Recenzja publikacji pt. E-learning. Tajniki edukacji na odległość

Rozwój globalnego społeczeństwa informacyjnego postawił przed Polską szereg wyzwań związanych z transformacją modelu gospodarki i demokratyzacją życia publicznego, jak również z przemianami modelu wykształcenia społeczeństwa. Wojciech Cellary wskazał w raporcie „Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego, iż […] kluczem do zrozumienia wymagań, jakie globalne społeczeństwo informacyjne będzie stawiać swoim członkom, jest zdolność do rozwoju w ciągu całego życia”¹. W zakresie systemu edukacji oznacza to konieczność dokonania takich zmian, które pozwolą odejść od nauczania społeczeństwa jedynie, jak używać wiedzy, na rzecz poszerzenia obszaru kształcenia o umiejętności tworzenia wiedzy.

Dzięki sieciowemu modelowi komunikacji zmiany te oznaczają możliwość studiowania w wielu miejscach, na zasadzie outsourcingu akademickiej oferty dydaktycznej oraz coraz częściej pojawiająceych się propozycji udostępniania specjalistycznej wiedzy zawodowej ze strony podmiotów biznesowych. Zdalne nauczanie obudziło także nadzieje na wdrożenie mechanizmów personalizacji zasobów wiedzy, wynikających z potrzeb osób uczących się, zgodnie z nowym paradygmatem kształcenia just-in-time. Sygnalizowanym zmianom powinna towarzyszyć systemowa transformacja strukturalna układu instytucjonalnego tworzącego system edukacji. Jednocześnie powinien powstać rynek twórców projektów edukacyjnych, dostawców i odbiorców, pozwalający realizować potrzeby kształcenia społeczeństwa zgodnie z oczekiwaniami i wymogami wieku informacji. Rosnąca popularność rozwiązań w obszarze e-learningu akademickiego i biznesowego sprawia, że twórcy treści dydaktycznych uważają się często wystarczająco przygotowani do tworzenia jednocześnie koncepcji i zawartości materiałów na potrzeby nauczania zdalnego. Nic bardziej mylnego….

E-learning stanowi zagadnienie złożone, wymagające spójnych interdyscyplinarnych rozwiązań. Wymaga innego spojrzenia na metodykę wirtualnego procesu uczenia, który oznacza modelowanie wiedzy indywidualnej i grupowej w warunkach rozproszenia sieciowego. Od współczesnych projektów nauczania zdalnego (zarówno szkoleń biznesowych, jak i e-dydaktyki akademickiej) oczekuje się nie tylko rozwiązań inteligentnych, ale także kształtujących kreatywność. To zupełnie nowe doświadczenia związane z zasadami e-pedagogiki, a także ze specyficzną wiedzą projektową i technologiczną. Trzeba się tego nauczyć. Polski rynek wydawniczy w tej dziedzinie jest ciągle zbyt ubogi. Co prawda funkcjonują na nim trzykrotnie wydawana, znakomita „biblia e-learningowa” Marka Hyli - Przewodnik po e-learningu² oraz publikacja Grażyny Penkowskiej Meandry e-learningu³, kładąca duży nacisk na aspekty zdalnej pedagogiki, a obraz rynkowy dopełniają publikacje lokalnych środowisk akademickich, jednak wymienione pozycje stanowią w sumie zaledwie kroplę w morzu potrzeb. Z tego powodu niezwykle cennym wydarzeniem jest pojawienie się na polskim rynku wydawniczym pozycji książkowej Marleny Plebańskiej E-learning. Tajniki edukacji na odległość, opublikowanej w 2011 roku przez Wydawnictwo C.H. Beck.

Autorka, będąca absolwentką Politechniki Warszawskiej i doktorem nauk ekonomicznych, należy do prekursorów e-learningu w Polsce. Współtworzyła pierwsze zdalne studia w ramach Ośrodka Kształcenia na Odległość OKNO Politechniki Warszawskiej, a także kierowała wieloma akademickimi i korporacyjnymi projektami e-learningowymi. Swoje doświadczenia zebrała w prezentowanej książce, którą należy polecić nie tylko twórcom zdalnej edukacji i użytkownikom, ale także decydentom i kadrze zarządzającej ośrodków akademickich czy firm, decydującej o kształcie wykorzystania zdalnej edukacji dla swoich potrzeb.

