Wprowadzenie

Bez względu na warunki gospodarcze zarówno podmioty z sektora prywatnego, jak i jednostki państwowe poszukują możliwości obniżenia kosztów prowadzania działalności. Zmniejszenie lub eliminacja zbędnych kosztów, przejrzystość oraz elastyczność działania to efekty implementacji modelu cloud computing. Jest on w chwili obecnej głównym punktem zainteresowania decydentów w jednostkach nowocześnie i odpowiedzialnie zarządzanych. Jego wdrożenie najłatwiej rozpocząć od przekazania obsługi poczty elektronicznej zewnętrznemu oferentowi. Postęp technologiczny w dziedzinie IT, rosnące wymogi w zakresie bezpieczeństwa sieciowego oraz wzrastające zapotrzebowanie na zaawansowane usługi i aplikacje informatyczne sprawiają, że dla wielu organizacji koniecznością staje się inwestowanie w rozwój infrastruktury oraz zasobów w postaci cyfrowej. Częstokroć wybory dokonywane przez osoby odpowiedzialne za infrastrukturę IT dotyczą posiadania własnych zasobów, jak się jednak okazuje, decyzje te są związane z ponoszeniem dodatkowych, wysokich i nieuzasadnionych nakładów na aktywa stałe. Co więcej, takie rozwiązania wymuszają powstawanie kolejnych kosztów ze względu na rozwijające się potrzeby ilościowe i jakościowe związane zarówno ze sprzętem, jak i oprogramowaniem.

Model cloud computing to nowe podejście do infrastruktury informatycznej, w ramach którego udostępnia się podmiotom technologię i oprogramowanie jako usługę. Tym samym inteligentne rozwiązania pobierają moc przetwarzania komputerowego nie z własnej infrastruktury IT, ale z zewnętrznych zasobów dostępnych przez internet. Podczas gdy w tradycyjnym modelu - posiadając własną infrastrukturę IT - ponosi się wysokie nakłady związane z zakupem środków trwałych, to w przypadku modelu cloud computing wystarczy zadeklarować, ilu użytkowników będzie z niego korzystało, w jaki sposób oraz ile danych będzie przetwarzanych, i opłacać abonament za wykorzystane zasoby (podobnie jak w przypadku opłat np. za energię elektryczną czy gaz).

Celem opracowania jest prezentacja potencjału modelu biznesowego cloud computing wraz z analizą porównawczą kosztów dostępu do poczty elektronicznej w modelu tradycyjnym i cloud computing. Opracowanie odnosi się również do problemów pojawiających się przy utrzymywaniu własnej infrastruktury IT, przedstawionych na przykładzie uczelni publicznej - Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

Model cloud computing

Posiadanie własnych zasobów informatycznych nie zawsze wpływa na osiąganie przewag związanych z pełnym i umiejętnym wykorzystaniem potencjału infrastruktury, którą się dysponuje. Biorąc pod uwagę możliwości zakupionej technologii i zakres jej wykorzystania, można stwierdzić, że¹:

• rokrocznie zasoby pamięci masowych przyrastają średnio o 50 proc.,
• średnio 70 proc. wydatków na usługi IT ponoszonych jest na ich utrzymanie,
• średnio 85 proc. zasobów mocy przetwarzania nie jest wykorzystywanych przez nabywcę,
• usługi IT dostarczane są w ciągu kilku - kilkunastu tygodni
• proces zarządzania zmianą sprowadza się nierzadko do przebudowy całego rozwiązania i trwa tygodnie, a czasem nawet miesiące,
• zwrot z poczynionych inwestycji osiąga się czasem po latach.

Dodatkowo, podsiadanie własnej infrastruktury w tradycyjnym modelu wymaga skomplikowanego zarządzania zasobami. Jest to związane z²:

• posiadaniem wielu modeli i marek oraz rozwiązań zastosowanych w infrastrukturze,
• koniecznością okresowego uaktualniania zasobów infrastruktury,
• nierównym wdrażaniem i utrzymywaniem dostępności i standaryzacji,
• kontrolą środków trwałych wymagającą większej ilości zasobów i czasu,
• brakiem możliwości dokonywania dynamicznych zmian, adekwatnych do wymogów i zmian zachodzących wewnątrz i w otoczeniu podmiotu.

