Wprowadzenie

Zagadnienia związane z własnością intelektualną są aktualnie przedmiotem licznych dyskusji, prowadzonych na gruncie teorii i rozważań naukowych. Nie ulega wątpliwości, że zainteresowanie tą problematyką wynika przede wszystkim z faktu, że kwestia umiejętnego wykorzystywania potencjału intelektualnego ma istotne znaczenie dla praktyki zarządzania. Uwarunkowania i rozwój gospodarki opartej na wiedzy sprawiają, że współczesne organizacje muszą sprostać wielu nowym wyzwaniom, związanym z koniecznością adaptowania się do zmian i przeobrażeń zachodzących w otoczeniu. Do najważniejszych wyzwań można zaliczyć m.in.: zdobywanie umiejętności wykorzystywania wiedzy i kapitału intelektualnego jako źródeł przewagi konkurencyjnej¹, rozwijanie przedsiębiorczości, wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych, kreowanie innowacyjnych przedsięwzięć. Sprostać tym wyzwaniom muszą nie tylko przedsiębiorstwa, ale również organizacje sektora publicznego - w szczególności uczelnie wyższe, ośrodki badawczo-rozwojowe, administracja publiczna, organizacje pozarządowe, a także polskie społeczeństwo². Dlatego też upowszechnianie wiedzy z zakresu stosowania prawa własności intelektualnej, w szczególności dotyczącej zasad uzyskiwania ochrony praw własności przemysłowej, odgrywa coraz większą rolę dla wzmacniania konkurencyjności polskiej gospodarki, co znajduje swoje odzwierciedlenie w priorytetach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013³.

Własność intelektualna - definiowanie, istota

Podejmując próbę wyjaśnienia terminu „własność intelektualna” (intellectual property), należy uściślić jego zakres i znaczenie. Andrzej Potempa przytacza definicję sformułowaną przez Światową Organizację Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization, WIPO), zgodnie z którą własność intelektualna oznacza różnorodne wytwory umysłu człowieka, takie jak wynalazki, utwory literackie i artystyczne oraz symbole, nazwy, grafiki i wzory stosowane w szeroko rozumianej gospodarce. Obejmuje ona zarówno wytwory i oznaczenia mające zastosowanie dla celów działalności gospodarczej (własność przemysłowa), jak również dzieła będące przedmiotem praw autorskich, tj. utwory o charakterze naukowym, literackim i artystycznym⁴.

Można zatem powiedzieć, że własność intelektualna jest ściśle związana z procesami tworzenia, rozwijania i wykorzystywania zdobytej wiedzy, posiadanych doświadczeń i kompetencji oraz stanowi wynik ludzkiej twórczości, kreatywności, zachowań przedsiębiorczych, pomysłów, inwencji.

Jak słusznie podkreślają Roger D. Blair i Thomas F. Cotter, własność intelektualną wyróżnia to, że można określić jej wartość ekonomiczną i podlega ona ochronie prawnej⁵. Należy zwrócić uwagę, że gdy zasoby wiedzy stają się przedmiotem praw własności intelektualnej, możliwe jest czerpanie korzyści finansowych z tytułu rozpowszechniania i wykorzystywania tych zasobów - sprzedaży, transferu, komercjalizacji. W tym przypadku mamy również do czynienia z ochroną prawną przed ich nieuprawnionym używaniem dla celów komercyjnych⁶.

Pojęcie własności intelektualnej wiąże się z terminem „dobra niematerialne”. Urszula Promińska stwierdza, że są to pewne wartości, które mogą być samodzielnymi przedmiotami praw. Ich wspólną cechą charakterystyczną jest to, że nie są rzeczami, jednakże przy spełnieniu określonych przesłanek są chronione podobnie do własności rzeczy. Dobra niematerialne istnieją niezależnie od rzeczy, które stanowią dla nich jedynie substrat, umożliwiający ich poznanie i korzystanie z tych dóbr. Na przykład dla dobra niematerialnego, jakim jest utwór literacki, substratem jest egzemplarz książki, dla wynalazku - przedmiot wykonany dzięki jego zastosowaniu, dla znaku towarowego - towar, produkt bądź usługa, które są opatrzone (firmowane) tym znakiem. Dlatego też dobra niematerialne, nie będąc rzeczami, przedstawiają określoną wartość majątkową w życiu społecznym i gospodarczym⁴.

Aktywa niematerialne są pojęciem szerszym - w ogólnym sensie ekonomicznym oznaczają czynniki niemające fizycznej ani finansowej postaci, stanowiące własność przedsiębiorstwa i przyszłe źródło korzyści.

Zgodnie z obowiązującą ustawą o rachunkowości wartości niematerialne i prawne to nabyte przez jednostkę prawa majątkowe, zaliczane do aktywów trwałych, nadające się do gospodarczego wykorzystania, o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, przeznaczone do używania na potrzeby jednostki. Należą do nich w szczególności:

• autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje,
• prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów użytkowych oraz zdobniczych,
• know-how.

W przypadku wartości niematerialnych i prawnych oddanych do używania na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub leasingu wartości niematerialne i prawne zalicza się do aktywów trwałych jednej ze stron umowy⁸. Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się również nabytą wartość firmy oraz koszty zakończonych prac rozwojowych.

Z kolei zasoby niematerialne są pojęciem rozpatrywanym w znacznie szerszym kontekście, ponieważ oznaczają wszystkie elementy niepieniężne, niemające fizycznej postaci, które cechuje zdolność do generowania przyszłych korzyści dla organizacji. Trzeba wyraźnie zaznaczyć, że zasoby niematerialne w szerokim ujęciu obejmują wszystkie zasoby wiedzy organizacyjnej, w tym także wiedzy, której nośnikiem są ludzie - co oznacza, iż nie mogą one zostać uznane za wyodrębnioną własność przedsiębiorstwa, w przeciwieństwie do aktywów niematerialnych, które z punktu widzenia rachunkowości stanowią własność danej firmy.

