Wprowadzenie

W niniejszym opracowaniu autor podejmuje próbę zidentyfikowania najistotniejszych przyczyn powstawania asymetrii wiedzy w organizacji sieciowej. Koncentruje się na negatywnych skutkach nieharmonijnego rozwoju wiedzy i pokazuje, że efekt synergii w sieci powiązań można uzyskać dzięki prawidłowej współpracy partnerów gospodarczych. Autor stawia również hipotezę, że asymetria wiedzy w sieci wpływa na zmniejszenie wartości rynkowej przedsiębiorstw sieciowych. W końcowej części opracowania przedstawia ponadto czynniki, które opowiadają za destrukcję więzi międzyorganizacyjnych, powodowaną często nierozważnym zarządzaniem zasobem niematerialnym, jakim jest wiedza. We współczesnej gospodarce odchodzi się od klasycznych struktur organizacyjnych opartych na podziale funkcji i władzy na rzecz organizacji sieciowych. Jest to podyktowane wzrostem znaczenia czynników niematerialnych w zarządzaniu oraz narastającym tempem zmian w organizacji pod naciskiem turbulentnego otoczenia. Wzajemne powiązanie powyższych procesów określa się jako powstawanie nowej ekonomii lub gospodarki opartej na wiedzy, która w XXI wieku stanowi kluczowy czynnik sukcesu w budowaniu przewagi konkurencyjnej.

Dopiero w ostatnich dekadach problematyka tworzenia sieci międzyorganizacyjnych nabrała istotnego znaczenia¹. Powszechnie uważa się, że zarządzanie organizacją sieciową musi uwzględniać dużą samodzielność podmiotów uczestniczących w sieci i zapewniać koordynację potrzebną do ich prawidłowego współdziałania. Szczególnie ważną kwestią są zasoby wiedzy, które wraz z umiejętnościami i kompetencjami umożliwiają współczesnym przedsiębiorstwom zdobywanie przewagi konkurencyjnej. To właśnie wiedza sprawia, że w procesie produkcji czy świadczenia usług produkty finalne zyskują na wartości, stanowiąc istotny czynnik wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw.

W prezentowanym artykule uwaga została skupiona na asymetrii wiedzy w organizacjach sieciowo-scentralizowanych, nakierowanych na tworzenie, przepływ i wykorzystywanie wiedzy. Kazimierz Perechuda, opisując ten problem w książce Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym, podkreśla, że w modelu biznesu sieciowego bardzo ważne jest preferowanie tzw. zdrowej asymetrii między firmą-integratorem oraz pozostałymi kooperantami w zakresie wiedzy niezbędnej do rozwijania wewnątrzsieciowych procesów kooperacyjnych². W odmienny sposób przedstawia asymetrię wiedzy Stanisław Łobejko, który uważa, że […] w sytuacji, gdy pomiędzy podmiotami tworzącymi przedsiębiorstwo sieciowe występuje asymetria wiedzy, pojawia się konieczność jej transferu od podmiotów ją posiadających do podmiotów jej potrzebujących³.

Relacje podmiotów sieciowych z perspektywy przepływu wiedzy

W literaturze przedmiotu coraz częściej eksponowana jest kwestia dyfuzji wiedzy niejawnej pomiędzy partnerami sieciowymi, spośród których głównym jej kreatorem jest firma-integrator. Wraz z przepływem wiedzy pojawia się problem dyfuzji wiedzy, często utożsamianej z jej podziałem⁴. Szczególnie istotne dla organizacji jest dzielenie się wiedzą oraz jej rozpowszechnianie - z uwagi na fakt, że wraz ze wzrostem intensywności wykorzystania wiedzy wzrasta jej wartość. Praktyka dowodzi, że im szersze jest grono współpracujących podmiotów, tym większa jest intensywność wykorzystania wiedzy. Jej skuteczna dyfuzja wpływa na poziom zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw. Niestety wiedza niezbędna do realizacji innowacji pozyskiwana jest głównie z zewnątrz, co dla wielu przedsiębiorstw oznacza borykanie się ogromną liczbą danych i informacji.

Obecnie przedsiębiorstwa muszą mieć nieustanny dostęp do aktualnych i wiarygodnych informacji, które mogą być ustrukturyzowane lub nie, ale ich liczba, szybkość pojawiania się i dezaktualizacji sprawiają, że spada chęć do należytego ich wykorzystania. Z uwagi na poruszone problemy dotyczące sieciowości wiedzy warto podkreślić, że bez względu na miejsce i czas, dostępność do cennego zasobu, jakim jest wiedza, stwarza nieosiągalny dotąd potencjał kształcenia i zaopatrywania organizacji w wiedzę, dobra i usługi.

