Wprowadzenie

W ocenie perspektyw rozwoju polskiej gospodarki, jak również poprawy warunków życia ludności przywołuje się stereotypowy historyczny podział na bardziej rozwiniętą część Polski zachodniej i centralnej oraz zapóźniony obszar województw leżących na wschód od Wisły. W opracowaniu z jednej strony poddano analizie bieżący poziom warunków życia ludności i stan systemu społeczno-gospodarczego, z drugiej zaś oszacowano zaawansowanie w kwestiach związanych z tworzeniem gospodarki opartej na wiedzy w poszczególnych województwach. Dokonując podziału na dwie grupy metodą k-średnich, skonfrontowano rezultaty z założeniami wynikającymi z podejścia historycznego. Uwarunkowania historyczne wpłynęły na zakorzenienie się w świadomości społecznej podziału Polski na tzw. Polskę A i Polskę B. W okresie międzywojennym pojęcia te podkreślały zróżnicowanie między lepiej rozwiniętą Polską zachodnią i częściowo centralną (A), a częścią na wschód od Wisły (B)¹. Kryterium podziału nigdy nie zostało jasno zdefiniowane, niemniej można uznać, że największe znaczenie miały i mają wskaźniki o charakterze gospodarczym. Podejmowane współcześnie próby opisu zróżnicowania regionów w kontekście istnienia Polski A i B skupiają się przede wszystkim na takich czynnikach, jak: PKB per capita, wysokość średniej pensji, stopa bezrobocia, względna liczba firm, względna liczba kilometrów dróg czy dostęp do internetu², czyli wykorzystują badanie wieloaspektowe, które wiąże czynniki o charakterze gospodarczym, infrastrukturalnym i społecznym.

Z kolei na szczeblu istniejących rozwiązań systemowych wyraźna jest tendencja do wyodrębniania wschodnich regionów Polski jako tych bardziej zacofanych, czego dowodem jest na przykład funkcjonowanie Programu Rozwoju Polski Wschodniej, w ramach którego realizowane są projekty o kluczowym znaczeniu dla rozwoju społeczno-gospodarczego pięciu województw: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego³. Niemniej wciąż aktualne pozostają pytania, czy dzieląc współczesną Polskę na dwie wyraźnie różne pod względem ekonomicznym grupy regionów, uzyska się wynik, który będzie korespondował z zakorzenionymi historycznie przekonaniami, oraz oczywiście jak ten podział ostatecznie będzie wyglądał geograficznie.

Tło teoretyczne i hipotezy badawcze

Najbardziej uniwersalnym miernikiem o charakterze ekonomicznym jest poziom produkcji krajowej brutto przypadającej na mieszkańca. W związku z zakładanym zróżnicowaniem regionalnym wartości PKB per capita w poszczególnych województwach mogą stanowić punkt wyjścia do dalszych, rozwiniętych porównań, skupiających się na zagadnieniach bardziej szczegółowych: jak na przykład stan sytemu społeczno-gospodarczego czy kwestie związane z budowaniem gospodarki opartej na wiedzy⁴. Wiadomo bowiem, że względna wielkość produkcji nie musi się automatycznie przekładać ani na standard życia ludności, ani też na kwestie związane z budowaniem nowoczesnej gospodarki: innowacyjnej i konkurencyjnej.

Mimo że wiele aspektów, które odpowiadają za szeroko definiowany stan systemu społeczno-gospodarczego, jest pochodną wartości osiąganej produkcji (i poprzez to może być z nią zauważalnie dodatnio skorelowanych, jak np. wysokość wynagrodzenia, poziom sprzedaży), to można wyróżnić również szereg czynników, które wpływając na dobrobyt, z produkcją powiązane są mniej bezpośrednio. W tym kontekście na plan pierwszy wysuwają się kwestie, które mogą być analizowane od strony warunków życia ludności. A zatem czynnikom o charakterze wysoce ekonomicznym, takim jak średnia wysokość wynagrodzenia, poziom oszczędności czy struktura konsumpcji, towarzyszą aspekty związane z zabezpieczeniem socjalnym. Ich przykładem jest poziom bezrobocia czy skala zagrożenia ubóstwem.