Tym samym pojawia się problem rosnących kosztów. Wzrastają budżety niezbędne do utrzymania i wsparcia zwiększającej się liczby desktopów oraz aplikacji. Częstokroć zaplanowane koszty nie są tożsame z rzeczywistymi wydatkami z powodu pojawiających się trudnych do przewidzenia kosztów dodatkowych. Skracający się cykl życia sprzętu i ciągłe aktualizacje powodują przyrost wydatków na nowy sprzęt i oprogramowanie. Poziom serwisu dla użytkownika spada, a dostępność zasobów nie jest utrzymana zgodnie z wymaganiami konkurencyjnego funkcjonowania podmiotu. Stale rosną zagrożenia dla przechowywanych informacji i infrastruktury.

Cloud computing (chmura obliczeniowa), według amerykańskiego instytutu National Institute of Standard and Technology (NITS), to nowy model dostarczania i korzystania z zasobów informatycznych, takich jak zasoby obliczeniowe, centra danych, przepustowość sieci i aplikacje (oprogramowanie). Model ten cechuje się dużą elastycznością w dostępie do mocy obliczeniowej, taryfikacją usług (pay-as-you-use), implementacją puli zasobów i szerokim dostępem do sieci³ praktycznie z każdego urządzenia podłączonego do internetu niezależnie od miejsca pobytu.

Wyróżnia się trzy typy przetwarzania w chmurze - private cloud (chmura prywatna), public cloud (chmura publiczna) i hybrid cloud (chmura hybrydowa). Chmura publiczna to rodzaj usługi, który służy praktycznie nieograniczonej liczbie klientów korzystających z tej samej infrastruktury - jest to np. poczta Gmail oferowana przez Google. Chmura prywatna to usługa zaprojektowana dla konkretnej firmy, którą kontrolują administratorzy, natomiast chmura hybrydowa łączy w sobie dwa wymienione modele.

W ramach platformy cloud computing można zdefiniować cztery typy rozwiązań:

• infrastruktura jako usługa (Infrastructure as a Service - IaaS), czyli dostarczanie przez zewnętrznego dostawcę usług IT w formie platform sprzętowych w wymaganej konfiguracji o zdefiniowanych zasobach;
• platforma jako usługa (Platform as a Service - PaaS) - dostawca zewnętrzny zapewnia rozwiązanie IaaS uzupełnione platformą systemową i aplikacyjną;
• oprogramowanie jako usługa (Software as a Service - SaaS), czyli dostarczanie usługi o zdefiniowanej funkcjonalności i określonych parametrach, realizowane przy wykorzystaniu wymaganej platformy aplikacyjnej (oprogramowania);
• komunikacja jako usługa (Communications as a Service - CaaS) - rozwiązanie, w którym usługodawca zapewnia platformę na potrzeby telekomunikacyjnego środowiska pracy (np. poczta elektroniczna).

Model subskrypcyjny ma tę przewagę nad tradycyjnym sposobem kupowania licencji, że praktycznie w każdej chwili można zwiększyć ich liczbę bez ponoszenia kosztów rozbudowy infrastruktury, a dodanie nowego użytkownika trwa ok. 3-5 minut. Ponadto niwelowany jest problem z licencjami serwerowymi, zabezpieczeniem systemu i kosztami bieżącego zarządzania oprogramowaniem.

