Wprowadzenie

Czy metody nauczania wykorzystywane obecnie w kształceniu dzieci i młodzieży mogą skutecznie rozwijać ich kompetencje kluczowe? Jakie metody są najbardziej efektywne? Jak powinna wyglądać szkoła XXI wieku? Te pytania zadaje sobie dyrektor każdej szkoły w Polsce. Codziennie próbują na nie odpowiedzieć także tysiące nauczycieli. Nie ma jednak prostej i jednoznacznej odpowiedzi. Jedno jest pewne - rynek oczekuje pracowników, którzy bez większych ograniczeń radzą sobie w stechnicyzowanym świecie, a przy tym potrafią być kreatywni, myśleć krytycznie, współpracować w grupie, wyszukiwać i przetwarzać informacje oraz nimi zarządzać, korzystać z mediów cyfrowych, adaptować się do zmieniających się warunków, podejmować samodzielne decyzje. Z ostatniego Raportu Komisji Europejskiej¹ wynika, że postępy edukacji w tym zakresie niektórych krajów członkowskich UE, w tym również Polski, nie są zadowalające. Choć w Polsce w ostatnich latach znacząco zmniejszyła się liczba młodych ludzi o niskim poziomie kluczowych kompetencji, nasza pozycja nadal jest wśród krajów OECD stosunkowo niska (międzynarodowe badania PISA² wskazały, że w Polsce aż 16,2 proc. młodzieży posiada niskie kompetencje z zakresu czytania).

Jednocześnie z badań przeprowadzonych na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez prof. Ewę Filipiak z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy wynika, że polscy uczniowie uczą się niesystematycznie, zazwyczaj wtedy, kiedy muszą. Nie czerpią radości z poznawania³. Ci sami uczniowie, ale także uczący ich nauczyciele, twierdzą, że ciasno im w gorsecie szkolnym; czują się niewolnikami podręczników i kart pracy⁴. Badania Dzieci aktywne online przeprowadzone przez Fundację Dzieci Niczyje w 2007 roku wyraźnie wskazują, że w Polsce osoby w wieku 7-14 lat spędzają przed komputerem około 50 godzin tygodniowo. Z tych samych badań wynika, że aż 72 proc. dzieci w wieku od 3 lat korzysta z komputera⁵. Komputer i internet stały się naturalnym środowiskiem życia wielu młodych Polaków. Tu spędzają wolny czas, nawiązują nowe znajomości, uczą się i rozwijają swoje zainteresowania. Należy zadać sobie wobec tego pytanie, czy współczesna szkoła nadąża za ich „komputeryzacją”'. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wśród uczniów ostatnich klas szkoły średniej⁶ wykazały, że aż 72 proc. z nich nie widzi sensu w zajęciach prowadzonych w szkołach, a 79 proc. poddanych badaniu uczniów uznało lekcje za mało interesujące i aż 61 proc. stwierdziło, że kompetencje nabyte podczas procesu kształcenia nie pomogą im w odniesieniu sukcesu zawodowego. Podobne badania przeprowadzone w Polsce dają podstawy do twierdzenia, iż w polskiej szkole sytuacja przedstawia się analogicznie.

Z powyższych rozważań można wysnuć wniosek, że jedną z przyczyn niezadowalających wyników może być sposób, w jaki uczymy. Stoimy zatem przed nowym wyzwaniem: trzeba podjąć decyzję, czy nadal prowadzić zajęcia w sposób mało interesujący dla uczniów, czy też wykorzystać w procesie nauczania narzędzia, które uczniowie uważają za ciekawe - tj. laptopy, telefony komórkowe, mp3, smartphone'y? Wydaje się, iż trafnej odpowiedzi na powyższe wątpliwości udzielił Lechosław Hojnacki. Według niego: Szkołę oczywiście trzeba przebudować. Nie zrobi tego ministerstwo. Za to z pewnością wymuszą tę rewolucję dzieci - pokolenie cyfrowców⁷.

Wyniki powyższych badań prowadzą do wniosku, że w obliczu niezwykle szybko zmieniającej się gospodarki opartej na wiedzy niezbędne jest wyposażenie polskiej młodzieży w narzędzia umożliwiające im elastyczne poruszanie się na rynku pracy oraz samorealizację i rozwój osobisty.