Tabela 1 szereguje malejąco województwa według wartości wypracowanego na mieszkańca produktu krajowego brutto w 2008 roku (w cenach bieżących). Wskazano w niej jednocześnie odniesienie do średniej dla całej Polski.

Tabela 1. Wartość produktu krajowego brutto w 2008 roku (w cenach bieżących) w polskich województwach

Lp.	województwo	PKB per capita		Lp.	województwo	PKB per capita
		w zł	w stosunku do średniej krajowej			w zł	w stosunku do średniej krajowej
1.	mazowieckie	52 770	157,70%	9.	małopolskie	28 878	86,30%
2.	śląskie	36 126	107,96%	10.	lubuskie	28 709	85,80%
3.	dolnośląskie	35 989	107,55%	11.	opolskie	28 379	84,81%
4.	wielkopolskie	34 934	104,40%	12.	świętokrzyskie	26 763	79,98%
5.	pomorskie	31 754	94,90%	13.	warmińsko-mazurskie	24 814	74,16%
6.	łódzkie	31 140	93,06%	14.	podlaskie	24 434	73,02%
7.	zachodniopomorskie	30 357	90,72%	15.	lubelskie	23 219	69,39%
8.	kujawsko-pomorskie	28 926	86,44%	16.	podkarpackie	23 101	69,04%
					POLSKA	33 462	100%

Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS
Badając dane dotyczące produkcji, można z jednej strony zauważyć, że pięć najbiedniejszych województw to wspomniane już województwa tzw. ściany wschodniej, objęte Programem Rozwoju Polski Wschodniej. Jednocześnie tylko w czterech województwach wartość PKB per capita jest wyższa od średniej dla całej Polski. Bez wątpienia świadczy to o ogromnym zróżnicowaniu rozkładu wartości PKB w zależności od regionu. Co więcej, województwo mazowieckie wyraźnie „odstaje” od pozostałych, co również sprawia, że PKB per capita w województwie najbogatszym (mazowieckie) jest ponad dwukrotnie wyższy niż w najbiedniejszym (podkarpackie). Gdyby arbitralnie podzielić województwa na dwie równe liczebnie grupy, to wartość mediany stanowiłaby około 86 proc. wysokości średniej wartości PKB per capita.

Przy tak niesymetrycznym rozkładzie zasadne jest pytanie, ile można wyróżnić grup skupiających województwa wyraźnie podobne do siebie. Analizy wykazały, że zarówno podział oparty na miarach porządkowych, jak i na klasycznych nie daje jednoznacznej i wyraźnej odpowiedzi.

Jak wspomniano, szczególnie zauważalne są dysproporcje między Mazowszem a resztą województw oraz fakt, że jedynie następne trzy województwa po mazowieckim osiągają PKB per capita wyższy od średniej. Kolejne grupy tworzy siedem województw ze środka tabeli oraz pięć ostatnich w rankingu, z wartością PKB per capita poniżej 80 proc. średniej dla kraju. W obliczu konieczności dokonania ostatecznego podziału na dwie grupy (Polskę A i Polskę B) można stwierdzić, że niezwykle trudno jest na bazie jednego wskaźnika jednoznacznie zaklasyfikować poszczególne województwa, jednakże trzeba zauważyć, że ostatnich pięć województw w rankingu wpisuje się w historyczne rozumienie pojęcia Polska B.