Wśród najczęściej wymienianych zmian związanych z podjęciem decyzji o przejściu na model cloud computing wymienia się obniżkę kosztów i uelastycznienie działań (por. wykres 1). Model ten obniża koszty stałe związane z inwestycją w infrastrukturę informatyczną, której zasób i tym samym koszty, w tradycyjnym rozwiązaniu zazwyczaj rosną wraz z upływem lat i pojawieniem się potrzeby aktualizacji oprogramowania. Dopasowanie podaży do popytu eliminuje zbędne koszty związane z przeszacowaniem lub niedoszacowaniem potrzeb usługobiorcy (por. rysunek 1). Pozwala ono jednostkom na transformację wydatków inwestycyjnych (capital expenditures - CAPEX) w operacyjne (operating expenditures - OPEX), zamieniając tradycyjne wydatki związane z licencjami, liczbą użytkowników, sprzętem, obsługą, naprawami czy wdrożeniami na okresowe płatności za funkcjonalność faktycznie niezbędną i wykorzystaną przez organizację. To rozwiązanie ma bezpośredni wpływ na wskaźniki zwrotu z inwestycji.

Rysunek 1. Zarządzanie mocą infrastruktury IT w modelu tradycyjnym i cloud computing

Źródło: A. Jadczak, Zestandaryzowana infrastruktura., http://www.computerworld.pl/artykuly/351374/ Zestandaryzowana.infrastruktura.html, [14.03.2011]
W zaprezentowanym modelu ograniczane są również koszty zużycia energii utrzymującej infrastrukturę, pomieszczeń, urządzeń chłodniczych, a także koszty zatrudnienia pracowników obsługujących własne systemy.

Wiele globalnych korporacji i podmiotów gospodarczych, takich jak np. Coca-Cola Enterprises, Citigroup, Eli Lilly czy Starbucks, zrozumiało korzyści wynikające z zastosowania nowego modelu. Rozwiązanie to spotkało się także z zainteresowaniem rządu Stanów Zjednoczonych, który wydając rocznie 76 mld dolarów na ponad 10 tys. różnych systemów informatycznych, jest największym na świecie klientem tego rynku⁴. Niespójność systemów, ich przestarzałość i nieadekwatne zarządzanie stwarzały barierę utrudniającą wykorzystanie potencjału technologicznego, przyczyniając się do marnotrawienia zasobów finansowych. W odpowiedzi na tę sytuację we wrześniu 2009 roku zainicjowano projekt Federal Government's Cloud computing polegający na wykorzystaniu modelu cloud computing w celu redukcji zbędnych kosztów, wzrostu wykorzystania i wydajności baz danych oraz obniżenia kosztów operacyjnych. W samym Los Angeles oszacowano oszczędności związane ze zmianą tradycyjnego modelu dostępu do poczty elektronicznej na model cloud computing na 5,5 mln dolarów w ciągu najbliższych pięciu lat⁵. Wśród usługodawców rozwiązań w tym modelu znajdują się takie firmy jak: Google, Amazon, Salesforce.com, Microsoft, IBM, SAP, Oracle, Dell, Accenture, Fujitsu.

Rozważenie decyzji o przejściu na model usługowy jest szczególnie ważne wtedy, gdy podmiot planuje wymianę sprzętu, budowę lub rozbudowę serwerowni. Warto bowiem mieć na uwadze, że z pozoru łatwy do przewidzenia wydatek na kolejny serwer na poziomie około 30 tys. zł może być tylko początkiem kosztów. Zazwyczaj pojawiają się następne, ponieważ nabycie kolejnego serwera powoduje wzrost zapotrzebowania na energię i systemy chłodzenia. Oznacza to dodatkowe wydatki związane z dostosowaniem serwerowni do nowych wymogów, np. rozbudową systemów chłodzenia za około 200 tys. zł czy koniecznością nabycia urządzeń zabezpieczających funkcjonowanie (UPS) za około 300 tys. złotych. Dodatkowo, jeśli przekroczy się przydzielony poziom mocy energetycznej, przyznanie kolejnej jest procesem długim i trudnym, np. ze względu na konieczność postawienia nowego transformatora (co może wymagać zgody budowlanej), czy też położenia okablowania wymagającego pozwoleń właścicieli działek, przez które ma ono przechodzić⁶. Aby nie ponosić takich, de facto zbędnych, wydatków i nie przeprowadzać czasochłonnej modernizacji za każdym razem, kiedy zwiększa się zapotrzebowanie na moc, warto przeanalizować przejście na model cloud computing.

