Recenzja publikacji Komunikacja sieciowa. Uwarunkowania kategorie i paradoksy

Książka Włodzimierza Gogołka „Komunikacja sieciowa. Uwarunkowania, kategorie i paradoksy” ukazała się w 2010 roku nakładem Oficyny Wydawniczej ASPRA-JR pod auspicjami Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, w serii „Media polskie”, co dowodzi, że kolejne polskie wydawnictwo czyni publikacje z dziedziny nowych mediów i sieci ważnym składnikiem swojej oferty. Autorem książki jest profesor Uniwersytetu Warszawskiego na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, specjalista w zakresie najnowszych technologii informacyjnych, który od lat zajmuje się badaniami nad internetem oraz komunikacją w sieci, prowadząc równocześnie działalność praktyczną i doradczą w zakresie projektowania i wdrażania systemów informatycznych, m.in. w obrębie systemów bezpieczeństwa teleinformatycznego i bankowości elektronicznej. Włodzimierz Gogołek jest autorem pięciu książek dotyczących problematyki najnowszych technologii informacyjnych, m.in. „Wprowadzenia do informatyki dla humanistów” (2007 rok). W pierwszym rozdziale recenzowanej publikacji autor przedstawia ogólny obraz komunikacji sieciowej, wskazując jedną z jej kluczowych cech - wielokanałowość. Stwarza ona ogromny w porównaniu do tradycyjnych mediów potencjał wymiany i transmisji informacji. Równocześnie dystans przestrzenny pomiędzy komunikującymi się podmiotami przestaje mieć znaczenie, a sam proces komunikacji ewoluuje, osiągając ciągle nowe poziomy, czego przykładem, zapewne nie ostatnim, jest pojawienie się Web 2.0. i grup społecznościowych. Jako podstawowe medium komunikacji sieciowej badacz wskazuje internet, którego ważnymi elementami są: Word Wide Web, multimedia i tzw. wirtualny świat. W zakończeniu tego rozdziału autor stawia tezę, że to właśnie sieć jak żadne inne medium - mimo że pozornie istnieje w niej wolność przepływu informacji - unifikuje i koncentruje udostępniane za swoim pośrednictwem różne formy tejże informacji.

Drugi rozdział poświęcony został podstawowym uwarunkowaniom komunikacji sieciowej. Tę część książki rozpoczyna charakterystyka młodych użytkowników internetu, przez których - jak zauważa trafnie W. Gogołek - sieć traktowana jest jako najbliższa przestrzeń, bezpośrednio związana z przyjaciółmi, rodziną i szkołą. Autor porusza również kwestie związane z lokalizacją stron w internecie, z tzw. domenami, w kontekście rodzajów połączeń z siecią (telefoniczna, kablowa, satelitarna, szerokopasmowa, radiowa i bezprzewodowa). W dalszej części tego rozdziału rozwinięto wątek narzędzi pośredniczących między użytkownikiem a siecią - do tej grupy zaliczono przeglądarki, czyli tzw. browsery, przeglądarki offlinowe i tzw. akceleratory.

W trzecim rozdziale W. Gogołek skupił się na kluczowych kategoriach komunikacji sieciowej, po uprzednim rozważeniu jej determinant społecznych i ekonomicznych. Autor wyodrębnił trzy kategorie komunikacji sieciowej: bezpośrednią, pośrednią i aktywną. Najwięcej uwagi poświęca komunikacji pośredniej: asynchronicznej i pasywnej, rozpoczynając od analizy najbardziej charakterystycznych form tekstów online. Omawia zatem szczegółowo e-maile, e-gazety, e-książki, RSS (Really Simple Syndication) oraz blogi. Za szczególnie doniosłe wydarzenia w sieci uznaje: udostępnienie darmowej wersji Encyclopedii Britannica, najstarszej anglojęzycznej encyklopedii w 1994 roku oraz opublikowanie przez Stevena Kinga w 2000 roku jego ówcześnie najnowszej książki pt.: The Plant jedynie w wersji elektronicznej. W obszarze komunikacji pośredniej badacz najszerzej charakteryzuje nową formę aktywności w sieci - Web 2.0, ze szczególnym wskazaniem na media społecznościowe (social media).

