Wprowadzenie

Dotychczas przedsiębiorczość jako obowiązkowy przedmiot nauczania wprowadzono w Polsce do programów kształcenia na poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego, natomiast na poziomie szkolnictwa wyższego nauczanie przedsiębiorczości nie ma charakteru powszechnego. Dostępne dane wskazują, że większość przedmiotów dotyczących przedsiębiorczości oferowanych jest na tzw. kierunkach biznesowych, na uczelniach niepublicznych. Szczególne deficyty w tym zakresie ujawnia oferta programowa na kierunkach humanistycznych i ścisłych.
Niezbędne wydaje się pilne podjęcie działań na rzecz upowszechnienia odpowiednio dostosowanego do etapu i kierunku studiów kształcenia w zakresie przedsiębiorczości na poziomie szkolnictwa wyższego. Ponadto potrzebne jest uruchomienia systemowego, merytoryczno-metodycznego wsparcia nauczycieli akademickich zaangażowanych w nauczanie przedsiębiorczości.

Nauczanie przedsiębiorczości jako jeden z wymiarów przedsiębiorczości akademickiej

Rozwój społeczno-gospodarczy, zarówno w skali regionalnej, jak też krajowej i globalnej, jest coraz bardziej uzależniony od wiedzy, innowacyjności, nowoczesnych technologii i przedsiębiorczości. Z tego względu nową rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym zaczynają odgrywać ośrodki szkolnictwa wyższego. Oczekuje się, że staną się one entrepreneurial hubs¹, kojarzącymi naukowców, studentów, przedsiębiorców, przedsiębiorstwa oraz innych interesariuszy².

W państwach członkowskich Unii Europejskiej ostatnia dekada, zgodnie z wytycznymi Strategii Lizbońskiej, jest czasem rozwoju form współpracy ośrodków akademickich z gospodarką oraz intensywnej komercjalizacji badań naukowych. Szczególnie uczelnie techniczne traktuje się jako „motory” generujące odkrycia naukowe, stanowiące podstawę rozwoju innowacji i postępu technologicznego³.

Obligowane wymogiem ustawowym⁴ oraz oczekiwaniami otoczenia, w którym funkcjonują, a także rosnącą konkurencją, zarówno w skali krajowej, jak i europejskiej, polskie uczelnie starają się rozwijać przedsiębiorczość akademicką. Oznacza to m.in. rozwój:

• instytucjonalnych form wspierania postaw przedsiębiorczych wśród studentów i pracowników naukowych,
• organizacyjno-prawnych form transferu wiedzy i nowych technologii,
• nowoczesnych programów nauczania, umożliwiających studentom nabywanie umiejętności przedsiębiorczego działania.

Nauczanie przedsiębiorczości stanowi jeden z tych wymiarów przedsiębiorczości akademickiej, który wywiera szeroki wpływ na rozwój aktywności gospodarczej oraz postaw i zachowań przedsiębiorczych w społeczeństwie. Promocja rozwoju edukacji w tym zakresie w państwach członkowskich Unii, w tym nauczania na poziomie uniwersyteckim, jest aktualnie jednym z priorytetów w działaniach Dyrekcji Generalnej ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu (Directorate General Enterprise and Industry). Wytyczne co do zakresu, metodyki i zaangażowania instytucjonalnego w ten proces zostały zawarte w następujących dokumentach:

