Wprowadzenie

Obecność e-learningu w polskiej humanistyce jest wciąż śladowa. Choć za granicą można odbywać zdalnie całe studia humanistyczne, lokalną perspektywę charakteryzuje - w najlepszym przypadku - najprostsza odmiana blended learningu. Szansą poprawy tej sytuacji może być ponowne rozważenie powszechnego zastosowania formy telewykładu. Wykład bowiem stanowi organizacyjną formę kształcenia, która najłatwiej poddaje się przeniesieniu do środowiska elektronicznego. Telewykład w porównaniu z wykładem tradycyjnym posiada dodatkowo niepodważalne zalety, wobec których zarówno instytucje edukacyjne, wykładowcy, jak i uczestnicy procesu kształcenia nie mogą przejść obojętnie.

Zagadnienie zdalnego kształcenia w humanistyce należy do kwestii podwójnie problematycznych. Humanistykę określić można bowiem jako przestrzeń refleksji, w której istotną rolę odgrywa bezpośredniość kontaktów. Dialog jest tu niezwykle ważnym sposobem komunikacji, stanowiącym główne narzędzie przekazywania wiedzy oraz postaw w procesie kształcenia. Poza tym humanistyce przypisuje się również funkcję krytyczną i refleksyjną wobec społecznych procesów i ludzkich wytworów, w tym również technologii, w obrębie której - co jest zagadnieniem tej pracy - miałaby funkcjonować. Zachodzi jednak obawa, że humanistyka, jako dziedzina wolności myśli i sądów o rzeczywistości, umieszczona w środowisku technologicznym zostać może poddana czemuś zgoła przeciwnemu swej naturze - instrumentalizacji, wynikającej z programowalnej logiki systemów informatycznych. Ten punkt widzenia ulokować należy w szerszej perspektywie dotyczącej wpływu techniki na kulturę.

Odpowiedź na pytanie o możliwość umieszczenia kształcenia humanistycznego w zdalnym środowisku elektronicznym uwzględniać musi tę podwójną specyfikę, dotyczącą z jednej strony metod kształcenia opartych na dialogu, z drugiej zaś społecznej roli, którą określić można jako autorefleksję kultury¹. Wykorzystywane we właściwy sposób narzędzia teleinformatyczne mogą okazać się jednak niezwykle pożyteczne nawet w tak odległej od świata nowoczesnych technologii dziedzinie jak humanistyka². W przypadku formy organizacji kształcenia, jaką jest wykład, jego komunikacyjna pasywność ułatwia dodatkowo zadanie "e-migracji" do sieci.

Humanistyka, czyli co?

Podejmując zagadnienie kształcenia przez internet w humanistyce, natrafiamy na podstawowy problem. Pojęcie humanistyki jest pojęciem ogólnym, odnoszącym się do pewnego niejasno określonego zbioru dyscyplin o zbliżonych zainteresowaniach i specyfice definiowanej na różne sposoby. Pojęciem, jak stwierdza Lech Witkowski, coraz bardziej niemodnym i niewygodnym³.

Słownik języka polskiego PWN definiuje humanistykę jako nauki, których przedmiotem badań jest człowiek jako istota społeczna i jego wytwory⁴. Zarówno ta, jak i inne definicje⁵ wykluczają pewną część refleksji humanistycznej (głównie filozoficznej, próbującej uchwycić istotę: dobra, prawdy, człowieczeństwa).

Zakres dyscyplin humanistyki to kolejna niejasna kwestia, która komplikuje rozumienie tego terminu. Rozwiązaniem może być użycie gotowych zakresów - jak np. ten zaproponowany przez Centralną Komisję do Spraw Stopnia i Tytułów⁶. Funkcjonuje on jednak wyłącznie urzędowo na gruncie rodzimym. Nie będzie pokrywał się on zatem z zakresem dyscyplin objętych anglosaskim pojęciem humanities czy niemieckim Geisteswissenschaften.