Pozostawienie badania wyłącznie na etapie wniosków płynących z analizy różnic we względnej produkcji wydaje się zatem wysoce niepełne. Jak wykazano, na stan systemu społeczno-gospodarczego i poziom życia ludności składają się także kwestie bardziej szczegółowe. Zatem rozszerzenie pola badawczego o aspekty określające poziom życia ludności powinno dokładniej wskazywać różnice pomiędzy poszczególnymi województwami, aniżeli demonstruje to PKB per capita. Jednocześnie włączanie wielu zmiennych (aspektów) pozwala na zastosowanie metod, które w oparciu o algorytmy matematyczne w obiektywny sposób umożliwiają podział na zadaną liczbę grup w taki sposób, ażeby uzyskane skupienia charakteryzowały się dużym względnym podobieństwem wewnątrzgrupowym i jednocześnie jak najmniejszym międzygrupowym. Co ważne, nie można przy tym z góry ustalić, czy te skupienia będą równoliczne. Mając na uwadze docelowe dążenie do uzyskania dwóch wyraźnie różniących się między sobą grup województw, można sformułować następującą hipotezę:

H1: W wyniku grupowania polskich województw pod względem cech określających łącznie stan systemu społeczno-gospodarczego oraz warunków życia ludności uzyskano obraz korespondujący z wnioskami z historycznie rozumianego podziału na Polskę A i Polskę B.

Poziom życia ludności wynika w dużej mierze z nakładów poczynionych w latach ubiegłych. Jednym ze sposobów rozwijania gospodarki może być jej ukierunkowanie na drogę gospodarki opartej na wiedzy (GOW). Abstrahując od teoretycznych ram definiujących gospodarkę opartą na wiedzy, od lat szeroko opisywanych także w polskiej literaturze⁵, należy w tym kontekście zwrócić jedynie uwagę na możliwość nieco innego ujęcia tejże problematyki. Mianowicie GOW to także następujący po erze przemysłowej etap w rozwoju społeczeństw, charakteryzujący się tym, iż głównym motorem osiągania dobrobytu są działania ukierunkowane na tworzenie i wykorzystanie wiedzy oraz informacji w procesie wytwarzania dóbr, w taki sposób, że gospodarka samoczynnie przesuwa się z działań służących bezpośredniemu projektowaniu produkcji w sferę lepszego projektowania środków służących tej produkcji. Oznacza to, że istotą nowej gospodarki są nie tylko nakłady na produkcję bezpośrednią, lecz również działania zmierzające do usprawnienia jej procesu. Warunkiem podstawowym takiego stanu rzeczy jest konieczność ciągłego wprowadzania (jak dowodził wcześniej J. Schumpeter) bezpośrednich innowacji i nowych rozwiązań. Te nowe rozwiązania natomiast muszą wynikać ze stałego zwiększania poziomu kapitału ludzkiego (poprzez kształcenie, także ustawiczne), rozwoju kapitału społecznego oraz szeroko pojętej informatyzacji, rozumianej jako ułatwienie dostępu do wiedzy. Tym samym dochodzenie do GOW narzuca konieczność posiadania umiejętności w zakresie wytwarzania i gromadzenia wiedzy z jednej strony, z drugiej zaś umiejętności dotarcia do niej i jej właściwego aplikowania do gospodarki.

Działania służące budowaniu gospodarki opartej na wiedzy to punkt wyjścia do tego, aby w przyszłości osiągnąć wyższy poziom dobrobytu rozumianego w kategoriach zarówno ściśle ekonomicznych, jak i społecznych. Wobec tego, określając stan cech przesądzających o GOW w poszczególnych województwach, można nie tylko wyodrębnić regiony podobne względem siebie, ale również dokonać porównania z wynikami grupowania województw z uwzględnieniem innych kryteriów. Ponieważ nasuwa się wniosek, że województwa mniej rozwinięte pod względem PKB czy też innych aspektów wpływających na dobrobyt - zgodnie ze schematem błędnego koła ubóstwa, z którego nijak nie można się wyrwać - nie przykładają w polskich realiach należytej wagi do tego, co może przyczyniać się do niwelowania różnic pomiędzy polskimi województwami, można sformułować następującą hipotezę badawczą:

H2: W przypadku polskich województw układy geograficzne obrazujące poziom cech przesądzających o stanie gospodarki opartej na wiedzy oraz prezentujące poziom cech opisujących ogólny stan systemu społeczno-ekonomicznego są wzajemnie podobne.