Można zatem stwierdzić, że własność intelektualna jest wyodrębnioną częścią aktywów niematerialnych organizacji, które tworzą kapitał intelektualny. Kwalifikowana jest zawsze jako dobro niematerialne, co wyraźnie odróżnia ją od rzeczy materialnych. Niematerialność oznacza, że mogą występować pewne trudności w ocenie wartości i jednoznacznym interpretowaniu własności intelektualnej. Jej odbiór, identyfikacja i wycena mają charakter rozumowy. Zmysły pomagają nam w tym odbiorze i całym procesie poznawczym. Z tego względu należy zdecydowanie oddzielać dobro niematerialne, czyli własność intelektualną, od tego wszystkiego, co jest tylko jej nośnikiem, materialnym przejawem, substratem. Trzeba pamiętać, że czym innym jest własność intelektualna (dobro niematerialne), a czym innym postrzegalny zmysłowo materiał, przedmiot, utwór, znak, który je wyraża, w którym owo dobro jest zawarte, ucieleśnione. Gdy kupujemy np. książkę, płytę kompaktową lub film na DVD, nabywamy tylko rzecz: zadrukowane kartki papieru, nośnik z dźwiękiem, obrazem. Oznacza to, że tak naprawdę nabywamy prawo własności danej rzeczy, materialnego przedmiotu - nie otrzymujemy natomiast żadnych praw do własności intelektualnej, jaką jest konkretny utwór czy dzieło naukowe. Tak więc przedmiot będący materialną reprezentacją dobra intelektualnego i zawarta (ucieleśniana) w nim de facto własność intelektualna, to dwa różne elementy ochrony prawnej, podlegające odrębnym przepisom⁹.

Nie ulega wątpliwości, że tematyka związana z własnością intelektualną jest bardzo złożonym, wielopłaszczyznowym, interdyscyplinarnym problemem badawczym, analizowanym od strony prawnej, a także na gruncie nauk o zarządzaniu. Trudno jest wskazać jedną, powszechnie akceptowaną definicję, precyzyjnie określającą ramy zakresu pojęciowego własności intelektualnej, między innymi dlatego, że ma ona dynamiczny charakter, a ochroną prawną obejmowanych jest coraz więcej dóbr niematerialnych.

Istnieje natomiast powszechna zgoda, że pojęcie własności intelektualnej jest związane z procesami tworzenia i praktycznego wykorzystywania wiedzy oraz odnosi się do wszelkich wytworów ludzkiego umysłu: artystycznych, naukowych, wynalazczych oraz do praw korzystania z nich, przy czym mogą one mieć charakter praw osobistych lub praw majątkowych. Podstawowymi kategoriami własności intelektualnej są:

• prawo autorskie,
• własność przemysłowa.

Ze względu na odmienność konstrukcyjną (jest to chroniony stan faktyczny) coraz częściej wyróżnia się jednak także trzecią kategorię - tzw. know-how¹⁰.

Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że własność intelektualna jest utożsamiana z wytworami ludzkiego umysłu o charakterze niematerialnym, które podlegają ochronie prawnej. W świetle obowiązujących przepisów mamy do czynienia z przedmiotami praw wyłącznych (dzieła artystyczne, naukowe, wynalazki, utwory, znaki towarowe itp.) lub chronionymi stanami faktycznymi (tajemnica przedsiębiorstwa).

Na rysunku 1. przedstawiono komponenty własności intelektualnej na tle zasobów niematerialnych organizacji.

Rysunek 1. Własność intelektualna jako składnik aktywów niematerialnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Du Vall, D. Kasprzycki, A. Matczewski, E. Okoń-Horodyńska, dz.cyt., s. 12
Własność intelektualna jest specyficznym rodzajem aktywów niematerialnych organizacji, posiadającym specjalny status prawny, wymagającym w wielu przypadkach określonych nakładów finansowych związanych z ich zachowaniem i ochroną. Stanowi element składowy kapitału organizacyjnego, który jest jednym z komponentów tworzących kapitał intelektualny organizacji, powstający dzięki wykorzystywaniu cennej wiedzy i unikalnych zasobów niematerialnych, umożliwiających generowanie przyszłych korzyści oraz stwarzających realne szanse osiągnięcia trwałej i trudnej do podważenia przewagi konkurencyjnej, przyczyniając się w istotny sposób do budowania wartości rynkowej¹¹.

Pozostałe komponenty kapitału intelektualnego: kapitał ludzki, rynkowy i kapitał klientów, nie stanowią wyłącznej własności organizacji, i - co się z tym wiąże - mogą zostać łatwo utracone. Ważne jest, aby zrozumieć, że np. marka lub znak firmowy są oczywiście przedmiotami ochrony praw własności intelektualnej, ale nie mają takiej wartości jak: przywiązanie klientów do marki, uznanie, znajomość marki, a przede wszystkim uczciwość i wiarygodność firmy, jej prestiż, wizerunek oraz zaufanie do niej, które w praktyce mają niezwykle duże znaczenie. Co więcej, tych wartości nie można kupić, ani zdobyć do nich prawa własności, są one bowiem wypracowywane przed długie lata, a jedno zdarzenie może je znacząco zdeprecjonować, i nie ma przed tym skutecznej ochrony prawnej.