Choć dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowo-scentralizowanym jest procesem dwukierunkowym, to właśnie firma-integrator - dzięki kluczowym kompetencjom - podejmuje decyzje dotyczące transferu wiedzy do poszczególnych uczestników sieci. W ramach transferu wiedzy dokonuje się także transfer kompetencji⁵, który w powtarzającym się nieustannie cyklu przekształca wiedzę cichą w wiedzę jawną, następnie wiedzę jawną w wiedzę cichą (rysunek 1).

Rysunek 1. Nieskończona przemiana wiedzy cichej w wiedzę jawną

Źródło: opracowanie własne
Na gruncie nauk o zarządzaniu zarządzanie wiedzą w organizacji uważa się za konieczność⁶. Sprawia ona, że organizacje ukierunkowane są na wykorzystanie wiedzy, a także jej zdobywanie, kreowanie, transfer, przechwytywanie oraz ochronę. Źródłem wiedzy indywidualnej (tj. jawnej i ukrytej) są umysły pracowników i to dzięki nim powinna ona podlegać transferowi. Skuteczny transfer wiedzy prowadzi do powstania w wyniku współpracy niewidzialnej więzi, sprawiającej, że wytworzona wiedza nie zmierza w kierunku dewaluacji.

Dzięki temu w ramach grup i zespołów następują transfer i integracja wiedzy dostępnej dla całej organizacji sieciowej. Wiedza jako zasób strategiczny jest szczególnie cenna dla organizacji w procesie budowania przewagi konkurencyjnej o długotrwałym charakterze.

Od dawna panuje przekonanie, że praca zespołowa przynosi znacznie lepsze efekty niż praca indywidualna. Powierzanie zespołom coraz poważniejszych zadań, takich jak np. opracowywanie strategii rozwoju czy badania nad nowymi technologiami, uwalnia ich możliwości intelektualne, skutkując także znalezieniem rozwiązań problemów, z którymi jednostki nie byłyby w stanie sobie poradzić. Odpowiedni podział zadań uruchamia efekt synergii, dzięki czemu obowiązki wykonywane są bardziej efektywnie - lepiej, skuteczniej i w krótszym czasie.

Efektywność pracy zespołowej uzależniona jest w dużym stopniu od dobrej komunikacji. Z perspektywy zarządzania wiedzą komunikacja pełni rolę szczególną. Podstawowymi obszarami, w których komunikacja ma kluczowe znaczenie, są⁷:

• znajomość oczekiwań klientów i poczynań konkurencji,
• znajomość i zrozumienie celów oraz strategii firmy,
• świadomość kluczowych procesów i źródeł przewagi konkurencyjnej firmy.

Rozpatrując organizację sieciową pod kątem informacji, można powiedzieć, że szczególnie istotną rolę odgrywa centrala, która wyznacza przebieg sieci komunikacyjnych. Prawidłowy przebieg sieci powinien być uzależniony od rodzaju wykonywanych zadań i jednocześnie determinować działania współpracujących podmiotów. Im większy jest zakres powierzonych do zrealizowania celów, tym bardziej potrzebny jest nieograniczony przepływ wiedzy.

Warto podkreślić, że zasoby wiedzy jawnej i ukrytej traktowane są jako zasoby strategiczne⁸. Ich szczególną cechą jest zdolność do przywracania równowagi funkcjonalnej. Wiedza dostępna, użyteczna i właściwa determinuje bowiem pracę zespołową. Niestety wraz z kształtowaniem się więzi międzyorganizacyjnych o długotrwałym charakterze dochodzi także do nierównomiernego transferu wiedzy, skutkującego powstawaniem asymetrii.

Źródło asymetrii wiedzy

Firma-integrator w procesie kreowania wiedzy cichej kształtuje wartość dodaną dla pozostałych uczestników sieci. Specyfika organizacji sieciowych opiera się przede wszystkim na skutecznym transferze wiedzy, zarówno od integratora do poszczególnych podmiotów, jak i pomiędzy podmiotami przejmującymi poszczególne funkcje łańcucha wartości przedsiębiorstwa dominującego. Zważywszy na charakterystyczne cechy wiedzy, można powiedzieć, że jest ona w swej naturze niepodzielna⁹, co skutkuje jej nierównomiernym rozprzestrzenianiem się w układach sieciowych. Nierównomierny transfer wiedzy doprowadza do powstawania asymetrii, której utrzymywanie w długich przedziałach czasowych rujnuje wiele wymiernych korzyści wynikających z kształtowania długotrwałych więzi międzyorganizacyjnych.