Dane i metoda badawcza

Za cechy aproksymujące ogólny stan systemu społeczno-gospodarczego, który wpływa na subiektywnie rozumiany dobrobyt, przyjęto poniżej wymienione miary⁶:

A.1. wysokość wynagrodzenia brutto,
A.2. liczba samochodów osobowych przypadająca na 1000 mieszkańców,
A.3. przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania przypadająca na mieszkańca,
A.4. stopa bezrobocia rejestrowanego,
A.5. liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców,
A.6. wskaźnik zagrożenia ubóstwem według granic ubóstwa, określony poprzez odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych o dochodach poniżej relatywnej granicy ubóstwa (relatywna granica ubóstwa: 50 proc. średnich wydatków - ekwiwalentnych - gospodarstw domowych).

Wykorzystane w badaniu wskaźniki mają charakter wynikowy, co oznacza, że bezpośrednio odzwierciedlają stan cech przesądzających o subiektywnie postrzeganym dobrobycie społeczno-ekonomicznym ludności.

Z kolei zmienne określające stan zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy to⁷:

B.1. liczba nauczycieli akademickich przypadająca na 10 tys. mieszkańców,
B.2. frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych w 2010 r.⁸,
B.3. nakłady na B+R na mieszkańca,
B.4. udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto ze sprzedaży ogółem,
B.5. odsetek przedsiębiorstw wprowadzających nowe lub istotnie ulepszone produkty,
B.6. odsetek przedsiębiorstw otrzymujących zamówienia na produkty (wyroby i usługi), towary i materiały poprzez sieci komputerowe,
B.7. odsetek gospodarstw domowych wyposażonych w komputer osobisty z dostępem do internetu.

Należy zwrócić uwagę, że wybrane zmienne pokrywają poszczególne obszary GOW. Mianowicie B.1. odnosi się do kapitału ludzkiego, B.2. do kapitału społecznego, B.3. jest zmienną nakładową z obszaru badań i rozwoju, zmienne B.4. i B.5. wskazują na innowacyjność podmiotów gospodarczych, natomiast B.6. i B.7. odnoszą się do nasycenia technologiami informacyjno-komunikacyjnymi.

Porównywanymi obiektami było 16 polskich województw. Wcześniejsze ustalenia wykazały, że mimo specyfiki województwa mazowieckiego, nie ma ryzyka, iż dane będą tworzyć tzw. punkty odstające. Głównym etapem było zgrupowanie województw z zastosowaniem niehierarchicznej procedury opisanej metodą k-średnich. Wyróżniono apriorycznie dwie grupy (podział mający korespondować z podziałem na Polskę A i Polskę B) oraz przesortowano odległości i przyjęto obserwacje przy stałym interwale. Dane wystandaryzowano. Obliczeń dokonano, posługując się pakietem STATISTICA 9.0⁹.

Rezultaty

W wyniku grupowania województw pod względem łącznie rozpatrywanych sześciu cech określających stan systemu społeczno-gospodarczego rzutujący na dobrobyt ludności uzyskano grupy o jednakowej liczebności. Tabela 2 prezentuje szczegółowe wyniki grupowania metodą k-średnich, wskazując zarazem odległość danego województwa od środka swojego skupienia.