Wzrost w zakresie kluczowych kompetencji powinien spowodować rozwój w dziedzinie uczenia się pozaformalnego (praktycznego). Obecnie nacisk w polskim szkolnictwie położony jest głównie na kształcenie formalne. W małym zakresie natomiast rozwijane są umiejętności uczniów i ich postawy. Dotychczasowe badania PISA wyraźnie wskazują, że wśród polskich uczniów dominuje postawa uczenia się encyklopedycznego, charakteryzującego się dużą schematycznością zdobywania wiedzy i brakiem umiejętności rozwiązywania problemów w sytuacjach niestandardowych (co potwierdzają również badania PISA z 2006 roku). Wyniki najnowszych badań PISA z 2009 roku wskazują w tym zakresie na pewien postęp. Na tle państw europejskich plasujemy się w czołówce w zakresie rozumowania w naukach przyrodniczych, a także w czytaniu i interpretacji. Nieco gorzej jest z matematyką - Polska uplasowała się w środkowej części tabeli wśród badanych krajów Europy. O ile jednak w rozumowaniu w naukach przyrodniczych osiągnęliśmy lepszy wynik niż w roku 2006, o tyle w dwóch pozostałych sferach sytuacja nie uległa poprawie. Z matematyki uzyskaliśmy taki sam wynik, a w czytaniu i rozumowaniu wynik niższy niż w poprzednim badaniu.

Projekt e-Akademia Przyszłości

Na podstawie wniosków wyciągniętych ze wspomnianych wyżej badań Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne we współpracy z firmą Combidata Poland opracowały projekt e-Akademia Przyszłości.

Realizacja projektu jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego - ponadregionalnego programu rozwijania kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem nauk matematyczno-przyrodniczych, technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), języków obcych i przedsiębiorczości. Grupą docelową opisywanego projektu są uczniowie i nauczyciele szkół gimnazjalnych. W ramach projektu opracowany został Gimnazjalny Program Kształtowania Kompetencji Kluczowych (GKKK), mający na celu poprawę sytuacji w polskim szkolnictwie oraz stworzenie metodologicznych podstaw pracy z uczniem. W trakcie realizacji projektu podejmowane będą działania zachęcające nauczycieli do większego skupienia uwagi na osobie uczącej się oraz do personalizacji programów kształcenia. Nauka będzie się odbywać również poza szkolną klasą. Uczniowie będą pracowali w zespołach zadaniowych, w otwartym otoczeniu społecznym. Duży nacisk zostanie położony na obliczoną na efekt, odbywającą się pod okiem tutorów, samodzielną pracę uczniów.

Głównym założeniem projektu jest przygotowanie młodzieży w wieku gimnazjalnym do funkcjonowania w społeczeństwie wiedzy. Jego celem jest również kształtowanie wśród uczniów postawy „uczenia się przez całe życie”. Współczesna, nowoczesna szkoła oprócz realizowania podstawy programowej powinna kształtować kluczowe kompetencje uczniów. Misją projektu jest więc rozwijanie nie tylko zdolności, ale i osobowości ucznia. W ramach projektu kształtowanych jest siedem z ośmiu kluczowych kompetencji wskazanych w Zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady UE w sprawie kompetencji kluczowych na rzecz uczenia się przez całe życie, wydanym w 2006 roku⁸:

1. porozumiewanie się w języku ojczystym;
2. porozumiewanie się w językach obcych;
3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne;
4. kompetencje informatyczne;
5. umiejętność uczenia się;
6. kompetencje społeczne i obywatelskie;
7. inicjatywność i przedsiębiorczość.

W procesie rekrutacji do tego projektu, przeprowadzonym w styczniu 2010 roku, udział wzięły 972 szkoły z całej Polski. W drodze losowania wyłonionych zostało 200 gimnazjów stanowiących równomierną reprezentację szkół ze wszystkich szesnastu województw. Projekt e-Akademia Przyszłości wdrażany jest w zakwalifikowanych do niego szkołach od 1 września 2010 roku i potrwa do 30 czerwca 2013 roku. Podczas trzyletniego cyklu kształcenia projektem zostaną nim objęci wszyscy uczniowie klas pierwszych rozpoczynający naukę w roku szkolnym 2010/2011. Praca uczniów w projekcie oparta jest na dwóch podstawowych metodach, których zastosowanie wpływa na rozwój wymienionych kompetencji kluczowych. Są to e-learning oraz metoda projektów.

Projekt e-Akademia Przyszłości zakłada kształcenie w modelu hybrydowym (blended learning), polegającym na połączeniu tradycyjnych metod nauczania z kształceniem na odległość. W celu uatrakcyjnienia przekazywanej wiedzy wykorzystywane są tablice interaktywne. Postawy uczniów kształtowane są również przez wspomnianą pracę metodą projektów, co ma na celu zwiększenie ich aktywności oraz rozwój ich kreatywności.