Publikacja składa się z pięciu rozdziałów tematycznych, opisujących różne aspekty e-learningu. Niezwykle ważnym walorem ksiązki są zamieszczone po każdym rozdziale rozwiązane studia przypadków, ilustrujące omawiane zagadnienia. Ponadto autorka zamieściła także po każdym rozdziale zestaw pytań i zadań do samodzielnego przemyślenia lub rozwiązania oraz spis literatury dodatkowej, pozwalającej szerzej spojrzeć na omawiane problemy.

W rozdziale pierwszym książki daje się zauważyć nacisk na systemowe podejście do roli i umiejscowienia e-learningu w procesie uczenia się i samodzielnego kreowania wiedzy. E-learning traktowany jest jako komponent procesu uczenia się, dlatego podkreślana jest dojrzałość koncepcji blended learningu łączącej formy prezentacyjne treści e-szkolenia ze spotkaniami z trenerem, w celu warsztatowego ugruntowana zdobytej wiedzy i jej wieloaspektowego przedyskutowania. Nabyta wiedza jest weryfikowana w e-learningowych testach i ćwiczeniach oraz studiach przypadków. Autorka podkreśla wagę właściwego zdefiniowania celu tworzonego rozwiązania dydaktycznego wspomaganego technologiami informacyjnymi, zaprojektowania jego wspomnianych wcześniej komponentów, ustalenia wzajemnych proporcji między nimi, doboru różnych trybów nauczania, form komunikacji z uwzględnieniem pracy indywidualnej i grupowej. Kluczowym zagadnieniem pozostaje właściwy dobór technologii realizacji projektu. Całokształt tych rozstrzygnięć powinien odpowiadać kulturze i profilowi uczestników w tak realizowanym zdalnym procesie dydaktycznym. Zamieszczone po rozdziale studium przypadku pokazuje, w jaki sposób należy dobierać mechanizmy e-learningu do celów uczenia. Pewien niedosyt w tym rozdziale pozostawia dosyć ogólne potraktowanie problemu standardów treści szkoleniowych. Projektanci rozwiązań e-learningowych posiadają zbyt płytką wiedzę w tym zakresie - co sprawia, że często wdrożenia napotykają szereg nieprzewidzianych wcześniej trudności.

Rozdział drugi poświęcony został zasadom budowy szkoleń e-learningowych - charakteryzuje wieloaspektowo ich zawartość treściową. Autorka przedstawiła tę problematykę w kontekście projektowania dydaktycznych aktywności, sposobów budowania i rozwijania merytorycznego prezentowanych problemów oraz budowania aktywności ćwiczeniowych, wiążących teorię z praktyką. Zaprezentowała także analizę ergonomiczności zaprojektowanych konstrukcji materiałów. To ogromna zaleta przyjętego systemowego spojrzenia na projekt e-learningowy. Niestety w praktyce często szkodliwie jest ona upraszczana, warto zatem upowszechniać podejście prezentowane przez autorkę. Do ciekawych elementów tego fragmentu książki można zaliczyć rzadko opisywane doświadczenia właściwego doboru interfejsu do specyfiki prezentowanego problemu. Mowa tu o przytaczanej liście heurystyk J. Nielsena4, która stanowi jeden z elementów bazowych e-pedagogiki. Jak pisze autorka, […] Właściwie zaprojektowane e-szkolenia to takie, które przez zachowane standardy ergonomii zapewniają użytkownikowi optymalny proces kształcenia⁵.

Kwestię budowy materiałów omówiono także w kontekście modeli tworzenia szkoleń e-learningowych ISDD - Instructional Systems Design & Development, występujących w blisko 100 odmianach. W szczególności poświęcono uwagę modelowi ADDIE, obejmującemu następujące etapy: analizę, prace projektowe, prace rozwojowe, uruchomienie i ocenę - prezentując jego mocne i słabe strony. Wśród analizowanych barier prawidłowej strukturalizacji materiału autorka wskazała trudności wynikające z postawy twórcy treści merytorycznych - jego nieprzygotowania do specyfiki prezentacji problemów w ramach technologii e-learningowych i dostarczania materiałów w postaci nienadającej się do dalszych konwersji. Z tego faktu wynikła cenna obserwacja, iż niewiele organizacji jest kompetentnie przygotowanych do tworzenia materiałów dydaktycznych online, ze względu na konieczność integracji działań metodycznych, technologicznych i organizacyjnych.