Tabela 2. Grupowanie województw metodą k-średnich pod względem łącznie rozpatrywanych sześciu cech określających stan systemu społeczno-gospodarczego rzutujący na dobrobyt ludności

Grupa I		Grupa II
województwo	odległość od środka skupienia	województwo	odległość od środka skupienia
dolnośląskie	0,348443	podkarpackie	0,361292
śląskie	0,465135	świętokrzyskie	0,491185
małopolskie	0,510517	zachodniopomorskie	0,548545
łódzkie	0,564144	kujawsko-pomorskie	0,614319
pomorskie	0,582318	lubuskie	0,805204
opolskie	0,592588	lubelskie	0,826406
wielkopolskie	0,760996	podlaskie	0,884554
mazowieckie	1,277975	warmińsko-mazurskie	1,033629

Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne do obliczeń: Bank Danych Lokalnych GUS
Należy wyraźnie podkreślić, że skoro podział nastąpił samoistnie na grupy o równej liczebności, to nie przystaje on do założeń dotyczących Polski A i B uwarunkowanych historycznie. Do pierwszego skupienia zaliczyć można województwa centralne i zachodnie. Jednocześnie w grupie drugiej znalazło się pięć województw z tzw. „ściany wschodniej”, ale również województwa zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie oraz lubuskie. Wspomniane trzy województwa plasują się przy tym pośrodku stawki w swej grupie, biorąc pod uwagę odległość od środka skupienia. Oznacza to, że w swojej grupie nie stanowią punktów szczególnie odmiennych, czyli nie ma powodu, by uznać, że zaistniałe przyporządkowanie jest w tym punkcie niewłaściwe.

Odnosząc powstałe grupy do stereotypu dotyczącego podziału kraju na Polskę A i Polskę B, jak również uwzględniając wyniki analiz poświęconych produkcji krajowej brutto per capita, można stwierdzić, że w wyniku grupowania polskich województw pod względem cech określających stan systemu społeczno-gospodarczego oraz warunków życia ludności uzyskano obraz tylko częściowo korespondujący z wnioskami z historycznie rozumianego podziału na Polskę A i Polskę B. Tym samym hipotezę H1 należy pozostawić jako nieudowodnioną, głównie z uwagi na fakt, że należałoby do Polski B zaliczyć także niektóre województwa zachodnie. Graficznie zaprezentowano to na rysunku nr 1.

Rysunek 1. Historycznie zakorzeniony podział na Polskę A i Polskę B (strona lewa) w świetle wyników grupowania województw metodą k-średnich pod względem łącznie rozpatrywanych sześciu cech określających stan systemu społeczno-gospodarczego rzutujący na dobrobyt ludności (strona prawa)

Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne do obliczeń: Bank Danych Lokalnych GUS
W kolejnym etapie badań dokonano grupowania polskich województw, biorąc pod uwagę cechy kształtujące zręby GOW. Zastosowana metoda doprowadziła ponownie do wyodrębnienia dwóch równolicznych grup. Tabela 3 przedstawia rezultaty grupowania metodą k-średnich wraz ze wskazaniem odległości danego województwa od środka swojego skupienia.

Tabela 3. Grupowanie województw metodą k-średnich pod względem łącznie rozpatrywanych siedmiu cech określających stan gospodarki opartej na wiedzy

Grupa I		Grupa II
województwo	odległość od środka skupienia	województwo	odległość od środka skupienia
kujawsko-pomorskie	0,501191	warmińsko-mazurskie	0,433111
wielkopolskie	0,574543	podlaskie	0,484388
małopolskie	0,634842	lubuskie	0,589793
dolnośląskie	0,647348	lubelskie	0,766171
śląskie	0,873661	opolskie	0,832972
łódzkie	0,989545	świętokrzyskie	0,938761
pomorskie	1,168101	podkarpackie	0,966071
mazowieckie	1,229497	zachodniopomorskie	1,0341

Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne do obliczeń: Bank Danych Lokalnych GUS, Państwowa Komisja Wyborcza
Z uzyskanych rezultatów wynika, że powstałe skupienia, będące skutkiem grupowania województw względem aspektów GOW, są bardzo zbliżone do tych, które powstały wskutek grupowania województw pod względem cech systemu społeczno-gospodarczego. Jedynym wyjątkiem jest zamiana przynależności do skupień między województwami opolskim i kujawsko-pomorskim. Rysunek 2 obrazuje graficznie wynik przeprowadzonej aglomeracji.