Pozytywna ocena metody projektów została sformułowana m.in. w Podstawie programowej wraz z komentarzem - Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum (t. 4)⁹, w której czytamy: Ze względu na cele przedmiotu wiedza i społeczeństwo, na trzecim etapie edukacyjnym około 20 proc. treści nauczania określonych w podstawie programowej tego przedmiotu powinno być realizowanych w formie uczniowskiego projektu edukacyjnego. […] Uczniowski projekt edukacyjny powinien mieć charakter zespołowy; poszczególne zadania mogą być wykonywane indywidualnie. Wskazane jest, by każdy uczeń uczestniczył w co najmniej jednym projekcie w każdym roku nauczania przedmiotu.

Jednostki e-learningowe

W oparciu o przedstawione powyżej badania i dokumenty przygotowany został projekt e-Akademia Przyszłości. Jednym z jego kluczowych założeń jest udostępnienie platformy e-learningowej, na której realizowanych będzie 168 e-jednostek przygotowanych w ramach następujących przedmiotów: matematyka, fizyka, chemia, biologia, geografia, przedsiębiorczość (WOS), informatyka i język angielski. Czynnikiem, który wyróżnia opracowane w projekcie jednostki e-learningowe, jest całościowe podejście do procesu kształcenia. Obok zdobywania wiedzy uczeń ma także możliwość ćwiczenia umiejętności. Każda jednostka e-learningowa jest multimedialnym programem składającym się z trzech modułów:

• wiedzy (treści nauczania),
• utrwalenia (ćwiczeń, gier dydaktycznych i symulacyjnych),
• testu (części sprawdzającej opanowanie kształtowanych umiejętności).

Przewodnikiem po jednostce e-learningowej jest awatar, będący także niejednokrotnie bohaterem różnego rodzaju historii i przykładów stanowiących elementy lekcji. Zabieg ten umożliwia uczniowi identyfikację zdobytej wiedzy z konkretnymi sytuacjami, z jakimi spotyka się lub może się spotkać w życiu. Wszelkie informacje, polecenia i instrukcje są przekazywane w formie pisemnej, ale także odczytywane przez lektora, wcielającego się niekiedy w postać awatara. Dzięki temu każda jednostka e-learningowa jest doskonałym materiałem dydaktycznym również dla dzieci z dysfunkcjami.

Pierwsza część każdej z jednostek e-learningowych określa ich cele, wymagania wstępne, a także problemy, jakie będą rozwiązywane. Wiedza jest przekazywana w sposób interaktywny. Poszczególne partie materiału podzielone są na ekrany, na których za pomocą animacji, filmów, nagrań dźwiękowych, plansz, zdjęć oraz prostych ćwiczeń i gier interaktywnych uczeń w naturalny sposób przyswaja sobie wiedzę i jednocześnie kształtuje kluczowe kompetencje.

Na drugą część składają się interaktywne ćwiczenia utrwalające zdobytą wiedzę i kształtujące nabyte umiejętności. Każde ćwiczenie wspomagane jest podpowiedziami, z których uczeń może skorzystać. Poprawne rozwiązanie ćwiczenia pozwala przejść do kolejnego ekranu. Uczeń może powracać do ćwiczeń wielokrotnie.

Trzecia cześć jednostki e-learningowej to test. Założeniem testu jest dostarczenie uczniom, ale także nauczycielom, informacji zwrotnej o tym, w jakim stopniu uczniowie opanowali wiedzę i umiejętności związane z danym tematem. Na tym etapie uczeń nie może już posiłkować się podpowiedziami, ani też powracać do zadań już rozwiązanych. Rysunek 1 prezentuje konstrukcję jednostki e-learningowej na platformie.

Rysunek 1. Schemat konstrukcji jednostki e-learningowej na platformie

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]
Konstrukcja jednostek e-learningowych bazujących na animacjach, ćwiczeniach samosprawdzających, grach, szybko przesuwających się obrazach - czyli elementach znanych uczniom z otaczającego ich świata - zachęcają i stymulują do nauki oraz kształtowania wybranych umiejętności. System pracy ucznia w projekcie jest podobny do tego, dzięki któremu rozwijał się i uczył jeszcze w wieku przedszkolnym. Nauka częściowo poprzez zabawę, obraz, dźwięk i animację będzie alternatywą dla nauki poprzez tekst, co z założenia powinno korzystnie wpłynąć na uzyskiwane przez uczniów wyniki. Na kolejnych rysunkach przestawione zostały przykładowe ekrany jednostek e-learningowych wykorzystywanych projekcie.