Podobnie kapitał ludzki nie może być rozpatrywany w kategoriach praw własności intelektualnej, chociaż można podejmować działania mające na celu ochronę poufnych informacji i cennej wiedzy, której depozytariuszami są pracownicy (np. za pomocą objęcia pewnych informacji tajemnicą służbową, państwową, handlową). Warto dodać, że o wiele łatwiej jest zabezpieczyć bazę danych przed nieuprawnionym dostępem, niż zachować w tajemnicy ściśle tajne informacje, które mogą mieć dużą wartość, jeśli we właściwym czasie zostaną pozyskane przez odpowiednie osoby. Takie zagrożenia najczęściej dotyczą wycieku poufnych danych, np. z organizacji, których pracownicy mają dostęp do informacji dotyczących połączeń telefonii komórkowej, kont bankowych, zeznań podatkowych, a także wrażliwych danych zawartych w materiałach pozyskanych w wyniku prowadzonych działań operacyjnych. Praktyka dostarcza przykładów, kiedy pomimo odpowiedzialności karnej przewidzianej za ujawnienie tajemnicy zdarzały się przypadki wycieku poufnych informacji i przekazania ich nieuprawnionym osobom.

Powszechną akceptację zyskuje pogląd, że własność intelektualna zaczyna odgrywać aktualnie coraz większą rolę nie tylko w działalności przedsiębiorstw, ale dla całej gospodarki¹². Aktywa niematerialne są obecnie uznawane za ważny czynnik konkurowania¹³, który w istotny sposób oddziałuje na wartość rynkową przedsiębiorstw¹⁴.

Prawa własności intelektualnej

Punktem wyjścia do dalszych rozważań jest przybliżenie terminu „własność” z punktu widzenia nauk prawnych. Jak pisze Joanna Hetman, własność jest to najszerzej zakreślone przez ustawodawcę, zbywalne i podlegające dziedziczeniu prawo podmiotowe bezwzględne (skuteczne erga omnes - „między wszystkimi”). Prawo podmiotowe to wynikająca ze stosunku prawnego wiązka możliwych do realizacji uprawnień, przysługująca podmiotowi prawnemu (osobie) w stosunku do danego dobra chronionego prawem oraz odpowiadająca tym uprawnieniom treść obowiązków innych osób¹⁵.

Własność stanowi zbiór konkretnie unormowanych uprawnień, jakimi dany właściciel dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu własności (przedmiotu, zasobu, dobra), mogącego występować w postaci materialnej bądź niematerialnej. Jest podstawą wszelkich stosunków gospodarczych, które kształtują określone relacje społeczne: zaufanie, uczciwość, przedsiębiorczość. Te z kolei determinują aktywność gospodarczą, a tym samym wpływają na ogólny społeczny dobrobyt. Własność może występować w rozmaitych formach, wśród których niezwykle ważną rolę odgrywa własność czynników wytwórczych - rozmaitych zasobów niezbędnych w realizacji procesu produkcji towarów i świadczenia usług. Zakres władania tą kategorią zasobów przesądza o sposobie ich wykorzystania, wpływa na skalę zaangażowania w realizację założonych celów przedsiębiorstwa (organizacji). Nawiązując do wcześniejszych stwierdzeń, można powiedzieć, że z prawa własności wynika zakres uprawnień przysługujących właścicielowi, dotyczących:

• faktycznego korzystania w różnorodny sposób z określonego zasobu,
• bezpośredniego lub pośredniego udziału w podejmowaniu istotnych decyzji o wykorzystywaniu tego zasobu, czyli zarządzania nim.

Warto zauważyć, że własność w ujęciu ekonomicznym to czerpanie korzyści z posiadanych przedmiotów, w tym głównie z czynników produkcji. Odnosi się do relacji, jaka powstaje w związku z faktycznym i niekoniecznie odzwierciedlonym w przepisach prawa korzystaniem przez ludzi z rezultatów działalności gospodarczej i dysponowaniem określonymi zasobami.

Własność w sensie prawnym na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego jest odnoszona wyłącznie do rzeczy, tzn. do przedmiotów materialnych (art. 45 K.c.). Jest to pierwotne, prymarne znaczenie własności. Oznacza to, że pojęcie własności nie obejmuje przedmiotów niematerialnych, do których zaliczamy m.in. wynalazki, wzory użytkowe i inne dobra niematerialne. Zasadą jest, że kontrola nad rzeczą i ponoszenie kosztów jej utrzymania, oraz czerpanie z niej ewentualnych korzyści ekonomicznych są domenami właściciela. Z przedmiotu własności, jak i własności intelektualnej, korzyści może czerpać osoba trzecia, np. użytkownik albo licencjobiorca. W tym kontekście należy stwierdzić, że własność w sensie prawnym nie musi być tożsama z własnością w sensie ekonomicznym¹⁶.

Przedmioty podlegające ochronie zgodnie z prawem własności intelektualnej nie posiadają materialnej formy, takiej jak typowe przedmioty prawa własności (rzeczy). Prawa własności intelektualnej powstały z myślą o zapewnieniu ochrony dóbr niematerialnych, które zostały stworzone dzięki umysłowej działalności człowieka. W związku z tym stanowią one szczególną część prawa cywilnego, a ich przedmiotem są rezultaty twórczej aktywności ludzi, określane mianem własności intelektualnej¹⁷.