W dalszej części rozdziału omówione zostały zasady strukturyzacji materiału oraz tworzenia scenariusza i programu e-szkoleń przez współpracujących ekspertów merytorycznych i metodyków. Projektowanie to obejmuje także tworzenie różnych typów testów oraz instrukcji do ich realizacji. Omawiany problem został zilustrowany licznymi cennymi przykładami rozwiązań w formie zrzutów z ekranów projektu oraz zamieszczonym studium przypadku scenariusza e-szkolenia . Zgodnie z przytoczonymi szacunkami przyjęto, że czas opracowania godziny kursu wymaga minimum 100 osobogodzin nakładu pracy kompetentnego zespołu autorów - znawców problemu, metodyków oraz deweloperów e-learningowych. To ważny element szacowania wartości budowanych i wdrażanych projektów, zbliżony do warunków realnych.

Rozdział trzeci książki poświęcony został omówieniu środowiska narzędziowego portali edukacyjnych z punktu widzenia wszystkich grup użytkowników - tj.: uczących się, wykładających oraz administrujących. Warto w tej części zwrócić uwagę na dokładne objaśnienie różnic pomiędzy użytkowaniem własnych platform edukacyjnych i platform otwartych czy rozwiązań w modelu ASP (Application Service Provider). Brak zrozumienia mechanizmów działania tych modeli eksploatacyjnych jest często przyczyną nieporozumień i rozczarowań po stronie decydentów odpowiedzialnych za dobór rozwiązań projektowych, w kontekście możliwych funkcjonalności platformy oraz ekonomicznych aspektów jej użytkowania. Stąd warto polecić tę analizę szczególnie kadrze zarządzającej organizacji sięgających po rozwiązania e-learningowe.

W rozdziale tym znalazło się wiele cennych praktycznych uwag dla administratorów platform edukacyjnych, zwłaszcza w kontekście profilowania potrzeb użytkowników. Równie ważny materiał stanowi scenariusz kroków związanych z tworzeniem i umieszczaniem na platformie materiałów autorskich. Jest to vademecum wiedzy skierowane do deweloperów e-learningowych, regulujące poprawność proceduralną, jak również zasady współpracy z twórcami merytorycznymi materiałów. Taka współpraca wymaga jednak niejednokrotnie wcześniejszych szkoleń dla twórców materiałów, pozwalających na odpowiednie wykorzystanie dostępnych na platformie funkcjonalności, przekładających się na strukturę i układ interfejsu materiału. Omawiana problematyka została oczywiście zilustrowana w załączonym kolejnym studium przypadku.

W rozdziale czwartym autorka omówiła szereg zagadnień związanych z ekonomicznymi i organizacyjnymi aspektami wdrożeniowymi e-nauczania. Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na szereg opisanych kompetencji wymaganych od mentora, moderatora i eksperta dziedzinowego. Warunkują one stabilność wdrożenia i eksploatacji projektu e-learningowego. Ogromną rolę odgrywa tu także marketing wewnątrzorganizacyjny rozwiązań e-learningowych. Autorka zaprezentowała przykładowy plan marketingu wewnętrznego e-learningu, który „spina” systemowe działania wdrożeniowe.

Bardzo ciekawy fragment rozdziału stanowią rozważania nad usytuowaniem testów w strukturze materiału szkoleniowego i jego wpływem na efektywność uczenia, mierzoną opisanym systemem wskaźników. Część teoretyczna została zweryfikowana w załączonym studium przypadku efektywności e-szkolenia.

Ostatni rozdział książki stanowi przegląd trendów rozwojowych e-learningu i jego miejsca w „organizacji jutra”, w szczególności z uwzględnieniem postępu w technikach telekomunikacyjnych i koncepcji nauczania na żądanie.

Podsumowując, książka Marleny Plebańskiej E-learning. Tajniki edukacji na odległość stanowi niezwykle cenną pozycję wydawniczą, która powinna przyczynić się do tworzenia właściwej kultury merytoryczno-organizacyjnej, pozwalającej na świadome stosowanie systemowych i efektywnych rozwiązań w zakresie edukacji zdalnej. Zachęcam do poświęcenia jej czasu.