Rysunek 2. Ekran wstępny jednostki e-learningowej

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]
Rysunek 3. Ekran wiedzowy jednostki e-learningowej

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]
Rysunek 4. Ekran ćwiczenia jednostki e-learningowej

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]
Rysunek 5. Ekran zadania testowego jednostki e-learningowej

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]
Praca uczniów z jednostkami e-learningowymi jest cały czas poddawana ewaluacji. Nauczyciel, dzięki raportom generowanym automatycznie przez platformę e-learningową, ma stały dostęp do informacji o tym, jak jego uczniowie radzą sobie z poszczególnymi zadaniami.

Oczywiście nauczyciele mogą wykorzystywać fragmenty jednostek e-learningowych podczas zajęć lekcyjnych, niemniej zostały one skonstruowane w taki sposób, aby uczeń mógł pracować z nimi samodzielnie, nawet poza salą szkolną. Jednostki e-learningowe, dając dostęp do wiedzy w miejscu i w czasie najbardziej właściwym dla danego ucznia, a także stwarzając możliwość wielokrotnego powrotu do zrealizowanych już treści i ćwiczenia swoich umiejętności, pozwalają tym samym na większą indywidualizację procesu kształcenia.

Konstrukcja platformy e-learningowej

Jak już wspomniano, realizację procesu dydaktycznego z wykorzystaniem jednostek e-learningowych umożliwia w projekcie platforma e-learnigowa. Zapewnia ona uczniom szerokie spektrum funkcjonalności. Jej elementami są m.in.:

• Strona główna,
• Moja strona - strona nauczyciela,
• Moje wiadomości - wiadomości użytkownika,
• Mój blog - blog użytkownika,
• Znajomi - lista kontaktów użytkownika,
• Moje testy - testy użytkownika,
• Moje prace - prace użytkownika,
• Moje dokumenty - dokumenty użytkownika,
• Baza wiedzy - zbiór materiałów dydaktycznych użytkownika.

Ponadto w ramach poszczególnych pokoi, odpowiadających przedmiotom, platforma została wyposażona w następujące elementy:

• Użytkownicy - lista użytkowników w ramach danego przedmiotu,
• Kalendarz - kalendarz wydarzeń w ramach danego przedmiotu,
• Prace Domowe - zadania domowe w ramach danego przedmiotu,
• Testy - testy dostępne w ramach danego przedmiotu,
• Lekcje e-learning - lista jednostek e-learningowych,
• Sesje na żywo - wirtualna klasa,
• Dokumenty - lista dokumentów,
• Blog - blog przedmiotu,
• Strona - strona przedmiotu,
• Forum - forum przedmiotu,
• Chat - chat przedmiotu,
• eduDziennik - dziennik elektroniczny.

Rysunek 6 pokazuje stronę główną platformy e-learningowej wykorzystywanej w projekcie.

Rysunek 6. Strona główna platformy e-Akademia Przyszłości

Źródło. www.eakademiaprzyszlosci.pl, [20.11.2010]

Diagnozowanie postępów uczniów

Rozwój kluczowych kompetencji uczniów mierzony jest w projekcie poprzez cztery sesje testowe, na które składają się: test diagnostyczny przeprowadzany przed przystąpieniem do projektu oraz testy diagnostyczne rozwiązywane na zakończenie I, II i III klasy gimnazjum. Celem testów jest ewaluacja postępów dydaktycznych uczniów biorących udział w projekcie. Testy diagnostyczne to również jedno z kryteriów wyłaniania w projekcie uczniów wybitnie utalentowanych oraz uczniów o niskim poziomie kompetencji kluczowych. Rezultaty testów diagnostycznych stanowić będą punkt wyjścia do planowania pracy dydaktycznej z poszczególnymi uczniami.

Projekt e-Akademia Przyszłości ma na celu wsparcie zarówno uczniów słabszych, jak i wybitnie utalentowanych, dlatego dla uczniów, którzy uzyskali niski wynik ze sprawdzianu przeprowadzonego po zakończeniu szóstej klasy szkoły podstawowej, stworzone zostały w ramach projektu Szkolne Grupy Wyrównawcze. Grupy te były prowadzone przez pedagogów szkolnych metodami warsztatowymi w pierwszym semestrze nauki w roku szkolnym 2010/2011. Celem warsztatów jest wykształcenie wśród uczniów podstawowych umiejętności związanych z uczeniem się. Mają one również za zadanie rozwijać myślenie abstrakcyjne, przyczynić się do rozbudzenia aspiracji uczniów oraz podnieść ich samoocenę.