• Implementing the Community Lisbon Programme: Fostering Entrepreneurial Mindsets through Education and Learning (COM/2006/0033) - oficjalnym dokumencie Komisji Europejskiej wskazującym na konieczność intensyfikacji działań - zarówno na poziomie ogólnounijnym, jak i poszczególnych państw członkowskich - w zakresie edukacji dla przedsiębiorczości;
• The Oslo Agenda for Entrepreneurship Education in Europe⁵ - deklaracji końcowej konferencji Entrepreneurship in Europe: Fostering Entrepreneurial Mindsets through Education and Learning (październiku 2006 roku, Oslo), której uczestnikami byli eksperci i praktycy nauczania przedsiębiorczości, przedstawiciele władz odpowiedzialnych za kształtowanie polityki edukacyjnej i naukowej w państwach członkowskich Unii Europejskiej; dokument stanowi katalog inicjatyw zalecanych do wdrożenia w państwach UE, w obszarach kształtowania polityki edukacyjnej, systemów wsparcia nauczycieli przedsiębiorczości oraz rozwoju zachowań przedsiębiorczych w szkołach i na uczelniach;
• Entrepreneurship in higher education, especially in non-business studies. Final report of the expert group⁶ - raporcie grupy ekspertów Komisji Europejskiej, w którym przedstawiono diagnozę sytuacji w zakresie nauczania przedsiębiorczości na poziomie akademickim w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz sformułowano zalecenia odnośnie dalszych działań w tym obszarze. Zalecenia dla uczelni dotyczą m.in. wprowadzenia na pierwszym roku studiów I stopnia obowiązkowych zajęć pt. „Wprowadzenie do przedsiębiorczości i samozatrudnienia” czy uruchomienie jednostki organizacyjnej ds. nauczania przedsiębiorczości (tzw. centrum przedsiębiorczości), odpowiedzialnego za obsługę procesu nauczania przedsiębiorczości na wszystkich kierunkach prowadzonych przez daną uczelnię.

Przedsiębiorczość - przedmiot w programie studiów

Realia polskich uczelni pokazują, iż przedmioty z zakresu przedsiębiorczości nie są oferowane przez wszystkie uczelnie i nie na wszystkich kierunkach. W 2008 roku aż 60 proc. spośród ponad pięciu tysięcy studentów ostatniego roku studiów na pomorskich uczelniach stwierdziło, iż nie mieli oni żadnego przedmiotu z zakresu przedsiębiorczości w toku studiów, w 2010 roku negatywnych odpowiedzi było mniej - 42 proc. - niemniej jednak ten wynik nadal jest niezadowalający⁷.

Rysunek 1. Odpowiedzi na pytanie, czy w programie studiów występował co najmniej jeden przedmiot z zakresu przedsiębiorczości - wyniki badania z 2008 i 2010 roku

Źródło: Studenci ostatniego roku szkół wyższych - pracodawcy czy pracownicy?, dz.cyt., s. 27
Przedmioty z zakresu przedsiębiorczości oferowane są przede wszystkim na tzw. kierunkach biznesowych, zdecydowanie rzadziej na kierunkach technicznych, ścisłych i artystycznych.

Potwierdza to m.in. przegląd programów kształcenia najbardziej popularnych nieekonomicznych kierunków na Politechnice Gdańskiej w rekrutacji na rok akademicki 2010/2011, gdzie na niektórych z nich nie oferuje się żadnego przedmiotu obejmującego swym zakresem merytorycznym zagadnienia identyfikowane jako szeroko pojęta przedsiębiorczość.

Tabela 1. Przedmioty z zakresu przedsiębiorczości w programach kształcenia najbardziej popularnych, nieekonomicznych kierunków studiów na Politechnice Gdańskiej (rekrutacja 2010/2011)

Kierunek (wydział)	Liczba zgłoszeń na jedno miejsce w rekrutacji na rok akademicki 2010/2011	Nazwa przedmiotu z zakresu przedsiębiorczości	Typ studiów	Semestr	Liczba godzin oraz rodzaj oferowanych zajęć	Typ zajęć
Geodezja i kartografia (WIiLŚ)	32,79	–	–	–	–	–
Transport (WILiŚ)	17,64	Podstawy zarządzania i marketingu	I stopnia	III	30W+15Ć	obligatoryjne
		Organizacja i zrządzanie w transporcie	I stopnia	IV	30W+15Ć	obligatoryjne
		Ekonomika i finansowanie transportu	I stopnia	VI	30W+15Ć	obligatoryjne
Energetyka (Mech)	11,78	Podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw	I stopnia	II	30W+15P	obligatoryjne
Energetyka (EiA)	10,42	Marketing i dystrybucja	I stopnia	III	30W+15P	obligatoryjne
Inżynieria Środowiska (WILiŚ)	10,82	–	–	–	–	–
Inżynieria materiałowa (Chem.)	10,45	Systemy zarządzania	I stopnia	III	30W	obligatoryjne
		Przedsiębiorczość innowacyjna	II stopnia	III	30W	obligatoryjne
		Środowisko gospodarcze	II stopnia	III	30W+30S	obligatoryjne