Następstwem szybkiego rozwoju technologii informatycznych są liczne zagrożenia, na które narażone są poszczególne osoby i grupy społeczne. Tematowi bezpieczeństwa w sieci W. Gogołek poświęcił osobny, czwarty rozdział swojej książki. Za najistotniejsze uwarunkowania tych zagrożeń uznaje m.in. na szybkość przepływu informacji w internecie, rosnącą autonomię maszyn i interaktywną naturę Web 2.0. Autor wypunktował najważniejsze i najbardziej aktualne rodzaje zagrożeń komunikacji w sieci wynikające z manipulowania przekazem poprzez dezinformację lub świadome wprowadzanie w błąd nie tylko poszczególnych grup, ale i nawet całej opinii publicznej.

Rozważając w ostatnim rozdziale książki paradoksy komunikacji sieciowej, Włodzimierz Gogołek wskazuje najpierw jej wyznaczniki, takie jak pluralizm, swoboda dostępu, uniwersalizm czy personalizacja. Jednocześnie unaocznia, że choć zjawiska te są pomocne i pozwalają oszczędzić czas, mają też zawsze wady - prowadzą do mniejszej innowacyjności i kreatywności korzystających z sieci osób. Badacz nawiązuje tu do powszechnego, np. w środowisku studentów, procederu kopiowania z sieci gotowych rozwiązań i schematów. Generalnie, charakteryzując paradoksy sieciowych przekazów, autor kolejny raz wskazuje na znaczenie internetu i całego wirtualnego świata jako nadzwyczajnego medium tworzącego przestrzeń uzupełniającą świat realny.

Książka Komunikacja sieciowa. Uwarunkowania, kategorie i paradoksy bez wątpienia wzbogaca ubogi - w porównaniu np. z amerykańskim czy niemieckim - zasób dostępnych na polskim rynku wydawniczym publikacji poświęconych komunikacji w internecie. Warto podkreślić, że książka jest efektem całościowej i bardzo kompleksowej analizy najważniejszych aspektów komunikacji sieciowej w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku. Myślą przewodnią prezentowaną W. Gogołka jest przekonanie o rosnącym znaczeniu komunikacji za pośrednictwem sieci w kontaktach codziennych ludzkości, przekonanie że - mówiąc słowami Denisa McQuaila - komunikowanie zapośredniczone przez komputer zyskuje rangę zwyczajnej, kultywowanej na co dzień praktyki społecznej¹.

Ciekawym problemem badawczym, ściśle związanym z dynamicznym rozwojem internetu, jest kwestia przyszłości drukowanych gazet, czasopism i książek. Włodzimierz Gogołek trafnie wskazuje na fakt, że e-wydania w sposób naturalny wykorzystują komunikacyjny potencjał sieci (s. 129) i po okresie początkowego dystansu czytelników, będą zyskiwać na znaczeniu także w Polsce. Wśród czynników sprzyjających ekspansji e-gazet badacz za najważniejszy uznaje rozpowszechnienie mobilnego internetu wraz z popularyzacją nowych urządzeń do jego odbioru, takich jak na przykład smartphone'y czy tablety. Rozważania W. Gogołka można włączyć do któregoś z nurtów aktualnych dyskusji i sporów na temat przyszłości prasy i książek². Na całym świecie powstaje bowiem coraz więcej książek i gazet internetowych bez wersji drukowanej; w Polsce jednym z bardziej znanych przykładów tej tendecji jest zmiana kanału i sposobu dystrybucji muzycznego miesięcznika „Machina”, który od czerwca 2011 roku ukazuje się już wyłącznie w internecie.