Ostatecznie dla określenia, czy dana dyscyplina jest humanistyczna, można posłużyć się pewną ideą "humanistyczności", wskazując uniwersalne wyznaczniki. Ellie Chambers proponuje następujące:

• zorientowanie na kulturę,
• tekstualność, czyli analiza szeroko rozumianych tekstów (pisanych, mówionych, wizualnych, performatywnych itp.),
• metodologia - zbliżone metody i procedury badawcze, a także modele wyjaśniania⁷.

W tym miejscu warto przytoczyć jeszcze jedną analizę terminu "humanistyka". Stanisław Gajda, leksykolog i językoznawca, uważa, że definicje słownikowe nie dostrzegają drugiego znaczenia tego terminu. Według niego określa się nim również ogólną refleksję odnoszącą się do spraw człowieka i jego świata oraz zespół postaw i poglądów jako jej wynik⁸. Wykład stanowić będzie raczej formę przekazu wiedzy niż właściwe miejsce kształtowania refleksyjności.

Od wykładu do telewykładu

Wykład akademicki jest jedną z form organizacyjnych kształcenia, czyli określonym sposobem organizacji i realizacji pracy nauczyciela akademickiego ze studentami w procesie dydaktycznym⁹. To najstarsza i najbardziej związana z tradycją szkolnictwa wyższego forma kształcenia. Krzysztof Kruszewski wyróżnia następujące cechy charakteryzujące wykład:

• względnie stała grupa słuchaczy,
• względnie równomierne rozłożenie spotkań w czasie,
• przekazywanie określonego wymogami społecznymi, naukowymi i dydaktycznymi systemu wiadomości, umiejętności lub nawyków,
• przewaga ilościowa wypowiedzi wykładowcy nad wypowiedziami słuchaczy¹⁰.

Według klasyfikacji Wincentego Okonia, opierającej się na kryterium aktywności słuchacza, wyróżnić można trzy typy wykładu: konwencjonalny, problemowy i konwersatoryjny¹¹. Wykład konwencjonalny polega na bezpośrednim przedstawieniu przez wykładowcę uporządkowanego zasobu informacji. Wykład problemowy zorientowany jest na aktywny współudział w dostrzeganiu, formułowaniu i rozwiązywaniu problemów. Wykład konwersatoryjny charakteryzuje zaś dialog problemowy na wybrane przez wykładowcę tematy.

W humanistyce za najczęściej stosowaną formę wykładu uznać należy wykład konwencjonalny - jest to forma podstawowa, stanowiąca fundament wiedzy. Wykład konwencjonalny uzupełniany jest zazwyczaj ćwiczeniami, podczas których dany problem zostaje poddany dyskusji. Na wyższych latach studiów pojawia się często wykład konwersatoryjny, zwany konwersatorium, zaś wykład problemowy zdarza się okazjonalnie i stanowi częściej metodę preferowaną dla omówienia wybranych zagadnień, podczas gdy reszta zajęć odbywa się w sposób konwencjonalny.

Wykład odbywany zdalnie przez internet (nazywany telewykładem, wykładem online lub e-wykładem) przybiera inną charakterystykę niż jego tradycyjny odpowiednik. Podlega również innej klasyfikacji. Jego formuła kształtuje się w zależności od zastosowanego modelu komunikacji, użytych środków przekazu oraz repertuaru dodatkowych narzędzi dostępnych w systemie zdalnego nauczania.

W najczęściej stosowanym modelu asynchronicznym przekształceniu ulega zwłaszcza aspekt czasowy. Asynchroniczność oznacza zniesienie zasady jedności miejsca i czasu odbywania zajęć. Treści edukacyjne są tu dostępne przez określną liczbę dni w systemie kształcenia na odległość. Dzięki temu stała grupa studentów uczestniczących w wykładzie może być zdecydowanie większa. Telewykład asynchroniczny stanowi jednostronną, podającą formę komunikacji. Dopiero użycie dodatkowych narzędzi (np. forum dyskusyjnego) wprowadzić może komunikację dwukierunkową pomiędzy wykładowcą i grupą studentów.

