Wprowadzenie

W opracowaniu omówiono najważniejsze aspekty związane z formą e-kursów, które mają istotne znaczenie dla zwiększenia skuteczności e-learningu. Przedstawiono również rozwiązania wspomagające proces tworzenia kursów, jakie zastosowano na platformie Open Horizon, ze szczególnym uwzględnieniem formy powstających e-kursów oraz indywidualizacji przekazu dowolnych treści. E-learning rozwija się bardzo dynamicznie, powodując znaczące zmiany w procesie edukacji na różnych szczeblach kształcenia - począwszy od edukacji przedszkolnej poprzez szkolnictwo podstawowe i średnie aż po wyższe. Obecnie jednak najszersze jego zastosowanie można zaobserwować w biznesie. Szkolenia e-learningowe przeprowadzane są również coraz częściej w administracji publicznej. Warto także podkreślić aktywność uczelni w tym zakresie i istnienie przepisów prawnych, które uwzględniają e-learning jako jedną z form kształcenia akademickiego.

Mimo tego, że e-learning jest stosunkowo młodą formą edukacji, powstało już wiele definicji tego pojęcia. Na potrzeby niniejszego artykułu autor przyjął nieco zmodyfikowaną definicję S. Szabłowskiego, stwierdzającą że: e-learning to jedna z form kształcenia na odległość, wykorzystująca wszelkie dostępne media elektroniczne oraz aplikacje informatyczne, w tym przede wszystkim sieci komputerowe oraz ich zasoby¹. Przyjęcie takiej definicji zakłada, że jest to forma kształcenia stosowana z pominięciem bezpośredniego kontaktu nauczyciela z uczniem, których dzieli dystans czasowy i przestrzenny, o czym nauczyciele pragnący skutecznie kształcić przy wykorzystaniu najnowszych technologii muszą szczególnie pamiętać, tworząc materiały edukacyjne dla swoich uczniów. Brak bezpośredniej komunikacji, wskazówek kontekstowych oraz możliwości reakcji nauczyciela na odbiór przekazywanej wiedzy to najczęściej wskazywane wady e-learningu. Twierdzi się przy okazji, że uczniom brakuje motywacji oraz samodyscypliny, co w istotny sposób ogranicza efektywność tej formy przekazywania wiedzy. Czy można to zmienić i zwiększyć skuteczność e-learningu, który nie jest chwilową modą na szkolenia z wykorzystaniem narzędzi informatycznych, lecz realnym trendem w edukacji? I w jaki sposób tego dokonać? Autor stawia tezę, że najistotniejszym elementem, który może znacznie podnieść skuteczność e-learningu, jest forma przekazu treści oraz zindywidualizowanie go w zależności od wiedzy i zdolności odbiorcy kursu e-learningowego. Zagadnienia te są słabo zbadane i w małym stopniu zostały opisane w literaturze, a metodycy nauczania i dydaktycy nie poświęcają im należytej uwagi.

Forma przekazu jako istotny czynnik skuteczności e-kursu

Każdy z nas dysponuje trzema rodzajami pamięci: słuchową, wzrokową i kinestetyczną Jedni szybciej przyswajają wiedzę i są w stanie lepiej zrozumieć dane zagadnienie czytając tekst, inni natomiast słuchając, a jeszcze inni równocześnie słuchając i czytając. Tak więc bardzo istotne jest to, aby przygotowany materiał edukacyjny pozwalał potencjalnemu kursantowi na wybór najbardziej preferowanej przez niego formy przekazu, a najlepiej byłoby, gdyby pozwalał na równoczesne czytanie tekstu, słuchanie wypowiedzi oraz oglądanie przykładów dotyczących omawianego zagadnienia w proporcjach dowolnie modulowanych przez odbiorcę. Tworząc materiał edukacyjny stanowiący podstawę e-kursu, twórca musi o tym pamiętać. Obecnie dość często mamy do czynienia z materiałami przygotowanymi jednorodnie, np. w formie tekstu, prezentacji w programie PowerPoint lub też nagrania wideo z 45-minutowym wykładem. Potencjalny odbiorca takich e-kursów nie ma możliwości dostosowania formy materiałów do własnych potrzeb, co skutkuje utratą motywacji do korzystania z nich, ponieważ wybrana przez twórcę materiału forma przekazu często nie odpowiada indywidualnym możliwościom percepcji wiedzy ucznia.

Drugim czynnikiem, który ma wpływ na zwiększenie skuteczności materiałów wchodzących w skład e-kursu, jest umożliwienie jego odbiorcy indywidualnego podejścia do prezentowanego zagadnienia, w zależności od posiadanej przez niego wiedzy z danego tematu. Ze względu na fakt, iż twórca przeważnie nie zna poziomu wiedzy, jakim dysponował będzie odbiorca stworzonego przez niego e-kursu, musi prowadzić bieżący monitoring wiedzy kursanta. Monitoring ten powinien mieć miejsce nie tylko po zaprezentowaniu przez twórcę określonego zagadnienia - w celu sprawdzenia, czy dana partia materiału została zrozumiana - ale również przed jego prezentacją. Zadawanie kursantowi pytań kontrolnych przed omówieniem danego tematu pozwala na interakcyjny tryb pracy, jak również na ominięcie zagadnień, które są mu już znane. Ma to istotne znaczenie nie tylko dla efektywnego wykorzystania czasu kursanta, ale również dla jego zaangażowania przy zapoznawaniu się z materiałem. Odbiorca korzystający z tak przygotowanego e-kursu wie, że jest traktowany indywidualnie w zależności od posiadanej wiedzy, co zwiększa jego samodyscyplinę i powoduje, że poświęca on więcej uwagi na te zagadnienia, których nie zna lub nie rozumie. Prawidłowo skonstruowany e-kurs nie powinien więc mieć formy liniowej, gdzie kursant zmuszony jest do zapoznania się ze wszystkimi prezentowanymi przez twórcę zagadnieniami, ale powinien uwzględniać powtórzenia materiału, stwarzać możliwość ominięcia niektórych fragmentów oraz być wzbogacony o dodatkowe informacje - dygresje, wykraczające poza zasadniczy wywód wykładu.

Trzecim istotnym elementem związanym z formą tworzonych materiałów edukacyjnych jest czas trwania prezentacji zarówno całego e-kursu, jak i wyświetlania poszczególnych ekranów stanowiących jego części składowe. Szczególnie ten drugi parametr, czyli czas, jaki kursant spędza bez żadnej interakcji na danym ekranie i który jest mu niezbędny na przeczytanie tekstu, wysłuchanie nagrania lub obejrzenie materiału wideo czy grafiki komputerowej, jest istotnym elementem z punktu widzenia skuteczności percepcji. Twórcy powinni wiedzieć, że efektywna edukacja w formie e-learningowej z punktu widzenia odbiorcy jest dzisiaj bardzo zbliżona do korzystania z mediów elektronicznych, w szczególności z telewizji i informacyjnych portali internetowych. Badania przeprowadzone przez media² jasno wskazują, że percepcja odbiorców jest ograniczona w czasie. Wystarczy prześledzić ramówki stacji telewizyjnych oraz długość materiałów w sieci, aby zauważyć, że niewiele programów (poza filmami fabularnymi) trwa dłużej niż godzinę, a przeczytanie określonej informacji lub obejrzenie jakiegoś materiału w internecie nie zajmuje więcej niż 10 minut (średnio do 3 minut)³. Dlatego też decyzja o tym, ile czasu będzie musiał poświęcić odbiorca na zapoznanie się z treścią danego materiału edukacyjnego, powinna być bardzo dokładnie przemyślana - według autora nie może to być więcej niż 45 minut (najbardziej efektywne są kursy do 30 minut). Analizując natomiast czas zapoznawania się z poszczególnymi ekranami, z których składa się e-kurs, można stwierdzić, że przestudiowanie pojedynczego slajdu nie powinno zajmować więcej niż 3 minuty. Po tym czasie kursant powinien być zmuszony do określonej reakcji w celu przejścia do następnego ekranu, prezentującego kolejne treści. Wstawienie przez nauczyciela na platformę e-learningową 45-minutowego filmu będącego relacją z prowadzonych przez niego zajęć w tradycyjnej formie i nazywanie go multimedialnym e-kursem jest całkowicie nieskuteczne i bezwartościowe z punktu widzenia jego użytkowników, podobnie jak digitalizowanie całych podręczników i prezentowanie ich jako e-kursów.

Mówiąc o formie przekazu - na którą autor chciałby zwrócić uwagę wszystkich osób pragnących tworzyć e-kursy - trzeba wspomnieć o kilku podstawowych informacjach dotyczących sposobu prezentacji określonych części wchodzących w skład multimedialnego e-kursu. Ekrany, z których składa się e-kurs, powinny zostać stworzone w podobnej strukturze i posiadać podobną nawigację. Dla przykładu: jeżeli e-kurs zawiera materiał wideo, w którym osoba prowadząca mówi do kursanta, a twórca na pierwszym ekranie umieścił ten materiał w prawym górnym rogu w oknie o określonej wielkości, to na kolejnych ekranach powinien się on znajdować w tym samym miejscu i mieć tę samą wielkość. Kolorystyka kolejnych elementów ekranu, wielkość oraz rodzaj użytej dla poszczególnych jego elementów czcionki powinny być spójne i jednolite w całym e-kursie. Materiały wideo powinny być przygotowywane specjalnie do wykorzystania w e-kursie. Jeżeli e-kurs zawiera materiał, w którym osoba prowadząca mówi do kursanta, to musi ona patrzeć w obiektyw kamery - dokładnie tak, jak robią to prezenterzy programów informacyjnych. Podobnie materiały dźwiękowe zamieszczone w e-kursie muszą być precyzyjnie przygotowywane. Szczególne znaczenie mają: tempo mówienia, dykcja i jakość dźwięku. Istotnym elementem jest nawet przyjazny tembr głosu, który będzie podświadomie uprzyjemniał kursantowi korzystanie z e-kursu.

Uwzględnienie zasad komunikacji niewerbalnej w przekazie e-kursu w celu zmaksymalizowania u kursanta efektywności percepcji prezentowanych treści jest istotnym czynnikiem skuteczności e-kursu. Nawet tak pobieżne omówienie jedynie kilku elementów pokazuje, że tworzenie e-kursów, poza wiedzą merytoryczną dotyczącą prezentowanych treści, wymaga również wiedzy i doświadczenia z zakresu mediów i produkcji filmowej, co prowadzi do powstawania nowych specjalności takich jak dydaktyk medialny zajmujący się tworzeniem szkoleń e-learningowych⁴.

Twórcy e-learningowych treści wykorzystują do ich przygotowywania i publikacji różne aplikacje informatyczne oraz platformy e-learningowe. Większość z nich stosowana jest głównie do administrowania procesem nauczania - bez zwrócenia należytej uwagi na formę e-kursów. Są to z reguły platformy zamknięte, które nie umożliwiają kreatywnego opracowywania treści. Bez odpowiednich narzędzi informatycznych twórcy nie są w stanie przygotowywać efektywnych e-kursów. W odpowiedzi na rosnące oczekiwania e-learningu, stawiającego na maksymalizację efektywności nauczania, powstają więc nowatorskie rozwiązania.

Wspomaganie procesu tworzenia treści kursu na platformie Open Horizon

Prześledźmy, jak kwestie związane z formą i indywidualizacją przekazu rozwiązano w przypadku Multimedialnej Platformy Szkoleniowej Open Horizon⁵. Jest to platforma oparta na technologii Web 2.0, pozwalająca wszystkim twórcom opracowywać i sprzedawać nowoczesne multimedialne materiały edukacyjne w formie e-kursów oraz e-testów. Stworzone materiały mogą być prezentowane w części otwartej (w sklepie internetowym), dostępnej dla wszystkich osób, które zakupią określony e-kurs, lub w części zamkniętej, do której dostęp ma tylko określona grupa, wybrana przez organizatora szkolenia e-learningowego (firmę, uczelnię, szkołę).

W celu przygotowania e-kursu w Open Horizon w pierwszej kolejności należy zarejestrować się jako twórca. System wygeneruje wtedy indywidualne konto, na którym twórca będzie mógł gromadzić różne materiały wykorzystywane przy opracowywaniu kursu (zakładka Moje pliki) oraz budować nowe e-kursy (zakładka Nowy kurs lub test). Po kliknięciu na polecenie Stwórz kurs lub Stwórz test twórca przechodzi z części informacyjno-administracyjnej swojego konta do części E-kreatora treści, czyli do miejsca faktycznego tworzenia e-kursu. W kolejnym kroku należy podać tytuł e-kursu i stworzyć jego strukturę. E-kurs dzieli się na działy, dział składa się z tematów, a temat ze slajdów - czyli ekranów, które będzie widział kursant. Działy, tematy i slajdy muszą posiadać swoje nazwy. Najprostszy kurs, jaki może zostać stworzony na platformie Open Horizon, musi posiadać co najmniej jeden dział, jeden temat i jeden slajd, który w całości może mieć formę pliku tekstowego, filmu, pliku dźwiękowego, animacji lub obrazu. Taki e-kurs nie wykorzystuje jednak możliwości, które daje platforma Open Horizon, a jego forma jest sprzeczna z wcześniej omówionymi zasadami, jakimi powinien kierować się twórca w celu opracowania efektywnego oraz zindywidualizowanego e-kursu. W dalszej części artykułu znajdują się wskazówki, jak tworzyć skuteczne i zindywidualizowane pod względem formy materiały przy wykorzystaniu możliwości tej platformy.

Po nazwaniu slajdu pojawia się ekran przedstawiony na rysunku 1. Składa się on z trzech zasadniczych części, które noszą nazwy: Struktura tematu, Struktura slajdu oraz Opcje dla slajdu. Struktura tematu pozwala na zindywidualizowanie e-kursu poprzez nadawanie kolejnym slajdom formy pytań kontrolnych lub dodatkowych wyjaśnień w formie dygresji, dzięki którym nie zmusza się kursanta do liniowego uczenia się. Struktura slajdu pozwala z kolei na podzielenie slajdu na sloty i umieszczenie w każdym z nich innej formy pliku w celu przekazania określonej treści, co umożliwia kursantowi dokonanie wyboru najbardziej preferowanej przez niego formy przekazu. Opcje dla slajdu umożliwiają twórcy dodanie komentarza głosowego, który nie jest elementem żadnego ze slotów w slajdzie i będzie włączał się automatycznie, gdy kursant otworzy dany ekran. W tym miejscu twórca może również dołączyć pliki, które kursant będzie mógł pobrać do późniejszego wykorzystania. Należy bowiem zaznaczyć, że platforma Open Horizon jest wyposażona w oprogramowanie uniemożliwiające kopiowanie wszelkich materiałów znajdujących się w e-kursie - poza tymi, które twórca umieści w zakładce Pliki do pobrania.

Rysunek 1. Podstawowy ekran E-kreatora treści Źródło: Multimedialna Platforma Szkoleniowa Open Horizon
Jak wspomniano, w celu umożliwienia kursantowi dokonania wyboru najbardziej preferowanej przez niego formy przekazu w pierwszej kolejności twórca powinien zdefiniować Strukturę slajdu. Czynność ta polega na zaplanowaniu, jak będzie zorganizowany ekran, który zobaczy kursant - poprzez wybór jednego z „układów” ekranu. Najbardziej zaawansowana opcja (6x6) dzieli ekran na 36 slotów, które następnie można grupować poprzez scalanie przylegających do siebie slotów. Czynność ta pozwala na stworzenie indywidualnej, najbardziej odpowiedniej dla przekazywanych treści struktury ekranu. Następnie każdy ze stworzonych slotów twórca wypełnia treścią poprzez wstawienie konkretnego materiału w formie dźwiękowej, tekstu, filmu, animacji lub obrazu. Czynność ta odbywa się poprzez przeciągnięcie myszką określonej formy obiektu i wstawieniu jej do wybranego slotu, a następnie wybraniu z katalogu Moje pliki lub innego miejsca w sieci konkretnego materiału, który w tym miejscu chce zaprezentować twórca.

Po dokonaniu tych czynności twórca ma zdefiniowaną strukturę slajdu oraz wprowadzone w określone sloty konkretne treści w wybranej przez siebie formie. Przykładową strukturę i różnorodne formy materiałów w poszczególnych slotach przedstawiono na rysunku 2. Ponadto system pozwala twórcy wybrać dla każdego slotu inny kolor tła oraz zindywidualizować wielkość, kształt i kolor czcionki w materiałach tekstowych. Podczas przygotowywania konkretnego slajdu twórca w każdym momencie ma możliwość jego podglądu. Na każdym etapie tworzenia slajdu może go zapisać, co spowoduje, że dany stan slajdu zostanie zapamiętany przez system jako element składowy opracowywanego tematu. Twórca ma również możliwość zapisania danego slajdu w katalogu Moje pliki poprzez skorzystanie z opcji Zapisz w plikach - co pozwoli mu na wykorzystanie go przy tworzeniu kolejnych slajdów w następnych tematach, działach i kursach. Po zakończeniu edycji danego slajdu twórca przechodzi do kolejnego slajdu w tym temacie. Może to zrobić albo poprzez dodanie nowego czystego slajdu, a następnie określenie jego struktury i wypełnienie poszczególnych slotów nową treścią, albo poprzez dodanie kopii stworzonego właśnie slajdu i zamianę treści w wybranych slotach. Może również dodać kolejny slajd z katalogu Moje pliki. W taki sam sposób tworzone są wszystkie slajdy, które mają się znaleźć w danym temacie e-kursu, a w górnej części ekranu automatycznie powstaje Struktura tematu.

Rysunek 2. Przykładowa indywidualna struktura slajdu Źródło: Multimedialna Platforma Szkoleniowa Open Horizon
Twórca może jednak w pierwszej kolejności skupić się na zbudowaniu struktury całego tematu. Jej dobre zaplanowanie pozwoli na zindywidualizowanie procesu korzystania z e-kursu przez kursantów, co zwiększy ich motywacje i samodyscyplinę, a w konsekwencji doprowadzi do zwiększenia skuteczności nauki. Aby stworzyć strukturę, należy nadać nazwę pierwszemu slajdowi i zapisać go. W części Struktura tematu pojawi się prostokąt zakończony znakiem „+”. Po najechaniu kursorem na znak „+” otworzy się okno dialogowe z pytaniem, jaka ma być forma kolejnego slajdu. Po wybraniu opcji Pytanie powtórka/pominięcie system umożliwi stworzenie kolejnego slajdu w formie pytania kontrolnego: jeśli kursant udzieli na nie odpowiedzi - w zależności od decyzji twórcy - zostanie automatycznie przesunięty o kilka slajdów do tyłu, aby powtórzyć materiał, lub do przodu, aby ominąć określoną jego partię. Po wybraniu opcji Dodatkowe wyjaśnienia system pozwoli na stworzenie dygresji, rozumianej jako poszerzenie danego zagadnienia, z której mogą korzystać bardziej dociekliwi kursanci. Przykładowe struktury tematu dające możliwość powtórzenia danej partii materiału, ominięcia jego części lub wzbogacenia o dodatkowe treści pokazuje rysunek 3. Po przygotowaniu struktury tematu twórca, klikając na dowolny slajd, może zacząć go edytować zgodnie z wytycznymi omówionymi w poprzednim akapicie.

Rysunek 3. Przykładowe struktury tematu Źródło: Multimedialna Platforma Szkoleniowa Open Horizon
Przedstawiając możliwości multimedialnej platformy Open Horizon autor skupił się jedynie na aspektach związanych z formą i indywidualizacją przekazu - co ma na celu zwrócenie uwagi na istotne elementy wpływające na skuteczność e-learningu. Wszystkich zainteresowanych poznaniem pełnych możliwości platformy zachęcamy do odwiedzenia strony openhorizon.pl, a w szczególności do zapoznania się z materiałem pt. Prezentacja Platformy Open Horizon oraz do tworzenia i sprzedaży przy jej pomocy skutecznych, multimedialnych e-kursów.

Bibliografia

• S. Szabłowski, E-learning dla nauczycieli, Wydawnictwo FOSZE, Rzeszów 2009.