Wprowadzenie

Rozwój blended learningu oraz e-learningu powoduje, że coraz większego znaczenia nabierają kwestie dotyczące ich skuteczności i przydatności w szkolnictwie wyższym. Brak kompleksowych opracowań w tej dziedzinie znacznie utrudnia przekonywanie decydentów do konieczności inwestowania w e-learning oraz stanowi barierę w wytyczaniu celów i ścieżek rozwoju tej formy kształcenia.

Opis przeprowadzonych badań

W latach 2007-2010 autor przeprowadził badania, których głównym celem była ocena i porównanie skuteczności tradycyjnych, komplementarnych i elektronicznych form kształcenia w zakresie przedmiotów ekonomicznych. Wśród celów dodatkowych zaplanowano: zbadanie, czy istnieją istotne różnice w skuteczności różnych form kształcenia w zależności od specyfiki nauczanego przedmiotu; analizę wyników nauczania w zależności od takich czynników, jak płeć studentów, średnia ich ocen ze studiów oraz od uzyskanych ocen z podobnych przedmiotów w poprzednich latach studiów; sprawdzenie, jak czas nauki online oraz stopień aktywności na forum dyskusyjnym wpływają na osiągane wyniki; zbadanie nastawienia studentów do nowych form kształcenia i egzaminów elektronicznych; określenie, czy studenci posiadają odpowiednie warunki i możliwość swobodnego korzystania z elektronicznych form kształcenia. Główne hipotezy weryfikowane w pracy są następujące:

• H1. Nauczanie komplementarne (blended learning) jest najlepszą formą kształcenia z punktu widzenia skuteczności mierzonej wynikami nauczania.
• H2. Formy nauczania tradycyjnego oraz zdalnego (e-learning) charakteryzują się podobną skutecznością kształcenia.
• H3. Skuteczność kształcenia uzależniona jest od typu i charakteru danego przedmiotu.

Badania nad skutecznością różnych form kształcenia zostały przeprowadzone w grupie studentów Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Podzielone zostały na trzy osobne i realizowane sukcesywnie fazy: przygotowawczą, zasadniczą i analityczną. Rysunek 1 obrazuje zależności między kolejnymi etapami badań.

Rysunek 1. Schemat przeprowadzonych badań

Źródło: opracowanie własne
W ramach fazy pierwszej - przygotowawczej - przed dokonaniem wyboru przedmiotów do badań wyznaczono trzy główne grupy badawcze. Było to istotne z uwagi na fakt, iż - zgodnie z założeniami prowadzonych badań - w eksperymencie uwzględnione mogły być wyłącznie przedmioty na kierunku ekonomia, które nie zostały jeszcze zrealizowane przez wyznaczone grupy studentów. Każdej z grup przypisano jedną formę kształcenia, w której przeprowadzone zostały zajęcia. Łącznie w składzie tych grup znalazło się 97 osób. Przy ich doborze uwzględniono następujące warunki:

• możliwość przeprowadzenia zajęć dydaktycznych z wybranych przedmiotów ekonomicznych ze wszystkimi grupami, w tym samym przedziale czasowym;
• taki sam tryb i organizacja studiów wskazanych grup; ze względu na większą elastyczność i możliwość zmiany harmonogramu prowadzonych zajęć przyjęto, że w badaniach uwzględnione zostaną wyłącznie grupy ze studiów stacjonarnych; wybór ten zapewnił jednocześnie zbliżony przedział wiekowy badanych osób, ponieważ w tym trybie studiują głównie ludzie młodzi, do 25 roku życia;
• liczba studentów w poszczególnych grupach powinna wynosić co najmniej 30 osób;
• wytypowane grupy powinny mieć podobną strukturę ze względu na płeć, czyli taką samą proporcję mężczyzn i kobiet;
• średnia ocen studentów w wybranych grupach powinna być zbliżona, co gwarantuje porównywalny poziom wiedzy i umiejętności poszczególnych osób z grupy.

W celu zapewnienia większej reprezentatywności i wiarygodności prowadzonych badań utworzono dodatkową grupę badawczą. W jej składzie znaleźli się studenci trzech wytypowanych grup głównych oraz osoby z innych grup, wśród których również istniała możliwość przeprowadzenia badań. Stworzoną dodatkowo grupę wykorzystano w badaniach ankietowych mających na celu przeanalizowanie uwarunkowań możliwości wykorzystania e-learningu w kształceniu uniwersyteckim oraz zbadanie opinii i preferencji odnośnie poszczególnych form kształcenia. W sumie w grupie dodatkowej znalazło się 292 studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych.