Zatem - gdzie asymetria wiedzy ma swój początek? Odpowiedzi na to pytanie nie są jednoznaczne, jednak wśród przyczyn jej powstania można z pewnością wymienić:

• brak kompetencji firmy-integratora w zakresie równomiernego dozowania wiedzy niejawnej pozostałym uczestnikom sieci;
• brak wiedzy początkowej podmiotu - nawet w przypadku symetrycznego dostępu do informacji nieznajomość zagadnień lub języka, w którym przekazywana jest informacja, będzie skutkować niemożnością transformacji informacji w wiedzę;
• brak możliwości równomiernego przekształcania informacji w wiedzę.

Istotą każdej organizacji sieciowej jest uzyskiwanie efektu synergii wiedzy poprzez stosowanie nowoczesnych form przekazu, a także dobór odpowiednich technologii informacyjno-komunikacyjnych. Konieczność umiejętnego zarządzania wieloma, często rozproszonymi, podmiotami wymusza stosowanie nowoczesnych rozwiązań, warunkujących sprawną komunikację międzyorganizacyjną oraz dyfuzję wiedzy.

Wykorzystanie sieci informatycznych sprzyja organizacji pracy opartej na zespołach zadaniowych zorientowanych procesowo. Gdy informacja lub wiedza nie dociera do poszczególnych podmiotów, można mówić o tzw. luce komunikacyjnej. Każdy z podmiotów korzystających z dostępu do informacji i wiedzy tworzy nową wartość tych zasobów. Zwiększenie wartości zasobu następuje w momencie wykorzystania go przez kolejny podmiot działający w sieci. Dzięki takiej współpracy odchodzi się od łańcucha wartości na rzecz sieci wartości¹⁰.

Zidentyfikowanie luki w wiedzy oznacza, że w organizacji sieciowej wystąpił niedobór wiedzy posiadanej w stosunku do wiedzy potrzebnej do realizacji określonego zadania. Podjęcie świadomych decyzji mających na celu wypełnianie luk jest dużym wyzwaniem¹¹. Pojawia się w związku z tym wiele pytań dotyczących jednej kwestii: czy należy tworzyć wiedzę wewnątrz firmy, czy pozyskiwać ją ze źródeł zewnętrznych? Zwiększona świadomość menedżerów w kwestii pozyskiwania i rozwijania wiedzy wewnątrz organizacji sieciowej pozwoli z pewnością ograniczyć ryzyko podejmowania błędnych decyzji i powstawania trudnych do usunięcia szkód.

Według A.K. Koźmińskiego wiedza będąca w posiadaniu podmiotów gospodarczych ma decydujący wpływ na powstanie nowej, sieciowej formy organizacyjnej. Jego zdaniem wyróżnikiem sieci może być specyficzna wiedza znajdująca się w posiadaniu przyłączających się jednostek, np. wiedza naukowa, wiedza o procesach produkcyjnych, o rynku, klientach czy też o modelach biznesowych¹². Rosnącą rolę informacji i wiedzy w powstawaniu organizacji sieciowych dostrzega również Aleksander Binsztok: Wynika to przede wszystkim z tego, że takie rozwiązania pozwalają na lepsze dzielenie się niezbędną informacją i wiedzą - kluczowymi zasobami XXI wieku¹³.

Zdaniem autora wiedza znajdująca się w posiadaniu pojedynczych podmiotów połączona z wiedzą integratora generuje znacznie więcej korzyści niż ta sama wiedza rozproszona, pozostająca w wyłącznym posiadaniu indywidualnych podmiotów. Z uwagi na formę organizacyjną sieci, sprzyjającą powstawaniu wiedzy, należy pamiętać, że: Wiedza niejawna, kluczowa, rzadka, oryginalna ulega w sieci szybkiej akumulacji i pomnażaniu. Kto zatrzymuje wiedzę dla siebie, musi się liczyć z następującymi konsekwencjami:

• dewaluacją wiedzy,
• niemożnością pełnego spożytkowania wiedzy,
• konkurencyjnym, sieciowym pomnażaniem i wzbogacaniem wiedzy¹⁴.

Praktyka gospodarcza wskazuje także, że istnieją różnice pomiędzy efektywnością gromadzenia wiedzy a efektywnością jej zastosowania. Spośród przedsiębiorstw badanych na terenie USA ponad 50 proc. twierdzi, że radzi sobie z przyswajaniem wiedzy, natomiast 13 proc. efektywnie transferuje ją w przedsiębiorstwie, a tylko 4 proc. zajmuje się pomiarem wykorzystanej wiedzy¹⁵.