Przedmioty podlegające ochronie zgodnie z prawem własności intelektualnej wyróżniają się tym, że:

• są dobrami niematerialnymi, oderwanymi od materialnego nośnika,
• charakteryzuje je oryginalność i unikalność (muszą mieć indywidualny charakter),
• ich wytworzenie jest rezultatem wysiłku intelektualnego człowieka,
• możliwe jest precyzyjne określenie (wskazanie) ich twórcy.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że brak powiązania z konkretnym materialnym nośnikiem może prowadzić do powstania przedmiotu własności intelektualnej jednocześnie w różnych, także oddalonych od siebie miejscach. Nic bowiem nie stoi na przeszkodzie korzystania z identycznych pomysłów czy rozwiązań przez osoby lub podmioty ze sobą niezwiązane. Okazuje się, że swoboda wykorzystania wytworu ludzkiej myśli w ramach prowadzonej działalności gospodarczej może prowadzić do zderzenia jej z regulacjami ochronnymi¹⁸. Na gruncie konstytucyjnym może dochodzić do kolizji pomiędzy:

• prawem własności a swobodą pozyskiwania i wykorzystywania informacji (art. 64, 54 Konstytucji RP)¹⁹,
• prawem własności a wolnością badań naukowych i ogłaszania ich wyników (art. 73 Konstytucji RP)²⁰.

Wskazane możliwe sprzeczności prawne, powodujące różnorodność interpretacyjną co do zasady rozstrzygane są na korzyść ochrony własności intelektualnej²¹.

Według J. Hetman własność intelektualna to prawo podmiotowe o charakterze quasi-własnościowym (bezwzględnie obowiązujące) - odnoszące się do rezultatów umysłowej twórczości człowieka (dóbr intelektualnych o charakterze niematerialnym, np. utworów literackich, artystycznych wykonań, patentów, znaków towarowych, wzorów użytkowych). Efekty tej twórczości pojawiają się w różnych dziedzinach życia, takich jak: przemysł, kultura, sztuka, nauka - stąd możemy wyróżnić następujące rodzaje własności intelektualnej:

• własność przemysłową,
• własność artystyczną,
• własność naukową,
• własność literacką itp.

Poszczególne regulacje prawne dotyczą bardziej szczegółowo wyodrębnionych dóbr intelektualnych, do których zalicza się:

• dobra niematerialne (intelektualne) będące wynikiem twórczości artystycznej, naukowej i literackiej (prawo własności artystycznej, naukowej i literackiej, czyli prawo autorskie),
• dobra niematerialne należące do tzw. własności przemysłowej (projekty wynalazcze, wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, topografie układów scalonych, oznaczenia geograficzne, zwalczanie nieuczciwej konkurencji, ochrona konkurencji).

Podstawowe cechy wyróżniające prawa własności intelektualnej wynikają z dwóch zasadniczych przesłanek²²:

• kryterium, dla którego dział ten został wyodrębniony, jest przedmiot ochrony - czyli dobro niematerialne o charakterze intelektualnym,
• prawa uprawnionych (np. twórców, wynalazców) ukształtowane są jako cywilne prawa podmiotowe bezwzględne, chroniące interesy majątkowe i osobiste.

Jak wcześniej wspomniano, obowiązujące w Polsce przepisy regulujące kwestie prawa własności intelektualnej odnoszą się do dwóch zasadniczych kategorii: prawa autorskiego iprawa ochrony własności przemysłowej²³. Przechodząc do bardziej szczegółowego podziału, można wśród nich wyodrębnić²⁴:

• prawo własności literackiej, artystycznej i naukowej, w tym:
  • prawo autorskie i prawa pokrewne,
  • prawo dotyczące ochrony baz danych;
• prawo własności przemysłowej, w tym:
  • prawo patentowe (wynalazcze),
  • prawo wzorów użytkowych,
  • prawo wzorów przemysłowych,
  • prawo znaków towarowych,
  • prawo oznaczeń geograficznych,
  • prawo topografii układów scalonych,
  • prawo konkurencji,
  • prawną ochronę odmian roślin.

W tym miejscu trzeba wspomnieć, że dobra osobiste człowieka - w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska - pozostają pod ochroną prawa cywilnego²⁵ niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach (art. 23 K.c.).

Warto również podkreślić, że choć wymienione akty prawne są odrębnymi ustawami, to w praktyce mogą jednak zaistnieć przypadki tzw. kumulatywnej ochrony, np. bezprawne wykorzystanie cudzej dokumentacji technicznej, dotyczącej rozwiązania chronionego patentem, może jednocześnie wiązać się z odpowiedzialnością cywilną za naruszenie patentu (prawa własności przemysłowej) oraz z tytułu ochrony praw autorskich do utworu, jakim jest dana dokumentacja²⁶.

Przepisy prawa własności intelektualnej spełniają trzy podstawowe funkcje:

• monopolizującą
• własnościową,
• wynagradzającą.

Funkcja monopolizująca wiąże się z faktem, że podmiot, który nabył prawo do własności intelektualnej, zyskuje wyłączność na korzystanie z określonego dobra niematerialnego - przykładem może być wykorzystywanie wzoru użytkowego, przemysłowego.

Funkcja własnościowa polega na tym, że twórca w świetle prawa staje się właścicielem wytworzonego dobra niematerialnego. Prawo własności intelektualnej może być przedmiotem obrotu gospodarczego, dzięki czemu np. twórca opatentowanego wynalazku może żądać wynagrodzenia z tytułu sprzedaży praw do jego wykorzystywania wyłącznie jednemu przedsiębiorstwu, które z tej racji będzie miało monopolistyczną pozycję na rynku, a także możliwość czerpania określonych zysków.

Można powiedzieć, że prawa własności intelektualnej starają się równoważyć i harmonizować interesy uprawnionych twórców z interesami pozostałych członków społeczeństwa - w szczególności tych, którzy chcą korzystać z własności intelektualnej w celach edukacyjnych, naukowych i badawczych, a także wyłącznie dla osobistego użytku²⁷.