Recenzowana książka, chociaż skoncentrowana w dużej mierze na uwarunkowaniach i podstawowych kategoriach komunikacji sieciowej, dotyka także rozlicznych aktualnych problemów związanych z funkcjonowaniem sieci, np. bezpieczeństwa. Sieć bywa wykorzystywana na różnych poziomach komunikacji, w tym np. do szantażu w biznesie, w konfliktach politycznych oraz przez ugrupowania terrorystyczne do komunikowania się, zdobywania zwolenników, środków finansowych czy dezinformacji. Włodzimierz Gogołek podjął rozważania na temat różnych rodzajów cyberataków, w tym jednego z najpopularniejszych, czyli cyberbullingu, będącego formą agresji elektronicznej polegającej na stosowaniu przemocy poprzez prześladowanie i zastraszanie osób przy wykorzystaniu witryn i forów internetowych, e-maili lub wiadomości sms. Ekspansja tego zjawiska wiąże się z rozwojem Web 2.0 - w szczególności z popularyzacją serwisów społecznościowych. Jednak największe straty, jak słusznie zaznacza autor w rozdziale pt. Bezpieczeństwo, grożą firmom i instytucjom ze strony malware (z ang. malicious software). Zgodnie z definicją Włodzimierza Gogołka są to destrukcyjne funkcje specyficznych programów komputerowych, służące do niszczenia, modyfikowania i nieupoważnionego manipulowania zasobami informacyjnymi przechowywanymi na cyfrowych nośnikach informacji. Szczególnie kosztowne jest naprawienie strat spowodowanych tego typu cyberprzestępstwami, m.in. poprzez odkupienie skradzionych urządzeń czy wykrycie szkodliwych kodów. Warto podkreślić trafność prognoz Włodzimierza Gogołka, który przewiduje ewolucję tego zjawiska w najbliższej przyszłości (s. 241.) Przewidywania te potwierdzają najnowsze badania dotyczące bezpieczeństwa informatycznego, opracowane dla Hewlett Packard przez Ponemon Institute, według których wysokość zobowiązań finansowych, jakie spadają na firmę będącą celem ataku cyberprzestępców, waha się od 1,5 mln dolalrów do 36,5 mln dolarów³.

Pewien niedosyt może budzić zbyt powierzchowna analiza uniwersalności komunikacyjnej Web 2.0 - swoistego ewenementu i najszybciej rozwijającej się formy wymiany informacji w internecie. Uczestniczenie w sieciach społecznościowych, czyli jednej z najważniejszych form Web 2.0, zajmuje w tej chwili trzecie miejsce wśród najpopularniejszych aktywności podejmowanych za pośrednictwem komputera, wyprzedzając m.in. korzystanie z poczty elektronicznej⁴. W tym kontekście postawioną w książce przez Włodzimierza Gogołka tezę o marginalizacji ruchów społecznościowych w sieci (s. 169) należy ocenić jako nietrafioną.

Uznanie budzi natomiast zamysł kompozycyjny książki: logiczna sekwencja rozważań i przejrzysty podział na rozdziały, w którym najważniejsze są te w centralnej części publikacji, w szczególności rozdział trzeci. Istotnym walorem poznawczym tekstu jest wielość przejrzystych tabel i wykresów. Książka jest starannie zredagowana, ale wymagającemu czytelnikowi może na przykład brakować indeksu nazwisk. Poza tym, recenzowana publikacja zawiera wszelkie niezbędne zestawienia: indeks rzeczowy, spis tabel, spis rysunków oraz bogaty spis wykorzystanych publikacji.

Podsumowując, należy stwierdzić, że publikacja Włodzimierza Gogołka to książka ważna i potrzebna, szczególnie w świetle dynamiki rozwoju internetu i komunikacji sieciowej na świecie i w Polsce. Należy mieć nadzieję, że autor i Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego będą kontynuowali rozważanie problematyki komunikacji sieciowej w swojej serii wydawniczej „Media polskie”.