Źródło: opracowanie własne na podstawie Katalogu Informacyjnego ECTS Politechniki Gdańskiej, http://ects.pg.gda.pl/, [10.02.2011]
Ponadto z badania przeprowadzonego wśród studentów ostatnich lat studiów uczelni w województwie pomorskim wynika, że o rozwój wiedzy i umiejętności z zakresu przedsiębiorczości bardziej dbają uczelnie niepubliczne (61,4 proc.), a także że zajęcia z przedsiębiorczości znacznie częściej mają w programie studenci studiów magisterskich niż licencjackich (59 procent).

Studenci pomorskich uczelni (bez względu na kierunek studiów) wykazują zainteresowanie i entuzjazm wobec pomysłu obligatoryjnego przedmiotu związanego z rozwijaniem przedsiębiorczości: 84 proc. badanych zdecydowanie lub raczej popiera taką propozycję.

Przedsiębiorczość - czego nauczać?

Zgodnie z założeniami procesu bolońskiego nauczanie powinno być zorientowane na kształtowanie określonych umiejętności. Oznacza to, iż programy kształcenia w zakresie przedsiębiorczości powinny koncentrować się m.in. na:

• rozwijaniu pasji i zainteresowań przedsiębiorczych wśród studentów, w tym umiejętności samooceny, automotywacji, poszukiwania nowych obszarów zainteresowania,
• szkoleniu studentów w zakresie zakładania i prowadzenia firmy, w tym umiejętności współpracy i współdziałania, negocjacji, posługiwania się metodami i narzędziami zarządzania,
• wzmacnianiu innych umiejętności w zakresie przedsiębiorczości, niezbędnych do identyfikacji i praktycznego wykorzystania szans biznesowych.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego umieściło przedmiot przedsiębiorczość w standardach kształcenia dla kierunku zarządzanie⁸, na studiach II stopnia, w grupie treści kierunkowych. Efektem kształcenia w ramach tego przedmiotu ma być rozumienie znaczenia przedsiębiorczości w zarządzaniu oraz posiadanie umiejętności formułowania i wdrażania rozwiązań przedsiębiorczych. Wśród proponowanych treści kształcenia wymieniono m.in.:

• pojęcie przedsiębiorczości, typy przedsiębiorczości i organizacji przedsiębiorczych,
• przedstawienie sylwetki przedsiębiorcy, jego pożądanych cech i sposobów działania,
• prezentację infrastruktury wspierającej rozwój przedsiębiorczości.

Treści kształcenia przedmiotów z zakresu przedsiębiorczości realizowanych na pomorskich uczelniach obejmowały najczęściej⁹:

• tworzenie biznesplanu,
• procedury otrzymywania preferencyjnych pożyczek
,
• możliwości prowadzenia działalności gospodarczej w krajach UE,
• możliwości pozyskania dotacji na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej,
• informacje o organizacjach wspomagających założenie własnej firmy.

Wiedzę i umiejętności związane z przedsiębiorczością studenci mogą zdobywać także w ramach zajęć nieobjętych programem studiów. Niestety wielu w ogóle nie korzysta z oferty zajęć fakultatywnych. Pozostali najczęściej korzystają z targów pracy, możliwości udziału w konferencjach i seminariach organizowanych przez uczelnie oraz aktywności studenckich kół naukowych. Wyniki badań¹⁰ wskazują, że zakres merytoryczny oferty pozawykładowej w dużym stopniu pokrywa się z tą dostępną w ramach programów studiów.