Model synchroniczny telewykładu charakteryzuje duże podobieństwo do tradycyjnej formy wykładowej. Odbywa się o z góry ustalonej porze, posiada względnie stałą grupę słuchaczy, której liczebność jest ograniczona możliwościami technicznymi (głównie wydajnością serwera oraz parametrami łącza nadawcy). W zależności od zastosowanej technologii oraz sposobu organizacji umożliwia on dwustronną komunikację "na żywo" za pomocą tekstu bądź streamingu audio-wideo. Dodatkowym atutem jest możliwość prowadzenia zajęć w sposób hybrydowy - poprzez transmisję do sieci wykładów odbywanych stacjonarnie.

Na bazie tej krótkiej charakterystyki zauważyć można, że klasyfikacja telewykładów uwzględniać musi przede wszystkim specyfikę modelu komunikacji, sytuując formy asynchroniczne bardziej po stronie wykładu konwencjonalnego, zaś formy synchroniczne - problemowego i konwersatoryjnego.

Telewykład w praktyce

Obecność telewykładów par excellence jest w polskiej humanistyce wciąż niewielka. Trudno jednoznacznie określić przyczyny takiego stanu rzeczy, niemniej pokrywać się one będą z problemami dotyczącymi wdrażania samego e-learningu, które wiązać można z niechęcią środowisk akademickich do unowocześniania przestrzeni edukacyjnej¹². Dodatkowo polskie regulacje prawne ustalają nieprzekraczalny pułap liczby zajęć zdalnych, co uniemożliwia organizowanie całego procesu kształcenia wyższego w sposób zdalny. Lepsza sytuacja panuje pod tym względem za granicą. Istnieje wiele uniwersytetów oferujących całe studia humanistyczne w formie zdalnej. Najlepiej znany na gruncie polskim jest przykład studiów filozoficznych online na Uniwersytecie Illinois w Springfield, opisany przez Piotra Bołtucia¹³.

W Polsce trudno o takie przykłady. Humanistyka w formie elektronicznej pojawia się rzadko, zazwyczaj przybierając postać prostego blended learningu. W obrębie dydaktyki akademickiej można jednak wskazać dwie egzemplifikacje, które realizują odrębne strategie prowadzenia telewykładu, zasługujące na szczególną uwagę.

Pierwszy to opisywany już na łamach "e-mentora" wykład Środowisko elektroniczne jako rzeczywistość człowieka, prowadzony od 2007 roku przez dr. hab. Michała Ostrowickiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego¹⁴. Realizowany jest on w sposób synchroniczny, z wykorzystaniem wirtualnego środowiska 3D Second Life. Problematyka kursu dotyczy zagadnienia środowiska elektronicznego potraktowanego jako rzeczywistość człowieka.

Drugim są przedmioty Światowy ład informatyczny i Wybrane problemy cywilizacji cyfrowej, dotyczące zagadnień "nowego ładu technologicznego" i refleksji z nim związanych¹⁵. Prowadzi je dr hab. Andrzej Kocikowski - głównie dla studentów kulturoznawstwa oraz nauk politycznych i dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Od 2004 roku A. Kocikowski wykorzystuje różne formy kształcenia zdalnego, w tym m.in. zajęcia w postaci hybrydowej. Obecnie adaptowanym rozwiązaniem jest asynchroniczny model kształcenia, bazujący na transmisji ścieżki audio-wideo oraz prezentacji multimedialnej jako głównym kanale przekazywania treści. W dalszej części opracowania przedstawione zostaną zalety tego rozwiązania - poczynając od jego technicznej charakterystyki (tabela 1).