Jednym z głównych celów przeprowadzonych badań było sprawdzenie zależności pomiędzy rodzajem nauczanego przedmiotu a efektywnością kształcenia. W tym celu poszczególne przedmioty dydaktyczne znajdujące się w planach studiów na kierunku ekonomia zostały podzielone na trzy grupy. Pierwsza grupa przedmiotów ma charakter ilościowy. Przedmioty, które do niej zaliczono to: podstawy matematyki, matematyka dla ekonomistów, statystyka, rachunkowość, prognozowanie i symulacje, ekonomia matematyczna oraz badania operacyjne. Do grupy przedmiotów opisowych zaliczono: socjologię, filozofię, geografię ekonomiczną, międzynarodowe stosunki gospodarcze, podstawy zarządzania, podstawy marketingu, politykę ekonomiczną i politykę społeczną. W ostatniej grupie znalazły się pozostałe przedmioty, takie jak język angielski, podstawy informatyki, wychowanie fizyczne. Odbiegały one znacznie swoją specyfiką od przedmiotów z dwóch wcześniejszych grup i nie można ich było jednoznacznie zaklasyfikować. Dlatego nie były dalej uwzględniane w badaniach. Skupiono się tylko na dwóch pierwszych grupach, wybierając z każdej do przeanalizowania po jednym przedmiocie. Z przedmiotów ilościowych była to ekonomia matematyczna, a z opisowych - polityka ekonomiczna. Warunkiem, jaki każdy z tych przedmiotów musiał spełnić, była możliwość przeprowadzenia zajęć w tym samym czasie z wszystkimi trzema wybranymi do badania grupami studentów. Liczba tematów i wymiar realizowanych godzin dydaktycznych dla obu przedmiotów były identyczne. Podczas eksperymentu wszystkie zajęcia z tych przedmiotów realizowane były w grupach ćwiczeniowych wyłącznie z autorem badań. Dzięki temu zyskano pewność, że specyfika prowadzenia zajęć we wszystkich grupach była taka sama, co miało znaczący wpływ na wiarygodność i rzetelność uzyskanych wyników.

Po określeniu grup i wybraniu przedmiotów dla formy komplementarnej dokonano podziału zagadnień realizowanych w części tradycyjnej oraz zdalnej. Następnie opracowano 14 różnych kursów e-learningowych: po 7 z ekonomii matematycznej i polityki ekonomicznej. Techniczne stworzenie kursów poprzedziła analiza treści oraz standardów kształcenia wybranych przedmiotów. Na tej podstawie powstały scenariusze kursów, które zawierały zarówno materiały dydaktyczne i ćwiczenia sprawdzające wiedzę, jak i opis wykorzystywanych narzędzi informatycznych oraz sposobów prezentowania i formatowania treści. Dzięki tym działaniom osiągnięto wysoki poziom merytoryczny oraz dużą atrakcyjność stworzonych materiałów dydaktycznych.

Ostatnim etapem przygotowań było opracowanie dwóch ankiet i egzaminów sprawdzających wiedzę z obu przedmiotów. Pierwsza ankieta - wstępna - miała na celu zbadanie uwarunkowań wykorzystania e-learningu oraz preferencji odnośnie poszczególnych form kształcenia. Druga - końcowa - posłużyła do zebrania opinii i spostrzeżeń studentów po przeprowadzeniu zajęć.

Właściwa faza eksperymentu rozpoczęła się od badań ankietowych wszystkich studentów. Kolejnym krokiem było przeprowadzenie zajęć dydaktycznych. Studenci korzystający z kursów zdalnego nauczania otrzymywali do nich dostęp w ściśle określonej kolejności zgodnie z przyjętym harmonogramem, co stymulowało do systematycznej nauki. Istotny jest również fakt, że dla komplementarnej formy kształcenia e-learning stanowił wprowadzenie do tradycyjnych zajęć, podczas których rozwijano treści kursu, tłumaczono trudniejsze zagadnienia problemowe, prowadzono dyskusje i rozwiązywano dodatkowe zadania. W trakcie wszystkich zajęć zgromadzone zostały dane o aktywności poszczególnych osób, niezależnie od przyjętej formy kształcenia. Po zajęciach, dla wszystkich grup w tym samym czasie, odbyły się egzaminy końcowe. Trzy miesiące później przeprowadzono drugie badania ankietowe. Dane z platformy e-learningowej (liczba wejść do poszczególnych kursów, czas nauki online, poziom aktywności na forum dyskusyjnym) i systemu informatycznego uczelni (oceny z innych przedmiotów, średnie ze studiów) uzupełniły zgromadzony materiał badawczy. Omówione różnice w badaniu poszczególnych form kształcenia przedstawione zostały w tabeli 1.