Rysunek 2. Wynik grupowania województw metodą k-średnich pod względem łącznie rozpatrywanych siedmiu cech określających GOW

Źródło: opracowanie własne. Dane statystyczne do obliczeń: Bank Danych Lokalnych GUS oraz Państwowa Komisja Wyborcza
Analiza rozmieszczenia polskich województw z uwagi na stan GOW wyraźnie wykazuje, że wyodrębnione grupy można podzielić na skupienie centralne (bardziej rozwinięte) i peryferyjne (o niższych poziomach badanych wskaźników), przy czym peryferyjność odnosi się zarówno do obszarów wschodnich, jak i zachodnich. Tym samym, mając na uwadze fakt, że zaobserwowano bardzo duże podobieństwo zarówno w liczebności wyodrębnionych grup (należy przypomnieć, że metoda k-średnich narzuca wyłącznie liczbę grup, nie zaś liczbę elementów w nich skupionych), jak również w ich składzie, można przyjąć, że w odniesieniu do polskich województw układ geograficzny obrazujący poziom cech przesądzających o stanie GOW oraz ten prezentujący cechy opisujące ogólny stan systemu społeczno-gospodarczego implikującego dobrobyt, są do siebie podobne, co potwierdza hipotezę H2.

Podsumowanie

Podsumowując, należy wskazać, że historycznie zakorzeniony podział na tzw. Polskę A i Polskę B nie w pełni koresponduje z bieżącą rzeczywistością społeczno-gospodarczą. Można bowiem zauważyć, że nie tylko województwa wschodnie są zacofane pod względem cech przesądzających o stanie gospodarki i poziomie życia ludności, lecz także niektóre obszary Polski zachodniej. Jednocześnie wiadomo, że w dynamicznie zmieniających się gospodarkach, których motorem są coraz częściej nowocześniejsze rozwiązania i umiejętność ich sprawnego wykorzystania - by się rozwijać, trzeba budować zręby systemu opartego na tym wszystkim, co w literaturze przedmiotu nazwano gospodarką opartą na wiedzy. Niepokojący jest w tym świetle fakt, że województwa zacofane gospodarczo są również opóźnione w zakresie stanu GOW. Innymi słowy, wydaje się pewne, że bez inwestycji w obszary typowe dla GOW dystans między grupą województw „bogatych” a „biednych” będzie się powiększał, co może doprowadzić do jeszcze większej polaryzacji polskich regionów.

Bibliografia

• W. Bizon, Gospodarka oparta na wiedzy w polskich województwach. Wieloaspektowa analiza porównawcza województwa pomorskiego, [w:] J. Teczke, J. Czekaj (red.), Zarządzanie intensyfikujące rozwój gospodarczy, Biuro Projektu Nauka i Gospodarka, Kraków 2010.
• A. Kukliński (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, Wydawnictwo Komitetu Badań Naukowych, Warszawa 2001. K. Piech, Gospodarka oparta na wiedzy i jej rozwój w Polsce, „e-mentor” 2004, nr 4.

Netografia

• A. Frankowska, A. Droździel, M. Miskiewicz, Zasypanie przepaści między Polską A i B zajmie dekady, artykuł z dn. 14.07.2010, http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/.
• M. Kozak, A. Pyszkowski, R. Szewczyk (red.), Słownik Rozwoju Regionalnego, Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa, 2001, cyt. za: http://www.regioportal.pl/pl32/.
• Państwowa Komisja Wyborcza, http://wybory2010.pkw.gov.pl/att/2/pl/.
• Portal Funduszy Europejskich, http://www.polskawschodnia.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/program.aspx.