Z kolei uczniowie szczególnie uzdolnieni wezmą udział w zajęciach Wirtualnych Kół Naukowych, prowadzonych przez nauczycieli akademickich. Uczniowie ci stworzą tzw. Wirtualną Szkołę, a najlepsi z nich po pierwszym i drugim roku realizacji projektu będą mogli wziąć udział w pięciodniowym obozie naukowym. Wirtualne Koła Naukowe prowadzone za pośrednictwem platformy e-learningowej zapewnią uczniom aktywny kontakt zarówno z nauczycielami akademickimi, jak i pomiędzy sobą.

Aby umożliwić rozwijanie wśród uczniów umiejętności diagnozowania i rozwiązywania problemów, w każdej szkole utworzone zostaną cztery zespoły projektowe, których zadaniem będzie przygotowanie, we współpracy ze środowiskiem lokalnym, projektów interdyscyplinarnych zajmujących się m.in.ekologicznymi, społecznymi czy ekonomicznymi problemami danego regionu. Udział w Lokalnych Zespołach Projektowych przyniesie uczniom pozytywne bodźce rozwojowe, jakie daje działanie w grupie rówieśniczej, przez co zdobędą oni kompetencje społeczne i obywatelskie. Relacje ze zrealizowanych projektów zostaną opublikowane na platformie e-learningowej, a ich uczestnicy stworzą Ligę Lokalnych Zespołów Projektowych. Najlepsze projekty wezmą udział w przeglądzie krajowym.

Podsumowanie

Projekt zakłada prowadzenie systematycznych badań dotyczących poziomu zainteresowania uczniów prezentacją treści programowych przekazywanych za pomocą jednostek e-learningowych. Bazując na informacji zwrotnej od uczestników projektu oraz pierwszych raportach z platformy e-learningowej, już dziś możemy powiedzieć, że wrażenia uczniów są pozytywne. Dodatkową atrakcję dla uczniów stanowią przekazane w ramach projektu tablice interaktywne, dzięki którym bardzo wyraźnie ujawniają się zalety pracy z multimedialnymi pomocami edukacyjnymi.

Jak wynika z badań przeprowadzonych w ramach pilotażu w jednym z krakowskich gimnazjów, atrakcyjna forma materiałów edukacyjnych przygotowanych w ramach projektu wpływa na wzrost zainteresowania nauką wśród uczniów. Dzięki codziennej nauce z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjnych młodzież zdobędzie kompetencje niezbędne do aktywnego funkcjonowania we współczesnym zinformatyzowanym otoczeniu. Zbudowany w ramach projektu system wsparcia ma zapewnić poczucie bezpieczeństwa i przynależności uczniom osiągającym słabsze wyniki w nauce oraz uczniom utalentowanym. Projekt rozwinie również kwalifikacje informatyczne oraz kwalifikacje w zakresie wykorzystania i prowadzenia e-nauczania zaangażowanych w niego nauczycieli. Uzyskane kompetencje kadra nauczycielska będzie mogła wykorzystywać w swojej praktyce szkolnej. Aby jednak założenia projektu zostały spełnione, w jego realizację włączyć się musi cała szkoła - kadra kierownicza, nauczyciele oraz uczniowie.

Więcej informacji dotyczących projektu e-Akademia Przyszłości znaleźć można na stronie internetowej www.eakademiaprzyszlosci.pl.

Netografia

• E-Akademia Przyszłości, www.eakademiaprzyszlosci.pl.
• Gemius, Dzieci aktywne online, http://emilek.pl/artykuly/raport_gemius_dzieci_aktywne_online.pdf.
• L. Hojnacki, Trwa konferencja „Nauczycielu podejdź do e-tablicy”, http://www.hojnacki.net/2010/04/trwa-konferencja-nauczycielu-podejdz-do.html.
• W. Kołodziejczyk, Edukacja 2.0 - wyzwaniem dla współczesnej szkoły, http://edukacjaprzyszlosci.blogspot.com/2010/02/edukacja-20-wyzwaniem-dla-wspoczesnej.html.
• National Center for Education Statistics 2006, http://nces.ed.gov/.
• Podstawa programowa wraz z komentarzem. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, http://www.nauczaniefilozofii.uni.wroc.pl/pliki/podstawyprogramowe.pdf.
• Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:394:0010:0018:pl:PDF.