Tabela 2. Zajęcia fakultatywne związane z rozwojem przedsiębiorczości (odpowiedzi na pytanie: W jakich zajęciach/spotkaniach pozawykładowych związanych z rozwijaniem przedsiębiorczości brał/a Pan/i udział w trakcie studiów?)

Kategoria	2008	2010
	Ogółem		Typ szkoły		W programie były zajęcia z przedsiębiorczości
	N=5146	N=5521	Publiczna N=4608	Niepubliczna N=913	Tak N=3194	Nie N=2314
W żadnych	72%	58%	58%	59%	55%	62%
Targi pracy	21%	27%	27%	22%	27%	26%
Konferencje, seminaria	4%	13%	13%	13%	16%	9%
Praca kół naukowych	3%	10%	11%	7%	13%	6%
Warsztaty szkoleniowe	3%	9%	9%	10%	12%	5%
Staże w firmach i instytucjach	–	7%	7%	8%	10%	4%

Źródło: Studenci ostatniego roku szkół wyższych - pracodawcy czy pracownicy?, dz.cyt., s. 30
Opierając się na wynikach badań przeprowadzonych na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości¹¹, można przyjąć, że oferta uczelni proponujących zajęcia z zakresu przedsiębiorczości (w ramach programu studiów i/lub działań pozawykładowych) wpisuje się w potrzeby zgłaszane przez studentów. Najbardziej pożądane szkolenia według respondentów powinny obejmować następujące zagadnienia:

• pozyskiwanie funduszy na uruchomienie firmy - 45 proc.,
• metodyka zakładania własnej firmy - 36 proc.,
• techniki opracowania biznesplanu - 32 proc.,
• marketing i analiza potrzeb rynkowych lub technik sprzedaży - 20 proc.,
• nauka języków obcych - 27 procent.

Należy pamiętać, że treści i metody nauczania przedsiębiorczości powinny być dostosowane do kierunku i poziomu studiów. W pracy ze słuchaczami studiów I stopnia najważniejsze jest ukierunkowanie ich sposobu myślenia. Najtrudniejszym zadaniem dla nauczyciela jest rozwijanie u studentów kreatywności, zdolności do funkcjonowania w interdyscyplinarnych zespołach, systemowego ujmowania problemów i sposobów ich rozwiązywania, a także zainteresowanie samozatrudnieniem. Z obserwacji autorki wynika, że w pracy z słuchaczami studiów II stopnia bardziej potrzebne jest dostarczenie im instrumentarium wspierającego implementację ich własnych pomysłów biznesowych. Nauczyciel w tym przypadku powinien przyjmować rolę coacha lub mentora.

Jednak bez względu na kierunek i poziom studiów w nauczaniu w ramach przedmiotów wspierających przedsiębiorczość konieczne jest dążenie do tego, aby studenci stawali się dzięki nim:

• bardziej kreatywni i innowacyjni,
• zmotywowani do realizacji własnych pomysłów,
• bardziej komunikatywni i gotowi do pracy zespołowej,
• niezależni, gotowi do podejmowania decyzji w warunkach ryzyka i niepewności.

Jak uczyć przedsiębiorczości na uczelni wyższej?

W procesie nauczania przedsiębiorczości na uczelni wyższej trudną kwestią pozostaje dobór metodyki nauczania oraz kadry.

W nauczaniu przedsiębiorczości powinno się wykorzystywać nowe, aktywizujące metody pracy ze studentem. Tradycyjne metody nie przyczyniają się bowiem do rozwoju przedsiębiorczych cech i zachowań, które stanowią pożądany efekt kształcenia. Do szczególnie przydatnych w nauczaniu przedsiębiorczości należą:

• gry dydaktyczne (funkcyjne, decyzyjne, symulacyjne, planowe),
• projekty, szczególnie rozwiązujące problemy konkretnych przedsiębiorstw, realizowane w ścisłej współpracy z nimi,
• mapy pojęciowe,
• dyskusje dydaktyczne.