Zdaniem T. Sieniowa i W. Włodarczyka podstawowym sposobem ochrony własności intelektualnej jest przyznanie jej właścicielom tzw. praw wyłącznych. Istotę tych praw określają wynikające z nich uprawnienia zakazowe, które gwarantują i zabezpieczają określony zakres wyłączności na eksploatację dobra niematerialnego. Do praw wyłącznych zalicza się m.in. autorskie prawa osobiste i majątkowe do utworu oraz prawa własności przemysłowej. Warto podkreślić, że niektóre prawa wyłączne powstają z chwilą wytworzenia dobra niematerialnego w określonej postaci, do którego dane prawo się odnosi - tak jest m.in. w przypadku prawa autorskiego i prawa do ochrony bazy danych. W pozostałych sytuacjach dla powstania prawa wyłącznego wymagane jest spełnienie wielu formalności i uzyskanie odpowiedniej decyzji administracyjnej wydawanej przez właściwy organ władzy państwowej, np. Urząd Patentowy RP. Rejestracja praw wyłącznych dotyczy głównie patentu na wynalazek, znaków towarowych, wzorów użytkowych i przemysłowych oraz oznaczeń geograficznych²⁸.

W świetle zaprezentowanych poglądów można zadać uzasadnione pytanie dotyczące właściwych granic ochrony własności intelektualnej - czy w każdym przypadku uzasadniona jest jej bezwzględna ochrona jako własności prywatnej, czy też byłoby korzystne dla rozwoju gospodarki, gdyby stanowiła ona część powszechnie dostępnego dorobku społecznego? Inny równie ważny problem może dotyczyć kwestii, czy państwo przejawia realne (odpowiednie) zainteresowanie wynalazkami, pomysłami i projektami racjonalizatorskimi polskich naukowców, komercjalizacją wiedzy i nowych rozwiązań technologicznych? Na tak sformułowane pytania nie uda się udzielić jednoznacznej odpowiedzi, niemniej należy pozytywnie ocenić wszystkie inicjatywy w tym zakresie, wspierane dzięki projektom współfinansowanym w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, co świadczy o tym, że ranga i znaczenie omawianych zagadnień są właściwie postrzegane przez władze.

Ochrona dóbr własności intelektualnej opiera się na konstrukcji bezwzględnego i wyłącznego prawa podmiotowego, co oznacza, iż w zakresie dóbr własności przemysłowej prawa te występują tylko w odniesieniu do dóbr wskazanych w odpowiedniej ustawie. Nie ma jednak obowiązku nabywania praw formalnych chroniących własność przemysłową. Zatem „dysponent” takiego dobra może z niego korzystać, ale musi się liczyć z tym, że jego ochrona nie będzie tak silna, jak ta wynikająca z formalnego prawa wyłącznego. W takiej sytuacji może korzystać tylko z ochrony zapewnianej przez przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, która ma charakter deliktowy²⁹.

Ważną cechą praw wyłącznych jest ich terytorialny charakter. Wynika z tego, że prawa dotyczące tego samego dobra niematerialnego - np. wynalazku bądź znaku towarowego - funkcjonujące w dwóch różnych krajach są od siebie niezależne.

Zdając sobie sprawę z tego, że uwarunkowania prawne odnoszące się do praw własności intelektualnej są tematem bardzo rozległym i złożonym, można jedynie wspomnieć, że oprócz wymienionych przepisów w tym przypadku mają również zastosowanie akty prawne o zasięgu międzynarodowym (porozumienia, konwencje), a także prawo wspólnotowe Unii Europejskiej (rozporządzenia i dyrektywy).

Zasoby organizacji podlegające ochronie prawami własności intelektualnej

Każda działalność gospodarcza - niezależnie od podmiotu, przedmiotu, profilu i zakresu - integruje w sobie zarówno dobra materialne, jak i niematerialne. Organizację można postrzegać przez pryzmat świadomie dobranej i ukształtowanej konfiguracji różnorodnych zasobów, przeznaczonych do realizacji określonych, wytyczonych celów. W podobnym ujęciu jest traktowane przedsiębiorstwo na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 55 K.c.) - jest to zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, obejmujący wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, m.in.:

• firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części,
• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości,
• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości i ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych,
• wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne,
• koncesje, licencje, zezwolenia,
• patenty, wzory użytkowe i zdobnicze oraz inne prawa własności przemysłowej,
• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne,
• tajemnice przedsiębiorstwa, know-how,
• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Taka definicja przedsiębiorstwa w aspekcie prawnym, która akcentuje przede wszystkim prawo własności określonych zasobów, powoduje, że w tym znaczeniu przedsiębiorstwo jest postrzegane jako podmiot - rzecz, którą się posiada, można nabyć czy sprzedać³⁰.

Wyróżnione składniki w ujęciu księgowym traktowane są jako majątek trwały przedsiębiorstwa, będący częścią jego aktywów, czyli dóbr rzeczowych, środków pieniężnych, walorów finansowych, należności i tych środków gospodarczych, którymi dysponuje przedsiębiorstwo, prowadząc określoną działalność gospodarczą. Kolejną część aktywów stanowi majątek obrotowy.

Koncentrując się na majątku trwałym, możemy dokonać ogólnego podziału na trzy podstawowe grupy:

• wartości niematerialne i prawne,
• rzeczowy majątek trwały,
• finansowy majątek trwały.

Wartości niematerialne i prawne można określić jako nierzeczowe aktywa trwałe, interpretowane w kategoriach nabytych praw majątkowych i przywilejów przedsiębiorstwa. Są to przede wszystkim oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo i jego towary, usługi, prawa wyłączne na przedmioty własności intelektualnej, przemysłowej i handlowej. Potencjał twórczy przedsiębiorstwa stanowi dorobek intelektualny w całym zakresie prowadzonej działalności. W praktyce często stanowi on wartość wyższą od potencjału wytwórczego, zaś uznane znaki towarowe, stanowiące tzw. logo danego przedsiębiorstwa, są wartością wyższą od majątku wytwórczego, jakim jest majątek rzeczowy³¹.