Tabela 1. Zestawienie różnic w badaniu poszczególnych form kształcenia

	Nauczanie tradycyjne	Nauczanie komplementarne (blended learning)	Nauczanie zdalne (e-learning)
Sposób realizowania treści	Treści danego przedmiotu realizowane były wyłącznie podczas tradycyjnych zajęć	Treści danego przedmiotu były realizowane zarówno podczas tradycyjnych zajęć, jak i poprzez kursy zdalnego nauczania	Treści danego przedmiotu realizowane były wyłącznie poprzez kursy zdalnego nauczania
Sposób zbierania danych dotyczących frekwencji i aktywności poszczególnych osób	Dane zebrane podczas zajęć dydaktycznych przez prowadzącego	Dane zebrane zarówno przez prowadzącego tradycyjne zajęcia, jak i pochodzące z platformy e-learningowej	Dane pochodzące z platformy e-learningowej
Sposób badania opinii studentów	Badania ankietowe przeprowadzane przed zajęciami dydaktycznymi i po ich zakończeniu
Sposób przeprowadzenia egzaminu sprawdzającego wiedzę	Egzamin w formie pisemnej jednocześnie dla wszystkich grup badawczych

Źródło: opracowanie własne
Ostatnią fazę badań rozpoczęło opracowanie wszystkich zgromadzonych danych i informacji. Następnie przeprowadzono analizę efektywności kształcenia z perspektywy przyjętych metryk oraz wyznaczono czynniki wpływające na efektywność kształcenia z przedmiotów ekonomicznych. Do statystycznej analizy danych wykorzystano arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel oraz pakiet oprogramowania SPSS.

Synteza wyników badań

Pomiar i porównanie skuteczności różnych form kształcenia to zadania bardzo złożone. Wykonane badania mogą stanowić wkład w toczącą się dyskusję nad celowością wdrażania e-learningu w polskim szkolnictwie wyższym. Przedstawione różne aspekty e-edukacji umożliwiają poznanie argumentów za tą formą nauczania i przeciw niej. Wyniki uzyskane w toku realizacji badań upoważniają autora do sformułowania następujących wniosków dotyczących omawianych przedmiotów:

1. Zajęcia tradycyjne i w formie blended learningu mogą charakteryzować się podobną skutecznością kształcenia, niezależnie od typu nauczanego przedmiotu (opisowego lub ilościowego). E-learning może być równie skuteczny jak pozostałe formy jedynie w przypadku przedmiotów opisowych. Odmienna sytuacja ma miejsce w przypadku przedmiotów ilościowych, gdzie wyniki studentów dla tej formy kształcenia są istotnie gorsze (tabela 2).
   
   Tabela 2. Wyniki egzaminów w poszczególnych grupach badawczych

   Przedmiot	Grupa	Średnia punktów	Średni wynik według skali szkolnej	Współczynnik zmienności
   Ekonomia matematyczna	TR (nauczenie tradycyjne)	52,1	3,58	31,7%
   	BL (blended learning)	51,4	3,55	34,7%
   	EL (e-learning)	43,4	3,12	40,6%
   	Łącznie wszystkie grupy	49,2	3,43	35,6%
   Polityka ekonomiczna	TR (nauczenie tradycyjne)	54,0	3,85	26,1%
   	BL (blended learning)	55,6	3,86	27,7%
   	EL (e-learning)	51,1	3,62	27,2%
   	Łącznie wszystkie grupy	53,6	3,78	27,1%

   
   Źródło: opracowanie własne
   Uzyskane wyniki wskazują, że skuteczność nauczania poszczególnych przedmiotów uzależniona jest od przyjętej formy kształcenia. Jest to szczególnie widoczne w formie e-learningowej, dla której wykonane testy potwierdziły istotną różnicę między rezultatami z egzaminów sprawdzających z przedmiotu ilościowego (ekonomii matematycznej) i opisowego (polityki ekonomicznej). Forma ta znacznie bardziej nadaje się do nauczania przedmiotów opisowych i pozwala uzyskać wyniki porównywalne z tymi, które są osiągane przy wykorzystaniu innych sposobów nauczania. Z kolei dla zajęć tradycyjnych i blended learningowych nie było istotnych różnic między wynikami z przedmiotu ilościowego i opisowego.
2. W opinii badanych skuteczność nauczania uzależniona jest od typu i charakteru danego przedmiotu. Potwierdzają to wyniki przeprowadzonych badań. Szczególnie widoczne jest to w formie e-learningowej, dla której wykonane testy potwierdziły istotną różnicę między rezultatami z egzaminów z przedmiotu ilościowego i opisowego.
3. Skuteczność kształcenia uzależniona jest od płci i dotychczasowej średniej ze studiów z podobnych przedmiotów.
   