W opracowaniu Komisji Europejskiej¹² wskazuje się na istniejący dysonans pomiędzy metodami stosowanymi w uczelnianej praktyce, a uznawanymi za najbardziej skuteczne i właściwe w nauczaniu przedsiębiorczości. Wśród tych ostatnich wymienia się przede wszystkim:

• grupowe i zespołowe techniki generowania nowych pomysłów biznesowych,
• wykorzystywanie studiów przypadków,
• warsztaty poświęcone opracowaniu biznesplanów,
• organizację wykładów otwartych prowadzonych przez zaproszonych prelegentów - praktyków biznesu,
• symulacje prowadzenia przedsiębiorstwa.

Metodyka i merytoryczny zakres zajęć rozwijających przedsiębiorczość pozostają w ścisłym związku z osobą wykładowcy. W opracowaniu Komisji Europejskiej¹³ zwraca się uwagę na to, że nauczyciele akademiccy zajmujący się nauczaniem przedsiębiorczości powinni dysponować wiedzą teoretyczną na wysokim poziomie (wysoka pozycja w środowisku akademickim), równocześnie będąc praktykami biznesu (powinni posiadać doświadczenie w prowadzeniu biznesu, doradztwie biznesowym i zawodowym oraz być członkami samorządów gospodarczych i/lub stowarzyszeń biznesowo-zawodowych).

Respondenci badań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości¹⁴ zwracają uwagę przede wszystkim na konieczność „odteoretyzowania” zajęć rozwijających przedsiębiorczość na polskich uczelniach. Wśród wykładowców najchętniej widzianych w tej grupie przedmiotów wymieniają:

• praktyków z różnych dziedzin - 60 proc.,
• przedsiębiorców - 44 proc.,
• wykładowców z odpowiednim przygotowaniem - 41 proc.,
• konsultantów/ekspertów - 40 proc.,
• specjalistów z PARP - 39 proc.,
• urzędników administracji rządowej - 20 procent.

Problemem wielu polskich uczelni wydaje się odpowiednie - w rozumieniu wytycznych Komisji Europejskiej - przygotowanie wykładowców. Dotyczy to zarówno uczelni publicznych, jak i niepublicznych, prowadzących kierunki ekonomiczne i nieekonomiczne. W Polsce brakuje systemu wsparcia rozwoju merytorycznego i metodycznego nauczycieli akademickich zajmujących się nauczaniem przedsiębiorczości. O ile infrastruktura wsparcia dla nauczycieli na poziomie szkolnictwa gimnazjalnego i ponadgimanzjalnego - w postaci elektronicznych platform, szkoleń i kursów dokształcających - jest dość rozbudowana, o tyle dla nauczycieli akademickich jest ona bardzo uboga. Wyjątkiem w tym zakresie jest program edukacyjno-doradczy Przedsiębiorczość dla ambitnych¹⁵, dzięki któremu została uruchomiona Sieć Edukacyjna Innowacyjnej Przedsiębiorczości¹⁶.

Z drugiej strony otwartość władz uczelnianych na dopuszczenie praktyków biznesu do procesu dydaktycznego - szczególnie w zakresie obligatoryjnych przedmiotów objętych programem studiów - jest niewielka. Wynika to z kilku przesłanek, m.in.:

• z formalnych wymogów kadrowych dla poszczególnych kierunków i rodzajów studiów - gdzie ważne są przede wszystkim stopnie i tytuły naukowe,
• z konieczności zagwarantowania godzin do pensum etatowym pracownikom dydaktyczno-naukowym - przy systematycznie zmniejszającej się liczbie studentów, a tym samym liczbie zajęć dydaktycznych.