Warto dostrzec, że nie wszystkie wartości niematerialne podlegają ochronie prawnej na zasadzie wyłączności. Do dóbr niematerialnych tworzonych i wykorzystywanych przez przedsiębiorstwo, które mogą zostać objęte taką ochroną, zalicza się m.in.: utwory, logo, markę, bazy danych, wynalazki, znaki towarowe, wzory przemysłowe, wzory użytkowe, programy komputerowe, stosowane rozwiązania technologiczne.

Utworami w rozumieniu prawa autorskiego są wszelkie przejawy działalności twórczej mające indywidualny charakter, ustalone w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia³². Zatem mogą to być dobra niematerialne tworzone lub wykorzystywane w związku z działalnością przedsiębiorstwa, takie jak np.: programy komputerowe, bazy danych, strony internetowe, projekty techniczne, opracowania, ekspertyzy, raporty itp.

Baza danych jest to zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów lub elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagający istotnego, co do jakości lub ilości, nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji jej zawartości³³.

Wynalazek jest wytworem intelektualnym - nowym rozwiązaniem określonego problemu, mającym wyłącznie charakter techniczny. Patent jest z kolei prawem wyłącznym udzielanym na wynalazek - bez względu na dziedzinę techniki - który jest nowy, posiada poziom wynalazczy i nadaje się do przemysłowego wykorzystania³⁴. Wymaga podkreślenia, że wynalazek spełnia warunek nowości jeśli nie jest on częścią stanu techniki (art. 25). Wynalazek uznaje się za posiadający poziom wynalazczy, jeżeli wynalazek ten nie wynika dla znawcy, w sposób oczywisty, ze stanu techniki. Jest uważany za nadający się do przemysłowego stosowania, jeżeli według wynalazku może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa (art. 26, 27).

Z przytoczonych przepisów wynika, że wynalazek może dotyczyć opracowania nowego urządzenia, produktu, metody, procesu lub stanowić istotne unowocześnienie już istniejących rozwiązań.

Znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa - może to być w szczególności wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy³⁵. Jako znak towarowy może być zatem zarejestrowane logo przedsiębiorstwa, oznaczenie słowne, oznaczenie słowno-graficzne, etykieta produktu, a także adres strony internetowej przedsiębiorstwa.

Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Wzór użytkowy uważa się za rozwiązanie użyteczne, jeżeli pozwala on na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów. Na wzór użytkowy może być udzielone prawo ochronne, dzięki czemu nabywa się prawo wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego w sposób zawodowy lub zarobkowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej³⁶.

Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację³⁷. Jako wzór przemysłowy może być zarejestrowany np. wzór tkaniny, projekt mebli, kształt opakowania produktu.

Jako tajemnica przedsiębiorstwa mogą być chronione różnego rodzaju informacje o charakterze technicznym, technologicznym, handlowym, organizacyjnym oraz inne informacje mające znaczenie czy wartość gospodarczą dla przedsiębiorstwa, nieujawnione do wiadomości publicznej, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności³⁸. Wszystkie trzy elementy muszą wystąpić łącznie, aby można było przekazaną informację uznać za tajemnicę przedsiębiorstwa.

Jak wcześniej wspominano, koncepcja praw własności intelektualnej opiera się na zasadzie wyłączności, gwarantującej podmiotowi, na rzecz którego zostało udzielone prawo, monopol w zakresie korzystania z danego dobra, umożliwiający wzmocnienie własnej konkurencyjności i pozycji na rynku oraz stanowiący narzędzie walki konkurencyjnej. Majątkowy charakter praw własności intelektualnej umożliwia obrót takimi prawami i ich komercjalizację, w tym możliwość zbycia praw, ich licencjonowania, wniesienia aportem do spółki, ustanowienia na nich zastawu. Podobnie jak inne prawa majątkowe, prawa własności intelektualnej mogą stanowić zabezpieczenie kredytów zaciąganych przez przedsiębiorców, w tym kredytów na przedsięwzięcia innowacyjne³⁹.

Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku wiedzy, w której posiadanie wchodzą pracownicy dzięki praktyce i doświadczeniu zdobywanym u danego pracodawcy. Nie można bowiem w żadnej mierze uznać, że taka wiedza podlega ochronie praw wyłącznych, ponieważ występują liczne przypadki, gdy ludzie wykorzystują swoją wiedzę i doświadczenia w kilku miejscach pracy, a nawet dość często świadczą swoje usługi dwóm konkurującym ze sobą przedsiębiorstwom (organizacjom). Można podać tutaj konkretne przykłady grup zawodowych - np. lekarzy, którzy są zatrudnieni etatowo w publicznej służbie zdrowia, jednocześnie świadcząc usługi na rzecz prywatnej przychodni lekarskiej, czy też naukowców, którzy są zatrudnieni na etatach u kilku pracodawców.

Okazuje się też często, że wiedza, umiejętności, kompetencje i doświadczenie zawodowe, zdobyte dzięki pracy w organizacjach, których działalność finansowana jest ze środków publicznych i które poniosły duże nakłady, stwarzając swoim pracownikom warunki do rozwoju zawodowego, są praktycznie bez żadnych ograniczeń wykorzystywane u konkurencyjnych pracodawców z sektora prywatnego, którzy nie musieli ponosić żadnych inwestycji w kapitał ludzki. Jest to problem bardzo złożony, który może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia. Z jednej strony można sądzić, że gdyby można było dzięki etatowej pracy w jednej organizacji zarobić takie pieniądze, które pozwolą na godne życie, być może cześć osób wcale nie podejmowałaby dodatkowego zatrudnienia.