Poczta elektroniczna w modelu cloud computing

Dla 93 proc. przedsiębiorców e-mail jest najchętniej wykorzystywanym sposobem komunikacji, około 60 proc. danych o krytycznym znaczeniu dla firmy jest przechowywanych w poczcie elektronicznej⁷. Według analiz firmy Gartner liczba wiadomości przesyłanych drogą e-mailową wzrasta rocznie o 30 proc., a statystyczny użytkownik otrzymuje za jej pośrednictwem 7 MB danych dziennie⁸. Ze względu na taki przyrost zarządzanie pocztą i jej archiwizacja stanowi duże wyzwanie dla posiadanej infrastruktury IT w organizacji.

Wzrost przepływu informacji za pośrednictwem poczty elektronicznej wiąże się także ze wzrostem ilości niechcianych czy wręcz niebezpiecznych danych, szkodzących wewnętrznym systemom organizacji. Szacuje się, że około 80 proc. wszystkich otrzymywanych e-maili stanowi spam⁹, zaś firmowa poczta odpowiada za ponad połowę przypadków, w których informacje wypływają na zewnątrz. Dodatkowo za pomocą niechcianych wiadomości e-mailowych do systemów wewnętrznych podmiotu dostają się wirusy zagrażające ich poprawnemu funkcjonowaniu, uszkadzając, a nawet likwidując wrażliwe dane organizacji.

Z powyższych przyczyn podmioty zarówno z sektora prywatnego, jak i publicznego ponoszą wysokie nakłady na oprogramowanie potrzebne do zapewnienia bezpieczeństwa danych przechowywanych we własnych systemach - aplikacje antywirusowe i antyspamowe.

W badaniu przeprowadzonym przez firmę Forrester wśród przedsiębiorstw zlokalizowanych w Ameryce Północnej i Europie 42 proc. z nich zasygnalizowało potrzebę zmiany sposobu dostępu do poczty elektronicznej ze względu na zbyt wysoki koszt jej utrzymywania w ramach własnej infrastruktury IT¹⁰. Jednakże decyzja o przekazaniu w outsourcing funkcji przedsiębiorstwa - bez względu na to, której z nich dotyczy - musi być poprzedzona stosowną analizą kosztów wykazującą rentowność przedsięwzięcia, jak i potencjalne, częstokroć inne niż ekonomiczne, konsekwencje. Dodatkowo warto wziąć pod uwagę dostępne rozwiązania i rozważyć korzyści oraz możliwe zagrożenia, przyrównując je do aktualnej sytuacji. Takie zestawienie możliwości dostępu do poczty elektronicznej prezentuje tabela 1. W każdym z wymienionych w niej rozwiązań wskazano zarówno korzyści związane z posiadaniem danej architektury, jak i wyzwania, które należy wziąć pod uwagę przy wyborze konkretnego modelu. Wybór ten podyktowany jest uwarunkowaniami zewnętrznymi i wewnętrznymi, wśród których istotny jest sam model biznesowy organizacji¹¹. Zazwyczaj jednak punktem odniesienia dla takich decyzji jest analiza porównawcza kosztów.