Tabela 1. Charakterystyka techniczna modelu telewykładów Światowy ład informatyczny i Wybrane problemy cywilizacji cyfrowej

Model komunikacji	asynchroniczny
Zastosowana technologia	technologia własna Pracowni Komunikacji Multimedialnej UAM, oparta na HTML5 + jQuery
Stosowane środki przekazu	ścieżka audio-wideo, prezentacja multimedialna
Metoda strumieniowania	pseudostreaming
Wymagana szybkość łącza użytkownika	~140 Kbit/s
Integracja z systemem edukacji zdalnej	tak, Moodle oraz ILIAS
Uwarunkowania sprzętowo-aplikacyjne	urządzenie (stacjonarne, mobilne) z przeglądarką obsługującą HTML5
Komunikacja z prowadzącym	forum dyskusyjne, IRC, poczta elektroniczna
Komunikacja z grupą	forum dyskusyjne
Wersja dla osób niepełnosprawnych słuchowo	tak, w formie napisów

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 1. Strona jednego z wykładów Światowy ład informatyczny

Źródło: opracowanie własne

Stworzenie rozwiązania dedykowanego wiązało się z dużym nakładem pracy zespołu Pracowni Komunikacji Multimedialnej UAM, pozwoliło jednak na uniezależnienie się od komercyjnych rozwiązań¹⁶ i tym samym przyniosło pełną kontrolę nad kształtem interfejsu użytkownika i dostępnymi funkcjonalnościami. Użycie HTML5 i JavaScript jako technologii podstawowych umożliwiło również obsługę urządzeń mobilnych niewspółpracujących z technologią Flash. Biorąc pod uwagę prognozy dotyczące internetu mobilnego, działanie to uznać można za właściwy krok, uwzględniający przyszłe trendy technologiczne¹⁷.

Warto zauważyć obszary, w których telewykład asynchroniczny, zwłaszcza realizowany w sposób opisany powyżej, wprowadzić może pozytywne zmiany w stosunku do tradycyjnego kształcenia:

1. Organizacja czasu:
   • dzięki przeniesieniu zajęć do sieci możliwe staje się bardziej optymalne ułożenie ich planu, co jest istotne zarówno dla studentów, jak i wykładowców,
   • brak stacjonarnego obciążenia dydaktycznego wykładowców przekłada się na większą ilość czasu wolnego, który przeznaczyć można na realizację badań.
2. Stopień przyswojenia materiału (efektywność uczenia się):
   • możliwość wielokrotnego odsłuchiwania wykładów,
   • przyswajanie odbywa się w warunkach domowych, jest przez to z reguły bardziej komfortowe,
   • ustrukturyzowanie materiału zwiększa jego przejrzystość i pozwala szybko dotrzeć do wybranego fragmentu,
   • eliminacja problemów nieobecnych studentów, którzy muszą posiłkować się materiałami (notatkami) różnej jakości; dostępność wykładów online diametralnie zmienia sytuację tej grupy, pozwalając studentom uczestniczyć w każdym wykładzie,
   • dobra jakość nagrania eliminuje problemy z zakłóceniami komunikacji wynikającymi ze złej akustyki czy rozmiarów pomieszczenia.
3. Obsługa różnych grup studentów:
   • możliwość dołączenia napisów do wykładów - pozwala to na uczestnictwo w nich osobom niedosłyszącym,
   • możliwość internacjonalizacji wykładu poprzez stworzenie innych wersji językowych.

Wdrażanie telewykładu - uwagi ogólne

Sukces przedsięwzięcia, jakim jest telewykład, uzależniony jest od wielu czynników. Pomijając te z nich, które są szeroko omawiane - jak jakość materiałów zdalnych czy stopień nasycenia multimediami - warto zwrócić uwagę na umiejscowienie tej formy w strukturze kształcenia.

Podsumowanie

Wykład online stanowi ciekawą propozycję unowocześnienia procesu nauczania przedmiotów humanistycznych. W formie asynchronicznej przynosi szereg korzyści, które pozwalają stwierdzić, że idealnie nadaje się do przekazywania wiedzy faktograficznej i jest w tym bardziej efektywny niż wykład konwencjonalny. Dodatkowo pozwala lepiej zorganizować czas wykładowców i studentów, a przy zastosowaniu określonych rozwiązań włącza do procesu edukacji osoby niepełnosprawne. Fakt, iż wiele osób akceptuje w dużym zakresie taką formę odbywania zajęć, wydaje się ostatecznie przesądzać na jej korzyść.