Innych argumentów dostarcza obserwacja rzeczywistości, która skłania do sformułowania odmiennych wniosków, ponieważ można wskazać przykłady osób, które zajmują np. posady w zarządach spółek handlowych z udziałem Skarbu Państwa i dodatkowo zasiadają w kilku radach nadzorczych innych spółek, bądź osób pobierających wysokie świadczenia emerytalne i jednocześnie pracujących na ważnych stanowiskach państwowych. Zwolennicy tego typu rozwiązania będą określali takie zjawisko mianem tzw. postawy przedsiębiorczej, przejawianiem inicjatywy i aktywności zawodowej, ale trzeba zadać w tym miejscu ważne pytania: czy każdy pracownik w Polsce ma taką możliwość, czy jest to zależne wyłącznie od kompetencji i woli danej osoby, czy też jest pochodną czynników o charakterze egzogenicznym, jak to wpływa na poziom bezrobocia, konkurencyjność na rynku pracy czy system emerytalny?

Kwestia wykorzystywania i ochrony know-how - wiedzy z zakresu organizacji i prowadzenia danego biznesu - na gruncie polskiego prawodawstwa nie jest jednoznacznie uregulowana. W zasadzie jedyną definicję know-how można znaleźć w ustawie z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych⁴⁰, zgodnie z którą są to informacje związane ze zdobytym doświadczeniem w dziedzinie przemysłowej, handlowej lub naukowej (art. 21 pkt. 1). Wydaje się, że know-how można również utożsamiać z wiązką ważnych i wartościowych informacji, mogących stanowić tajemnice przedsiębiorstwa. T. Cygan, powołując się na opinię Stowarzyszenia Biur Ochrony Własności Intelektualnej (Association des Bureaux pour la Protection de la Propriete Industrielle, ANBPPI), podkreśla, że know-how obejmuje całokształt nieujawnionych informacji technicznych - niezależnie od tego, czy podlegają one opatentowaniu, czy nie - niezbędnych do przemysłowego wytwarzania produktu lub stworzenia technologii produkcji.

Istotne znaczenie dla wyjaśnienia, jak należy rozumieć pojęcie know-how, ma wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 31 lipca 2003 roku, zgodnie z którym know-how jest to zespół informacji poufnych, istotnych i zidentyfikowanych we właściwej formie. Termin „poufny” oznacza, że przedmiot umowy nie jest powszechnie dostępny i znany, a termin „istotny”, że informacje są ważne i niebanalne. Natomiast termin „zidentyfikowany” oznacza, że know-how jest opisane lub utrwalone w taki sposób, aby możliwe było sprawdzenie, czy spełnia ono kryterium poufności i istotności. W związku z tym informacje stanowiące know-how muszą być nie tylko poufne, ale także istotne, którego to wymogu nie przewiduje wprost definicja tajemnicy przedsiębiorstwa⁴¹.

W kontekście przytoczonych stwierdzeń warto zwrócić uwagę, że know-how jest utożsamiany ze zdobytym doświadczeniem, a więc nie obejmuje tylko wiedzy jawnej (explicit knowledge), dającej się łatwo kodyfikować, ale również powstaje na bazie wiedzy cichej (tacit knowledge), która jest trudna do identyfikacji, wyceny i transferu. Co więcej, jest to wiedza ucieleśniona w ludzkim umyśle, i tylko od woli oraz chęci posiadającej ją osoby zależy, czy będzie ona chciała się tą wiedzą podzielić z innymi. W wielu przypadkach może to być cenna wiedza dostępna jedynie dla wąskiego grona osób, które stają się jej depozytariuszami dzięki zajmowanemu stanowisku, dostępowi do ważnych informacji służbowych, związanych z działalnością danego przedsiębiorstwa.

Analizując kwestie związane z ochroną informacji, trzeba zwrócić uwagę, że zagadnienia te nie tylko odgrywają szczególną rolę w działalności przedsiębiorców, ale także są istotne dla sprawnego funkcjonowania innych organizacji. Ta problematyka bez wątpienia ma duże znaczenie z punktu widzenia ochrony własności intelektualnej, chociaż nie jest tak wyraźnie akcentowana w literaturze przedmiotu. Warto pamiętać, że informacja jest podłożem do tworzenia wiedzy, a co się z tym wiąże - przedstawia różną wartość w zależności od tego, kto staje się jej depozytariuszem (dla kogo jest dostępna) i w jaki sposób ta osoba będzie potrafiła ją wykorzystać (do jakich celów). Mając na względzie powyższe przesłanki, w niektórych organizacjach wobec osób zajmujących najwyższe stanowiska menedżerskie, mających dostęp do ważnych informacji niejawnych prowadzi się tzw. postępowania sprawdzające, a następnie wydaje stosowne certyfikaty bezpieczeństwa.

Przepisy znowelizowanej ustawy o ochronie informacji niejawnych⁴² mają zastosowanie między innymi do organów władzy publicznej, organów administracji rządowej, jednostek samorządu terytorialnego, a także jednostek organizacyjnych podległych im i przez nich nadzorowanych, sądów i trybunałów, organów kontroli państwowej, ochrony prawa, państwowych osób prawnych oraz przedsiębiorców wykonujących na podstawie przepisów prawa zadania związane z dostępem do informacji niejawnych (art. 1). Według przepisów cytowanej ustawy, informacje niejawne zostały sklasyfikowane w czterech kategoriach, którym przyznaje się odpowiednio klauzule: ściśle tajne, tajne, poufne oraz zastrzeżone. Obowiązujące regulacje w tym zakresie dowodzą, jak ważną rolę i znaczenie mają we współczesnej gospodarce takie zasoby niematerialne jak informacja i wiedza, nie tylko w działalności przedsiębiorstw, ale zwłaszcza dla sektora publicznego i szeroko rozumianych interesów państwa polskiego.