Tabela 1. Porównanie możliwości dostępu do poczty elektronicznej

Architektura	Opis	Korzyści	Wyzwania
Własna	Wszystkie zasoby obsługujące pocztę (skrzynki pocztowe, oprogramowanie antyspamowe itp.) są przetwarzane na własnej infrastrukturze podmiotu.	Model tradycyjny, ale wygodny. Łatwa integracja z innymi aplikacjami i zasobami.	Kosztowna w utrzymaniu. Konieczność utrzymywania administracji IT i infrastruktury.
Zewnętrzna	Cała infrastruktura i oprogramowanie poczty są dostarczane przez usługodawcę zewnętrznego.	Model finansowania „płać za to, co wykorzystałeś” (pay-as-you-use). Stały dostęp do najnowszego oprogramowania i ochrony. Obsługa zewnętrzna.	Integracja z aplikacjami biznesowymi. Narażenie na błędy lub uszkodzenia po stronie dostawcy.
Dzielona funkcjami	Część funkcji (np. filtrowanie wiadomości, archiwizacja danych itp.) jest dostarczana przez usługodawcę zewnętrznego, a część jest własnością podmiotu.	Odciążenie utrzymania serwisów specjalnych. Często model tańszy. Zachowanie istotnych wiadomości wewnątrz organizacji.	Zaufanie do dostawcy.
Dzielona grupami użytkowników	Część (grupa) użytkowników korzysta z poczty udostępnianej przez usługodawcę zewnętrznego, a część z poczty dostępnej we własnej infrastrukturze podmiotu.	Przesunięcie poczty czasowych użytkowników (np. studentów) do usługodawcy zewnętrznego. Łatwość w rozliczeniu kosztów nowych użytkowników lub nabytych spółek.	Integracja z aplikacjami biznesowymi. Niejednolitość aplikacji wykorzystywanych przez użytkowników.

Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Schadler, Should Your Email Live In The Cloud? A Comparative Cost Analysis, Forrester Research Inc., 2009, s. 5
Rysunek 2 prezentuje analizę kosztów jednego użytkownika w jednym miesiącu, przy założeniu, że obsługuje się w sumie 15 tys. użytkowników. Architektura własna to ta, w której cała infrastruktura IT wraz z oprogramowaniem należy do podmiotu, IaaS (Infrastructure as a Service) to model, w którym infrastruktura jest outsourcingowana do obsługi na zewnątrz, a Microsoft Exchange Online i Google Apps to usługi konkurencyjne oferujące rozwiązania w modelu CaaS (Communication as a Service).

Rysunek 2. Porównanie kosztów różnego dostępu do poczty jednego użytkownika w jednym miesiącu, w dolarach

Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Schadler, dz.cyt., s. 11
Przykładem firmy, która miała problemy z funkcjonowaniem poczty elektronicznej, jest Budokrusz, podmiot działający w branży materiałów budowlanych. Firma ta korzystała ze standardowego systemu pocztowego z serwerami POP3 i SMTP, jednak liczne przypadki opóźnień w dostarczaniu poczty, czy też ginięcie listów elektronicznych skłoniło kierownictwo do znalezienia innego rozwiązania. Dzięki takim cechom wybranego systemu (rozwiązanie Microsoft), jak możliwość szybkiego wdrożenia, pełna dostępność platformy z dowolnego miejsca na świecie oraz zintegrowanie całego pakietu, rozwiązanie spełniało praktycznie wszystkie wymagania firmy. Dzięki temu, że e-maile są przechowywane zdalnie, na bezpiecznej i wydajnej platformie dostawcy w modelu cloud computing, pracownicy mogą pracować na dowolnej maszynie i mieć dostęp do całej swojej historii korespondencji¹². W przypadku tego wdrożenia migracja została przeprowadzona praktycznie „w tle”, bez przestojów i przy minimalnym zaangażowaniu pracowników firmy. Taka możliwość jest szczególne istotna dla jednostek należących do sektora publicznego, którego interesariuszami są przede wszystkim płatnicy podatków, żywo zainteresowani efektywnością inwestycji czynionych z budżetu państwowego.

Infrastruktura informatyczna uczelni państwowej a model cloud computing

Niemal we wszystkich polskich uczelniach infrastruktura informatyczna oparta jest na tradycyjnym modelu posiadania własnej architektury. Sytuacja ta zobowiązuje do ciągłego inwestowania w zasoby, na które zapotrzebowanie stale rośnie. Niezbędne jest kupowanie coraz nowszego oprogramowania antyspamowego, antywirusowego oraz przygotowanie systemów na reakcję wobec awarii. Awarie te nie są zdarzeniami rzadkimi i mogą trwale uszkodzić funkcjonowanie samego systemu¹³, jak i informacje wrażliwe przechowywane w centrach danych. Jak się okazuje, własny system często nie jest również przygotowany do reagowania na uszkodzenia w czasie rzeczywistym, czego przykładem może być awaria systemu informatycznego Szkoły Głównej Handlowej z 9 marca bieżącego roku - odnalezienie miejsca, w którym do niej doszło, zajęło 16 godzin i sparaliżowało pracę uczelni¹⁴.