Należy zadać sobie pytanie dotyczące grupy docelowej studentów. Dla kogo będą prowadzone telewykłady? Zasadne wydaje się twierdzenie, iż kwestia poznania wykładowców czy "obycia się" z atmosferą panującą na uczelni jest istotna z punktu widzenia studenta rozpoczynającego edukację. Dlatego lepiej przyjąć strategię "stożka", rozpoczynając od małej liczby lub braku zajęć w pełni online na pierwszym roku i stopniowo zwiększać ich częstotliwość w latach kolejnych. Pozwoli to na oswajanie studentów z nowym środowiskiem kształcenia, nie narażając ich na utratę doświadczeń społecznych czy określających unikalność danej placówki. Strategia taka zgodna jest ze specyfiką studiowania - na późniejszych latach zgłębia się pewną wąską subdyscyplinę kierunku, traktując większość niezwiązanych z nią przedmiotów jako zbędny balast. Badania nad stopniem akceptacji kształcenia na odległość wydają się potwierdzać ten stan rzeczy. W badaniu przeprowadzonym przez Pracownię Komunikacji Multimedialnej UAM na grupie 65 studentów kulturoznawstwa IV roku, 40,7 procent ankietowanych wskazało, że jest w stanie zaakceptować połowę i więcej zajęć w postaci zdalnej. Dalszych 30,5 procent badanych zaakceptowało tę formę kształcenia dla 20-49 proc. zajęć¹⁸.

W początkowej fazie studiów zasadne wydaje się również stosowanie e-learningu dla przedmiotów mniej istotnych. Natomiast zadanie budowania fundamentów wiedzy studenta należy pozostawić twórcom wykładów tradycyjnych. Pozwoli to zmniejszyć obawy związane z przeniesieniem głównego zadania dydaktycznego do sieci i pozostawieniem studentów samym sobie.

Bibliografia

• E. Bendyk, E-learning, zerwanie z tradycją humanizmu?, "e-mentor" 2009, nr 1 (28).
• F. Bereźnicki, Zagadnienia dydaktyki szkoły wyższej, Pedagogium, Szczecin 2009.
• P. Bołtuć, Tajemnice e-learningu w filozofii. Licencjat z filozofii online, "Analiza i egzystencja" 2009, nr 10.
• E. Chambers, Computers in Humanities Teaching and Research, "Computers and the Humanities" 2000, nr 34.
• S. Gajda, Rola humanistyki w kształtowaniu nowego społeczeństwa, [w:] Panel dyskusyjny "Humanistyka dla przyszłości: Potencjał - szanse - perspektywy", "Nauka" 2009, nr 1.
• R. Gajewski, Otwarte zasoby edukacyjne - kto się boi e-, "e-mentor" 2008, nr 3 (25).
• K. Kruszewski, Wykład w szkole wyższej, Warszawa 1968.
• J. Morbitzer, Edukacja wspierana komputerowo a humanistyczne wartości pedagogiki, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007.
• W. Okoń, Elementy dydaktyki szkoły wyższej, Warszawa 1971.
• M. Ostrowicki, Dydaktyka w środowisku elektronicznym 3D, "e-mentor" 2009, nr 1 (28).
• L. Witkowski, Edukacja i humanistyka, IBE, Warszawa 2007.
• K. Zamiara (red.), Humanistyka jako autorefleksja kultury, CIA BOOKS, Poznań 1993/95.

Netografia

• R. Gajewski, Wykłady online, [w:] E-learning w kształceniu akademickim, materiały z II ogólnopolskiej konferencji Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, 17 listopada 2005, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, www.e-edukacja.net/_referaty/24_e-edukacja.pdf.
• H. Kiereś, Humanistyka,[w:] Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, wersja elektroniczna, http://www.ptta.pl/pef/pdf/h/Humanistyka.pdf.
• Pracownia Komunikacji Multimedialnej Wydziału Nauk Społecznych, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, http://pkm.amu.edu.pl/node/3.
• Raport Internet Trends, http://www.morganstanley.com/institutional/techresearch/pdfs/Internet_Trends_041210.pdf.
• Uniwersalny słownik języka polskiego, Wyd. PWN, wersja elektroniczna, http://sjp.pwn.pl.