Również Tom Davenport i Gilbert Probst¹⁶ wskazują trudności w zarządzaniu wiedzą. Wspomniane obserwacje przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Identyfikacja barier w zarządzaniu wiedzą

Rodzaj barier	Bariery
Bariery osobiste	Nie wiadomo, jaka wiedza jest potrzebna innym, wymaga to zbyt dużo wysiłku, nie ma oczywistych korzyści lub nagród, brak pewności siebie w rozwijaniu i proponowaniu nowej wiedzy
Bariery zespołowe	Nie najlepiej zorganizowany i umotywowany transfer, wewnętrzna konkurencja, menedżerowie nie wspierają i nie podtrzymują inicjatywy, brak wiedzy o pracach innych zespołów
Bariery strukturalne	Zatrzymywanie najlepszych praktyk w dywizjach i oddziałach, presja czasu w działaniu, zbyt uboga struktura IT
Bariery polityczno-kulturowe	Uboga kultura, która nie promuje otwartości i budowy wzajemnego zaufania, brak pomocy w rozwiązywaniu konfliktów, brak wspólnego języka, konkurencja pomiędzy oddziałami, brak nagród lub promocji pozytywnych działań

Źródło: tłumaczenie własne, T. Davenport, G. Probst, Knowledge Management Case Book. Siemens Best Practices, Publicis Corporate Publishing, John Wiley & Sons, Berlin - Monachium 2002, s. 92-94
Wady asymetrii wiedzy w organizacji sieciowej mogą przejawiać się w:

• dewaluacji wiedzy niejawnej,
• zmniejszeniu zasobów informacyjnych,
• spowolnionej dyfuzji wiedzy niejawnej,
• utracie szansy osiągnięcia efektu synergii wiedzy,
• mniejszej elastyczności sieci międzyorganizacyjnej,
• mniejszej odporności na kryzysy pojawiające się w otoczeniu.

Rysunek 2 przedstawia barierę komunikacyjną pomiędzy przedsiębiorstwami działającymi w jednej sieci na rzecz firmy-integratora. Uwagę przyciąga jedna z firm kooperujących, dysponująca ograniczonym zasobem wiedzy cichej (przedsiębiorstwo D). Taka sytuacja wymaga podjęcia działań ukierunkowanych na integrację osób tworzących sieć wiedzy, tak aby zlikwidować istniejącą lukę komunikacyjną oraz usprawnić proces transferu wiedzy do współpracujących podmiotów. Warunkiem koniecznym do podniesienia wartości wiedzy w sieci jest także jej transfer pomiędzy firmami kooperującymi. Takie działanie skutkuje osiągnięciem synergii wiedzy, tym samym zapobiegając powstawaniu asymetrii.

Rysunek 2. Przykład uproszczonej organizacji sieciowej z nieskoordynowanym transferem wiedzy

Źródło: opracowanie własne
Wiedza niejawna jest kreowana głównie przez firmę-integratora, w której nieharmonijny rozwój wiedzy ma swój początek. Dzieje się tak, ponieważ systemy wzmacniające przepływ wiedzy (np. extranet, help desk) w ograniczonym stopniu wpływają na działania podmiotów kooperujących w danej dziedzinie. Szczególne znaczenie dla sprawnej komunikacji w organizacji sieciowej ma kształtowanie relacji międzyludzkich, a więc¹⁷:

• uwrażliwienie członków zespołu na realizację zadania,
• budowanie „ducha” zespołu i atmosfery współpracy,
• wzmacnianie spójności między członkami sieci,
• tworzenie klimatu zaufania i otwarcia,
• samodoskonalenie się i wzmocnienie własnej wartości przez poszczególnych członków sieci, przy jednoczesnej aprobacie pozostałych osób z zespołu,
• przekazywanie informacji o istniejących normach, wzorach i wartościach, które są wspólne dla całej sieci,
• uzyskiwanie informacji niezbędnych do podejmowania decyzji przez osoby odpowiedzialne za realizację zadań i osiągnięcie wyznaczonych celów organizacji.

Skutecznym sposobem wspomagającym transfer wiedzy cichej kreowanej głównie przez lidera sieci powinno być podejmowanie działań ukierunkowanych na łączenie baz danych, budowanie zintegrowanych systemów informacyjnych, a także dbanie o relacje panujące między współpracującymi podmiotami.