Diagnoza tego typu uszkodzenia systemu wewnętrznego to także skomplikowana procedura angażująca zespół osób odpowiedzialnych za poprawne funkcjonowanie infrastruktury IT. Identyfikacja miejsca, które jest generatorem nadmiernego obciążenia sieci, sprowadza się w praktyce do sprawdzenia po kolei każdego przełącznika. Taka operacja trwa do momentu natrafienia na ten przełącznik, do którego zostało podłączone urządzenie sieciowe w sposób nieprawidłowy. W skrajnym przypadku tym właściwym może okazać się setny lub ostatni przełącznik. Kolejnym krokiem po odnalezieniu właściwego przełącznika jest sprawdzenie wszystkich jego portów, najczęściej w liczbie do 48, w celu zablokowania tego, do którego podłączono urządzenia powodujące zakłócenia¹⁵. Jest to zatem czasochłonna i kosztowna procedura.

W modelu cloud computing takie zdarzenia nie mają miejsca, ponieważ system jest przystosowany do pracy mimo usterki, w modelu tradycyjnym natomiast jest jedynie zabezpieczany na wypadek awarii. Często zabezpieczenia te nie wystarczają, a lokalizacja samej awarii jest problematyczna i niebezpieczna w skutkach. W konsekwencji znaczna część pracowników i innych użytkowników poczty elektronicznej SGH wykorzystuje do pracy inne, zewnętrzne domeny w komunikacji e-mailowej. Jednocześnie struktura […] sieci jest pewnego rodzaju kompromisem pomiędzy ponoszeniem kosztów na dodatkowe zwiększenie odporności sieci na różne czynniki zakłócające, a innymi tak bardzo potrzebnymi inwestycjami w infrastrukturę IT¹⁶.

W modelu cloud computing nie ma takich dylematów ze względu na gwarancję odporności i niezawodności sieci, jakiej udziela dostawca usługi w podpisywanej umowie (SLA - service level agreement). Gwarancja ta jest zazwyczaj określana na poziomie 99 proc. niezawodności w dostępie do danych w czasie rzeczywistym, a ewentualne przerwy nie są dłuższe niż 5-15 minut . Dodatkowo nie ma potrzeby inwestowania w infrastrukturę IT - to zbędny wydatek niedodający wartości. W modelu cloud computing usługobiorca płaci za wykorzystaną w danym miesiącu funkcjonalność infrastruktury IT, nie interesując się, czy w danym okresie nastąpiła, czy nie nastąpiła awaria - jest to dla niego nieodczuwalne.

Przeniesienie komunikacji pocztowej uczelni do modelu cloud computing może być pierwszym krokiem, który pozwoli osiągnąć wymierne korzyści ekonomiczne. Na przykład według danych IDC dzięki korzystaniu z oprogramowania w modelu SaaS można zredukować koszty związane z IT o około 30-70 procent¹⁸. W dalszych etapach warto rozważyć przeniesienie całej infrastruktury i skorzystanie w pełni z profitów związanych z funkcjonowaniem w modelu cloud computing, które są główną przyczyną zmieniania dotychczasowego modelu. Zostały one zaprezentowane na wykresie 1.

Wykres 1. Przyczyny przejścia na model cloud computing

Źródło: Technologia Cloud computing, dz.cyt., s. 3
Warto nadmienić, że jedną z pierwszych uczelni w Polsce, która podjęła szersze działania na rzecz wykorzystania potencjału cloud computing i promuje to rozwiązanie poprzez edukację, jest Politechnika Wrocławska współpracująca z firmą IBM¹⁹.