Podsumowanie

Przedstawione w opracowaniu rozważania dotyczą jedynie wąskiego fragmentu omawianej problematyki, niemniej jednak mogą być punktem wyjścia dla kolejnych, bardziej szczegółowych analiz.

Zarządzanie własnością intelektualną jest wielopłaszczyznowym, interdyscyplinarnym i złożonym tematem badawczym, który nie dotyczy jedynie funkcjonowania przedsiębiorstw, lecz odnosi się także do innych organizacji. Dobrym przykładem mogą być procedury ochrony własności intelektualnej i komercjalizacji badań naukowych opracowywanych przez wyższe uczelnie. Głównym powodem rosnącego zainteresowania tymi zagadnieniami jest dążenie do lepszego wykorzystania potencjału kapitału intelektualnego w celu budowania nowych form przewagi konkurencyjnej. Rozwiązania prawne stanowią cenne narzędzie, które może być w tym pomocne, niemniej jednak należy pamiętać, że nie wszystkie aktywa niematerialne mogą być chronione prawami wyłącznymi.

W każdej organizacji takie zasoby, jak m.in.: wizerunek, wiarygodność, reputacja, uczciwość wobec klientów i własnych pracowników, zaufanie klientów do marki, mają ogromne znaczenie dla jej funkcjonowania i powstają dzięki przyjmowanym postawom i wzorcom zachowań pracowników, a przede wszystkim kierownictwa najwyższego szczebla. Wymienione zasoby stanowią niezwykle cenną wartość, ich wykreowanie (wytworzenie) wymaga dużych nakładów i wysiłków, jednak - co najistotniejsze - nie są one zdobywane na wyłączność dzięki regulacjom prawnym.

Bibliografia

• D. Bainbridge, Intellectual Property, Pearson Education Limited, Essex, Harlow 2009.
• M. Barrett, Intellectual Property, Aspen Publishers, Nowy Jork 2008.
• R.D. Blair, T.F. Cotter, Intellectual property: economic and legal dimensions of rights and remedies, Cambridge University Press, Nowy Jork 2005.
• T. Cygan, Ochrona własności intelektualnej w pigułce, Regionalna Izba Gospodarcza w Katowicach, Katowice 2010.
• J. Hetman, Podstawy prawa własności intelektualnej, Biblioteka Analiz, Warszawa 2010.
• M. Kępiński (red.), Konkurencja a własność intelektualna, tom II, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• Ch. May, The World Intellectual Property Organization: resurgence and the development, Routledge, Nowy Jork 2007.
• G. Michniewicz, Ochrona własności intelektualnej, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• F. Mroczko, P. Skowron, Wartości niematerialne a wartość przedsiębiorstwa, [w:] M. Czerwińska (red.), Zarządzanie kapitałem intelektualnym. Istota, pomiar i instrumenty wdrażania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
• E. Nowińska, U. Promińska, M. Du Vall, Prawo własności przemysłowej, wyd. 5, LexisNexis, Warszawa 2010.
• R.L. Parr, G.V. Smith, Intellectual Property: Valuation, Exploitation and Infringement Damages, Cumulative Supplement, John Wiley & Sons Inc., Hoboken, New Jersey 2010.
• P. Podrecki, Środki ochrony praw własności intelektualnej, LexisNexis, Warszawa 2010.
• E. Pohulak-Żołędowska, Znaczenie ochrony praw własności intelektualnej dla współczesnych gospodarek, [w:] E. Okoń-Horodyńska, R. Wisła (red.), Kapitał intelektualny i jego ochrona, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009.
• A. Potempa, Zarządzanie prawami własności intelektualnej i ich wycena w przedsiębiorstwie, [w:] U. Promińska (red.), Własność intelektualna w działalności przedsiębiorców, Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, Łódź 2010.
• U. Promińska, Własność intelektualna w działalności przedsiębiorców, Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, Łódź 2010.
• T. Sieniow, W. Włodarczyk, Własność intelektualna w społeczeństwie informacyjnym, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2009.
• A. Ujwary-Gil, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa 2009.
• M. Du Vall, D. Kasprzycki, A. Matczewski, E. Okoń-Horodyńska, R. Wisła, Zarządzanie własnością intelektualną w przedsiębiorstwie - regulaminy korzystania z wyników prac intelektualnych powstałych w przedsiębiorstwie, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2008.
• W. Walczak, Nauka o organizacji. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Warszawskiej Szkoły Zarządzania - Szkoły Wyższej, Warszawa 2010.
• T. Wilczarski (red.), Praktyczne aspekty oraz korzyści z ochrony własności przemysłowej w działalności przedsiębiorstw, Wojewódzki Klub Techniki i Racjonalizacji, Lublin 2010.
• M. Załucki (red.), Prawo własności intelektualnej, wyd. 2, Difin, Warszawa 2010.

Netografia

• M. Boni (red.), Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, opracowanie zespołu doradców strategicznych, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009, http://www.polska2030.pl.
• M. Kleiber, Mądra Polska. Dekalog dla społeczeństwa wiedzy, umiejętności i przedsiębiorczości, http://www.aktualnosci.pan.pl.
• J. Ożegalska-Trybalska (red.), Zarządzanie własnością intelektualną w przedsiębiorstwie. Poradnik dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Instytut Prawa Własności Intelektualnej, Uniwersytet Jagielloński, http://www.ip.uj.edu.pl/opracowania-dla-msp.
• Ustawy - Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl.