Wprowadzenie

Od roku szkolnego 2009/2010 wprowadzana jest w szkołach reforma programowa, w której przewidziane są zmiany związane z rozszerzeniem edukacji na rzecz przedsiębiorczości. Zgodnie z nową podstawą programową, która zacznie obowiązywać w pierwszych klasach szkół ponadgimnazjalnych od roku szkolnego 2012/2013, przedmiot „Podstawy przedsiębiorczości” będzie realizowany tylko w zakresie podstawowym, a dodatkowo zostanie wprowadzony nowy przedmiot uzupełniający: „Ekonomia w praktyce”. Dyrektorzy szkół i nauczyciele do marca 2012 roku muszą zdecydować, czy i w których klasach będzie realizowany nowy przedmiot. Niniejsze opracowanie poświęcone jest omówieniu celów kształcenia przedmiotu „Ekonomia w praktyce” oraz zaprezentowaniu wyzwań, jakie stoją przed osobami odpowiedzialnymi za realizację tych zajęć.

Ekonomia w praktyce, czyli co?

Nazwa nowego przedmiotu może sugerować, że zajęcia te będą typowo ekonomiczne - np. związane z rachunkowością. W rzeczywistości, zgodnie z podstawą programową, celem kształcenia przedmiotu Ekonomia w praktyce jest nabycie umiejętności przeprowadzania kompletnej realizacji przedsięwzięcia: od pomysłu, przez przygotowanie planu, wdrożenie go, aż do analizy efektów¹. Przedmiot ten ma za zadanie wprowadzić uczniów w realia funkcjonowania gospodarki, przygotowując ich do wejścia na rynek pracy.

Z przedstawionych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej zaleceń dotyczących warunków i sposobu realizacji zajęć wynika, że mają one umożliwiać uczniom wykorzystanie wiedzy dotyczącej zagadnień ekonomicznych w praktycznych działaniach. Młodzi ludzie mogą np. prowadzić firmę uczniowską, brać udział w symulacyjnych grach ekonomicznych, przeprowadzać analizę wybranego rynku lub realizować inne projekty o charakterze ekonomicznym. Praktyczne podejście do zagadnień ekonomicznych umożliwia uczniowi samodzielne zdobywanie wiedzy i nabywanie umiejętności sprzyjających postawom przedsiębiorczym, a także uczy współpracy i współdziałania, integrując zespół uczniowski². Oznacza to, że przedmiot Ekonomia w praktyce będzie przede wszystkim służył kształtowaniu postaw i zachowań przedsiębiorczych, co było do tej pory tylko po części realizowane w ramach zajęć z Podstaw przedsiębiorczości.

Wymagania szczegółowe przedmiotu Ekonomia w praktyce podzielone są na cztery obszary, w których treści nauczania łączą się z podstawowymi funkcjami zarządzania. Są to następujące obszary³:

1. Planowanie przedsięwzięcia uczniowskiego o charakterze ekonomicznym.
   Uczeń:
   • wymienia zasady planowania i wyjaśnia korzyści wynikające z planowania działań; charakteryzuje skutecznego menadżera;
   • dokonuje wyboru formy przedsięwzięcia uczniowskiego;
   • określa etapy realizacji przedsięwzięcia i dzieli je na zadania cząstkowe;
   • prognozuje efekty finansowe oraz pozafinansowe przedsięwzięcia z uwzględnieniem kosztów i przychodów.
2. Analiza rynku.
   Uczeń:
   • opisuje rynek, na którym działa przyjęte przez uczniów przedsięwzięcie uczniowskie;
   • zbiera informacje o rynku i wyjaśnia rządzące nim mechanizmy;
   • prezentuje zebrane informacje o rynku;
   • analizuje zagrożenia i możliwości realizacji przedsięwzięcia o charakterze ekonomicznym na podstawie zebranych informacji o rynku;
   • projektuje i stosuje etyczne działania marketingowe.
3. Organizacja przedsięwzięcia.
   Uczeń:
   • stosuje zasady organizacji pracy indywidualnej i zespołowej;
   • przyjmuje rolę lidera lub wykonawcy;
   • charakteryzuje cechy dobrego lidera grupy;
   • przydziela lub przyjmuje zadania do realizacji;
   • współpracuje z zespołem realizującym przedsięwzięcie;
   • wymienia sposoby rozwiązywania konfliktów w grupie;
   • projektuje kodeks etyczny obowiązujący w grupie.
4. Ocena efektów działania.
   Uczeń:
   • przyjmuje formę prezentacji efektów przedsięwzięcia;
   • wymienia efekty pracy;
   • analizuje mocne i słabe strony przeprowadzonego przedsięwzięcia uczniowskiego;
   • ocenia możliwość realizacji przedsięwzięcia o podobnym charakterze na gruncie realnej gospodarki rynkowej.

Treści zapisane w wymaganiach szczegółowych nowego przedmiotu były dotychczas realizowane w węższym zakresie, w ramach Podstaw przedsiębiorczości Ekonomia w praktyce jako przedmiot nauczania umożliwia nabycie umiejętności praktycznych, które są bardziej przydatne w życiu niż znajomość samej teorii. Zalecaną metodą pracy jest projekt, gdyż metoda ta sprzyja wszechstronnemu rozwojowi osobistemu ucznia. Rodzaj przedsięwzięcia może być natomiast dowolny - ważne, aby uwzględnić jego planowanie, analizę, organizację oraz ocenę efektów realizacji projektu. Przedsięwzięcie powinno dotyczyć zainteresowań uczniów, np. odpowiadać profilowi klasy.

Podobnie jak w przypadku Podstaw przedsiębiorczości, to dyrekcja szkoły decyduje, w której klasie Ekonomia w praktyce zostanie wprowadzona. Przedmiot może być realizowany równolegle lub jako kontynuacja Podstaw przedsiębiorczości. Chcąc jednak rozwijać w ramach nowych zajęć postawy i umiejętności przedsiębiorcze uczniów, należałoby najpierw przekazać im wiedzę na zajęciach z Podstaw przedsiębiorczości, a następnie zaktywizować ich do działania, by wykorzystali zdobyte wiadomości w praktyce.

Istnieje również możliwość realizowania przedmiotu Ekonomia w praktyce w okresie krótszym niż rok szkolny. Wymaga to przygotowania odpowiedniego planu zajęć, a przede wszystkim dobrej woli ze strony dyrekcji i nauczycieli. Takie rozwiązanie może uatrakcyjnić przedmiot - ze względu na to, że zajęcia odbywałyby się częściej i trwały dłużej. W niektórych przepadkach trudno jest bowiem realizować przedsięwzięcie przez cały rok, w oparciu o cotygodniowe godzinne spotkania, zwłaszcza, że w rzeczywistości wykonanie różnego rodzaju projektów również wymaga elastycznego dostosowania czasu pracy do pojawiających się potrzeb.

Nowy przedmiot - nowe wyzwania

Efektywne i właściwe wykorzystanie przedmiotu Ekonomia w praktyce uzależnione jest też od osób, które będą realizować zajęcia. Nauczyciel prowadzący powinien posiadać dużą wiedzę z zakresu ekonomii i zarządzania. Z doświadczenia krajów europejskich wynika, że nauczycielom uczącym przedsiębiorczości brakuje motywacji i specjalistycznego przeszkolenia. W Holandii rząd finansował projekty pilotażowe w szkołach - wsparcie dotyczyło opracowania materiałów dydaktycznych, organizacji seminariów i szkoleń dla nauczycieli⁴. Ponadto wiele państw Unii Europejskiej upowszechnia nauczanie przedsiębiorczości za pomocą partnerstwa ze światem biznesu. Firmy wspierają uczniowskie miniprzedsiębiorstwa, szkolą nauczycieli, a także mogą działać na rzecz zmian w krajowej polityce edukacyjnej.

Problemem jest nie tylko brak wykwalifikowanych nauczycieli, ale też niedobór kadry naukowej zajmującej się tematyką przedsiębiorczości. Konieczne jest też stworzenie „masy krytycznej” nauczycieli przedsiębiorczości oraz ciągłe testowanie innowacyjnych metod nauczania przedsiębiorczości⁵.

Nauczyciel prowadzący zajęcia z Ekonomii w praktyce powinien umieć rozbudzić pozytywne nastawienie uczniów do przedsiębiorczości - uświadomić młodym osobom, że postawy przedsiębiorcze zaprocentują w przyszłości, wpływając na poprawę warunków ich życia. Zajęcia muszą również przełamać strach uczniów przed ewentualnym niepowodzeniem. Z możliwością popełnienia błędów i ponoszenia porażek trzeba po prostu się oswoić⁶. Nauka nie może więc polegać tylko na przekazywaniu wiedzy o gospodarce i o tym, jak zakłada się firmę - powinna służyć rozwijaniu umiejętności umożliwiających sprawne funkcjonowanie w sferze ekonomicznej. Dobrze byłoby, aby uczeń, kończąc szkołę średnią i stając się pełnoletnią osobą, miał wyrobione postawy i zachowania przedsiębiorcze, które przydadzą się mu w każdej pracy i całym w dorosłym życiu.

Rola przedsiębiorczego nauczyciela

Jeśli metody nauczania wykorzystywane na zajęciach z Ekonomii w praktyce mają skutecznie służyć rozwijaniu postaw i umiejętności przedsiębiorczych - muszą polegać na uczeniu poprzez działanie. Tym samym należy ograniczyć wykorzystanie tradycyjnych metod podających - na rzecz metod aktywizujących, dzięki którym uczeń bierze czynny udział w procesie edukacyjnym. Poważne zadanie stoi w związku z tym przed nauczycielem, którego rola w kształceniu powinna znacznie odbiegać od tej przyjętej w tradycyjnym modelu. Z osoby przekazującej wiedzę w sposób arbitralny nauczyciel powinien przeobrazić się w doradcę, konsultanta lub nawet lidera, a jego autorytet formalny powinien zostać wzmocniony autorytetem rzeczywistym, opartym na szerokiej wiedzy i doświadczeniu⁷. Dlatego nauczyciel musi być przedsiębiorczy i pełnić funkcję menedżera grupy uczniów. Powinien być kreatywny i ciągle poszukiwać nowych, innowacyjnych metod nauczania służących rozwijaniu postaw przedsiębiorczych u młodzieży.

Zygmunt Kurek uważa, że przedsiębiorczy nauczyciel powinien⁸:

• stosować aktywizujące metody kształcenia;
• być elastyczny i otwarty na potrzeby uczniów;
• reprezentować pozytywną postawę i działać na uczniów motywująco;
• rozwijać i poszerzać repertuar kształtowanych umiejętności oraz własne kompetencje, które mogą być zastosowane w praktyce;
• stwarzać uczniom możliwość uczenia się poprzez działanie;
• starać się być pozytywnie odbieranym przez uczniów;
• doceniać potrzebę aktywnego uczestniczenia w ich działaniu.

Jak oceniać przedsiębiorczość uczniów?

Bardzo ważny jest również system oceniania. Nauczyciel poprzez ocenę bieżącą musi informować ucznia o tym, co zrobił on dobrze, co i w jakim stopniu powinien jeszcze poprawić oraz jak ma dalej pracować. Taka informacja zwrotna daje uczniowi możliwość racjonalnego kształtowania strategii uczenia się, a zatem poczucie odpowiedzialności za swoje osiągnięcia⁹, co - zwłaszcza w przypadku kształtowania postaw przedsiębiorczych - ma ogromne znaczenie.

Kryteria oceniania muszą odpowiadać specyfice danego przedmiotu. W edukacji na rzecz przedsiębiorczości zdecydowanie bardziej istotne jest ocenianie umiejętności i postaw niż teoretycznej wiedzy ucznia. Dotyczy to zwłaszcza nowego przedmiotu Ekonomia w praktyce, w którym przy ocenianiu należy uwzględniać:

• umiejętność pozyskiwania i wykorzystywania zdobytej wiedzy;
• aktywność, zaangażowanie i inicjatywę;
• kreatywność i odwagę twórczego myślenia;
• umiejętność współpracy i atmosferę panującą w grupie;
• samodzielność w formułowaniu poglądów i w podejmowaniu decyzji;
• zdolność wyciągania wniosków z popełnianych błędów;
• wytrwałość i odpowiedzialność;
• postęp w kształceniu umiejętności;
• doświadczenie zdobyte w szkole i poza nią.

Ustalając kryteria oceny, należy również zastanowić się nad sposobem oceniania osiągnięć ucznia. Poważnym błędem jest sprawdzanie pamięciowego opanowania abstrakcyjnych teorii, prawidłowości i pojęć. W ten sposób trudno jest dowiedzieć się, czy uczeń opanował dane zagadnienie. Bardzo często uczniowie umieją zdefiniować wiele pojęć, ale nie potrafią wykorzystać ich w praktyce¹⁰. Dlatego najważniejsza jest systematyczna ocena pracy ucznia na zajęciach.

Warto także zachęcić uczniów do dokonania samooceny. Autorefleksja nad własnym potencjałem, możliwościami i ograniczeniami może być podstawą rozwijania postaw przedsiębiorczych¹¹. Nawet jeśli uczeń uzna, że nie posiada żadnych cech przedsiębiorczych, to powinien uświadomić sobie, że warto nad tym popracować i zacząć myśleć o swojej przyszłości.

Nauczyciel Ekonomii w praktyce za pomocą ocen musi zachęcać uczniów do nauki oraz mobilizować ich do pracy nad własnym rozwojem. Ważne jest, aby oceniając, nie karać uczniów, lecz motywować ich do dalszego działania. Uczeń powinien mieć pozytywny stosunek do przedmiotu i wykonywanych zadań. Stawianie mu zbyt dużych i nieuzasadnionych wymagań można zniechęcić go do aktywnego uczestniczenia w zajęciach. Nauczyciel nie może traktować ocen jako narzędzia władzy. Powinien natomiast świadomie wykorzystywać system oceniania, aby wpływać na zainteresowanie młodych osób i zwiększać ich zaangażowanie w realizację podjętych przedsięwzięć. Takie podejście do systemu oceniania może jednak wzbudzić sporo kontrowersji w szkolnym środowisku. Przedsiębiorczy nauczyciel, podobnie jak przedsiębiorca, nie może jednak bać się zmian i wyzwań. Jak twierdził J. Schumpeter, przedsiębiorca musi wyjść poza przyzwyczajenia, które zwalniają go z twórczego, nieszablonowego myślenia, oraz przezwyciężyć opory natury społecznej, bowiem jego działanie narusza przyjęte systemy wartości, istniejący układ władzy i zagraża czyimś interesom. Może też nie uzyskać aprobaty współpracowników, nie mówiąc już o naturalnych reakcjach ze strony konkurencji¹². Oczywiście przedsiębiorczy nauczyciel nie jest takim „twórczym destruktorem” jak przedsiębiorca, niemniej jednak jemu również potrzebna jest niezachwiana wiara we własne możliwości, aby mógł pokonywać bariery stawiane przez otoczenie.

Podsumowanie

Wprowadzenie do programu nauczania nowego przedmiotu Ekonomia w praktyce jest dobrą odpowiedzią na potrzeby gospodarki i rynku pracy, gdzie wysoko ceni się postawy i umiejętności przedsiębiorcze. Ważne zadanie stoi teraz przed nauczycielami, dyrektorami szkół oraz osobami odpowiedzialnymi za jakość kształcenia - wszyscy powinni się zastanowić, jak tę szansę wykorzystać. Zbagatelizowanie znaczenia przedmiotu Ekonomia w praktyce może przełożyć się na to, że zajęcia te w ogóle nie będą realizowane w szkołach ponadgimnazjalnych, gdyż jest to przedmiot uzupełniający (do wyboru). Jakie decyzje zostaną podjęte i czy nowy przedmiot przyniesie pożądane efekty, okaże się z czasem.

Bibliografia

• A. Andrzejczak (red.), Przedsiębiorczość w edukacji, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2008.
• Z. Kurek, Przedsiębiorczość. Poradnik metodyczny dla nauczycieli, Wydawnictwo OWSIiZ, Olsztyn 2001.
• Z. Makieła, T. Rachwał, Podstawy przedsiębiorczości. Poradnik metodyczny, Nowa Era, Warszawa 2007.
• S. Mikosik, Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, PWN, Warszawa 1993.
• P. Wachowiak, M. Dąbrowski, B. Majewski (red.), Kształcenie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych,

Netografia

• Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich, Realizacja wspólnotowego planu lizbońskiego: Rozbudzenie ducha przedsiębiorczości poprzez edukację i kształcenie,
  http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0033:FIN:en:PDF.
• Ministerstwo Edukacji Narodowej, Podstawa programowa z komentarzem, Tom 4,
  http://www.reformaprogramowa.men.gov.pl/images/Podstawa_programowa/men_tom_4.pdf.