Należy zauważyć, iż przedstawione ujęcie organizacji sieciowych z perspektywy asymetrii wiedzy pozwala zdiagnozować bariery hamujące przepływ wiedzy i informacji oraz na tej podstawie zweryfikować hipotezę postawioną we wstępnej części opracowania. Jeszcze nie tak dawno kluczowe znaczenie dla tradycyjnych przedsiębiorstw w walce z konkurencją miało wdrażanie innowacji, skutkujące optymalizacją przygotowania produktu lub usługi¹⁸. Obecnie w zarządzaniu ważniejszy od tego jest wzrost znaczenia wiedzy, który zdaniem wielu badaczy istotnie wpływa na kształtowanie wartości organizacji. Brak świadomości wielu polskich menedżerów sprawia, że zaniedbanie wynikające z powszechnego braku zainteresowania tym szczególnym zasobem wywołuje zagrożenia, do których można zaliczyć¹⁹ ryzyko utraty tożsamości oraz ograniczenie elastyczności.

Podsumowanie

Wydaje się, że w analizie zagrożeń powodowanych asymetrią wiedzy istotne jest zwrócenie uwagi na brak kompetencji firmy-integratora w procesie kreowania wiedzy niejawnej. Ten mankament sprawia, że współpracujące przedsiębiorstwa nie tylko tracą na wartości, ale również powodują spadek wartości całej sieci. Jest to szczególnie ważne zagadnienie z uwagi na fakt, że to właśnie wiedza niejawna odgrywa najistotniejszą rolę w procesie tworzenia wartości dla wszystkich podmiotów działających w sieci.

Bez względu na miejsce, w którym asymetria wiedzy ma swój początek, należy pamiętać, że skutki jej rozwoju zawsze będą wywierać negatywny wpływ na organizację sieciową. Zarządzanie przedsiębiorstwem sieciowym jest procesem niezwykle złożonym, a każdy jego etap ma istotne znaczenie dla kształtowania więzi międzyorganizacyjnych o długotrwałym charakterze. Organizacja musi nieustannie podejmować działania zmierzające do wyeliminowania niedociągnięć w tym zakresie, co jest niestety bardzo kosztowne.

Bibliografia

• A. Binsztok, Przesłanki decyzyjne kształtowania organizacji sieciowej, [w:] Modele i metody zarządzania informacją i wiedzą, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2005.
• T. Davenport, G. Probst, Knowledge Management Case Book. Siemens Best Practices, Publicis Corporate Publishing John Wiley & Sons, Berlin - Monachium 2002.
• P. Détrie, C. Broyez, La communications interne au service du management, Editions Liaisons, Paryż 2001.
• A. Glińska-Neweś, Kulturowe uwarunkowania zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie, Dom Organizatora, Toruń 2007.
• A.K. Koźmiński, Zarządzanie w warunkach niepewności, PWN, Warszawa 2004.
• B.F. Kubiak, A. Korowicki, Rekonstrukcja procesów finansowych i ich strategia informatyzacji, materiały konferencyjne: XXV Konferencja „INFRA'2000” zorganizowana przez Radę Naukową Zarządu Głównego Stowarzyszenia Księgowych w Polsce i Uniwersytet Szczeciński, Kołobrzeg, 15-17.09.2000.
• S. Łobejko, Przedsiębiorstwo sieciowe. Zmiany uwarunkowań i strategii w XXI wieku, SGH, Warszawa 2010.
• M. Morawski, J. Niemczyk, E. Stańczyk-Hugiet, Zarządzanie. Kanony i trendy, C.H. Beck, Warszawa 2010.
• I. Nonaka, H. Takeuchi, The Knowledge Creating Company, Oxford University Press, Nowy Jork 1995.
• K. Perechuda, Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym, AE im. Oskara Langego, Wrocław 2007.
• K. Perechuda, Procesy kreowania wiedzy w organizacjach sieciowych, [w:] Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 2005.
• G. Probst, S. Raub, K. Romhardt, Zarządzanie wiedzą w organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.
• P. Sankowski, Wiedzieć nie znaczy robić, materiały Canadian International Management Institute, Kanada 2000.
• E. Stańczyk-Hugiet, Sieć międzyorganizacyjna-alternatywa strategiczna dla sektora MSP, AE im. Oskara Langego, Wrocław 2007.
• E. Stańczyk-Hugiet, Strategiczny kontekst zarządzania wiedzą, AE im. Oskara Langego, Wrocław 2007.

Netografia

• H.S. Kolka, Gospodarka oparta na wiedzy - kilka spostrzeżeń na temat: firma we współczesnej gospodarce, http://globaleconomy.pl/content/view/2100/21.