Podsumowanie

Absolwent uczelni wyższej - bardziej niż tytułem i dyplomem - powinien legitymować się odpowiednią wiedzą i umiejętnościami. Wśród umiejętności najbardziej pożądanych we współczesnych uwarunkowaniach społeczno-gospodarczych znaczną część stanowią te opisywane jako bliskoznaczne przedsiębiorczości. Dla uczelni oznacza to obowiązek wprowadzenia studentów w zagadnienia przedsiębiorczości i umożliwienia im - poprzez odpowiednią metodykę pracy na zajęciach - nabycia umiejętności takich jak: praca w zespole, kreatywne myślenie czy realizacja przedsięwzięć zorientowanych biznesowo.

Niezbędne jest dopracowanie programów przedmiotów rozwijających przedsiębiorczość wśród studentów uczelni wyższych, zarówno w wymiarze merytorycznym, jak i metodycznym. Po pierwsze, zajęcia z przedsiębiorczości na studiach wyższych nie mogą stanowić lustrzanego odbicia treści przekazywanych na zajęciach w ramach kształcenia ponadgimnazjalnego. Po drugie - zakres merytoryczny oraz metody pracy ze studentem muszą zostać dostosowane do poziomu i rodzaju studiów, a także do celów, jakim mają takie zajęcia służyć. Po trzecie, w treściach programowych nie należy ujmować przedsiębiorczości zbyt wąsko, aby nie doszło do paradoksu ograniczenia zajęć rozwijających przedsiębiorczość do nauki sporządzania biznesplanu. Wreszcie - konieczne jest „odteoretyzowanie” zajęć poprzez włączanie w proces dydaktyczny praktyków biznesu oraz stosowanie aktywizujących metod dydaktycznych.

Realizację postulatów właściwej organizacji zajęć rozwijających przedsiębiorczość wśród studentów może ułatwić aktywna współpraca uczelni z biznesem oraz systemowe wsparcie akademickich nauczycieli przedsiębiorczości. W tym ostatnim obszarze warto skorzystać z doświadczeń National Council for Graduate Entrepreneurship w Wielkiej Brytanii lub Programu Komisji Europejskiej 3EP (European Entrepreneurship Programme).

Bibliografia

• G. Banerski i in., Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania. PARP, Warszawa 2009.
• Educating the next wave of entrepreneurs. Unlocking entrepreneurial capabilities to meet the global challenges of the 21th century. A Report of Global Education Initiative, World Economic Forum, Szwajcaria 2009.
• Entrepreneurship in higher education, especially in non-business studies. Final report of the expert group, European Commission, Directorate-General for Enterprise and Industry, Unit E.1:Entrepreneurship, Bruksela 2008.
• A. Richert-Kaźmierska, Instytucjonalne formy wspierania przedsiębiorczości akademickiej w Polsce, „e-mentor” 2010, nr 3 (35).
• Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 164 poz. 1365 ze zmianami).

Netografia

• Przedsiębiorczość dla ambitnych, Nowy biznes - o programie, http://www.cieslik.edu.pl/index.php/ida/3/.
• Sieć Edukacyjna Innowacyjnej Przedsiębiorczości Akademickiej, http://www.seipa.edu.pl/.
• Standardy kształcenia dla kierunku zarządzanie, Załącznik 116, http://www.bip.nauka.gov.pl/_gAllery/24/33/2433/116_zarzadzanie.pdf.
• Studenci ostatniego roku szkół wyższych - pracodawcy czy pracownicy? Potencjał do rozwoju przedsiębiorczości wśród studentów ostatnich lat studiów województwa pomorskiego. Raport z badań ilościowych, Gdańsk 2010, http://www.midrbs.woj-pomorskie.pl/assets/files/RAPORTY_I_BADANIA/Absolwent%20II/absolwent.pdf.
• The Oslo Agenda for Entrepreneurship Education in Europe, http://ec.europa.eu/entrepreneurship/support_measures/trainng_education/oslo.htm.