Podsumowanie

Model cloud computing w pełni odpowiada oczekiwaniom podmiotów dotyczącym obniżenia kosztów utrzymywania i rozwijania zasobów związanych z pocztą elektroniczną, oferując jednocześnie bezpieczeństwo w przechowywaniu danych poprzez udostępnianie nowoczesnego oprogramowania antywirusowego i antyspamowego. Korzystając z usługi, jaką jest w modelu cloud computing poczta elektroniczna, podmioty ponoszą jedynie koszty związane z dostępem do zasobów mocy obliczeniowej, która w danym czasie jest im potrzebna. Elastyczność w dostosowywaniu się podaży do popytu w tym ujęciu stanowi unikatowy potencjał, nie do przecenienia dla podmiotów pragnących racjonalizować wydatki, eliminować marnotrawstwo zasobów i efektywnie zarządzać organizacją, koncentrując się na jej kluczowych kompetencjach, stanowiących o przewadze konkurencyjnej.

Implementacja takiego rozwiązania może stanowić punkt wyjścia do dalszej analizy zasadności migracji zasobów IT uczelni publicznych do modelu cloud computing, wzmacniając potencjał szkoły wyższej, uwalniając jej kapitał, uelastyczniając działania oraz kreując wartość dodaną. Takie migracje świadczą o zdolności tworzenia i wdrażania innowacyjnych i ekonomicznie uzasadnionych rozwiązań. Procesy technologiczne w modelu cloud computing są na światowym poziomie, wychodząc naprzeciw aktualnym wymogom rynkowym. Z rozwiązań tych korzystają uczelnie należące do czołowych światowych ośrodków naukowych²⁰. Warto, aby polskie szkoły wyższe wykorzystały zaprezentowaną możliwość i dołączyły do najlepszych również w tym obszarze.

Bibliografia

• D. Jaruga, Niezawodność sieci SGH, a nieodpowiedzialność użytkowników, Gazeta SGH, 3/11 (269).
• V. Kundra, State of Public Sector Cloud Computing, USA CIO Council, 2010.
• T. Schadler, Should Your Email Live In The Cloud? A Comparative Cost Analysis, Forrester Research Inc. 2009.

Netografia

• Cloud computing, http://biznes.onet.pl/cloud-computing-aplikacje-online-firmy-microsoft,18493,4155741,4097811, 264,1,news-detal.
• Cloud computing na Politechnice Wrocławskiej, „THINK!” 2010, nr 2, IBM, http://www-05.ibm.com/pl/think/pdf/Think2.2010.pdf.
• Email as Part of Business Continuity Strategy, Mimecast White Paper, http://www.computerlinks.sg/FMS/4487.email_as_part_of_business_continuity_strategy.pdf.
• A. Jadczak, Zestandaryzowana infrastruktura, http://www.computerworld.pl.
• J. Koman, Think Cloud. Nowa odsłona IT dla menedżerów i biznesu, IBM, Computerworld, http://www-935.ibm.com/services/pl/gts/html/pdf/Think_Cloud_Guide.pdf.
• Praktyka biznesu w chmurze, http://biznes.onet.pl/praktyka-biznesu-w-chmurze,18493,4166942,4097811,264,3,news-detal.
• The Growing Email Archiving Dilemma. 11 Considerations to Control Your Email Environment, Mimecast White Paper, http://viewer.media.bitpipe.com/1223590390_333/1249498598_885/Email-Archiving-Whitepaper_US_FINAL-April.pdf.
• Technologia Cloud Computing - nowy model dostarczania i korzystania z zasobów informatycznych, Seagate Technology LLC, 2010, http;//www.seagate.com/docs/pdf/pl-PL/whitepaper/tp617_cloud_computing_for_it_resources.pdf.
• Viruslist.pl, http://www.viruslist.pl/analysis.html?newsid=651.
Ch. Voce, Should Your Email Live In The Cloud? An Infrastructure And Operations Analysis, Forrester Research Inc. 2009,
• http://static.googleusercontent.com/external_content/untrusted_dlcp/www.google.com/en//a/help/intl/en/admins/pdf/forrester_cloud_email_infrastructure_and_operations_analysis.pdf.