   Tabela 3. Wyniki egzaminów w poszczególnych grupach badawczych według płci

   Grupa	Przedmiot	Średnia punktów		Średni wynik według skali szkolnej		Wartość testu t-Studenta
   		Mężczyźni	Kobiety	Mężczyźni	Kobiety
   TR (nauczenie tradycyjne)	Ekonomia matematyczna	55,0	50,1	3,75	3,47	0,814
   	Polityka ekonomiczna	54,2	53,9	3,90	3,82	0,053
   BL (blended learning)	Ekonomia matematyczna	50,9	51,7	3,50	3,60	-0,126
   	Polityka ekonomiczna	53,7	57,1	3,65	4,03	-0,606
   EL (e-learning)	Ekonomia matematyczna	38,7	50,3	2,80	3,60	-1,738(x)
   	Polityka ekonomiczna	46,8	57,6	3,33	4,05	-2,081 (x)

   
   Źródło: opracowanie własne
   W grupie e-learningowej mężczyźni uzyskali gorsze wyniki niż kobiety (tabela 3). Sytuacja ta miała miejsce w przypadku obu przedmiotów. Analiza uzyskanych wyników w zależności od średniej ocen pozwala na stwierdzenie, że istnieje wysoka korelacja między tymi wartościami. Badania wykazały, że im wyższą średnią posiadał dany student z przedmiotów ilościowych, tym wyższy uzyskał wynik z ekonomii matematycznej. Analogiczną zależność zaobserwowano również dla średniej z przedmiotów opisowych i polityki ekonomicznej. Prawidłowość ta wystąpiła we wszystkich grupach badawczych.
4. Czas poświęcony nauce za pośrednictwem sieci oraz aktywność na forum dyskusyjnym w bardzo małym stopniu wpływają na uzyskiwane oceny końcowe z danego przedmiotu. Nie są to zatem kluczowe czynniki rzutujące na wyniki kształcenia.
5. Nauczanie tradycyjne jest najbardziej preferowanym sposobem zdobywania nowej wiedzy i umiejętności (wykres 1). Na drugim miejscu znalazła się forma blended learningu. W opinii ankietowanych czysty e-learning powinien być wykorzystywany w przypadku, gdy zastosowanie pierwszych dwóch form z różnych przyczyn nie jest możliwe.
   
   Wykres 1. Preferencje dotyczące poszczególnych form kształcenia - odpowiedzi wszystkich ankietowanych
   
   Źródło: opracowanie własne
6. Najbardziej preferowane formy komunikacji z prowadzącym i innymi uczestnikami szkoleń to kontakt bezpośredni, za pośrednictwem poczty elektronicznej oraz na forach dyskusyjnych (wykres 2).
   
   Wykres 2. Preferencje dotyczące form komunikacji z prowadzącymi i innymi uczestnikami szkoleń
   
   Źródło: opracowanie własne
7. Najważniejsze zalety e-learningu to, według studentów, indywidualizacja procesu kształcenia, oszczędność czasu i dostęp do baz wiedzy oraz innych dodatkowych materiałów. Za najbardziej istotne wady tej formy zdobywania nowej wiedzy studenci uznali brak możliwości bezpośredniego kontaktowania się z prowadzącym, problem z wewnętrzną motywacją i samodyscypliną oraz mniejsze możliwości interakcji z innymi studentami.
8. Najistotniejsze elementy kursów e-learningowych, które ułatwiają naukę, czynią ją przyjemniejszą i bardziej efektywną, to według studentów wyróżnione w tekście najważniejsze pojęcia i definicje, przejrzyste ilustracje, tabele i wykresy, właściwa struktura i podział treści kursu, łatwość obsługi, intuicyjność nawigacji, występowanie testów i ćwiczeń sprawdzających, zgodność treści kursu z obowiązującymi standardami nauczania, występowanie elementów praktycznych.
9. Egzaminy realizowane w formie elektronicznej nie są bardziej stresujące czy trudniejsze niż pisemne. Przeważają głosy za ich wprowadzeniem jako alternatywnej formy weryfikacji wiedzy. Dla większości badanych jest to jednak forma ustępująca egzaminom pisemnym, które są preferowaną formą weryfikacji zdobytej wiedzy.
10. Studenci posiadają odpowiednie umiejętności niezbędne do korzystania z elektronicznych form kształcenia. Wynika to z faktu, że większość osób pracuje z komputerem i internetem codziennie. Potwierdza to również duża liczba wykorzystywanych usług internetowych, z których część również występuje w e-learningu.
11. Studenci mają swobodny dostęp do komputerów i internetu, umożliwiający komfortową naukę na odległość. Postępujący rozwój rynku telekomunikacyjnego oraz spadek cen powodują, że problem szybkości wykorzystywanego łącza internetowego dotyczy coraz mniejszej liczby osób.
12. Większość studentów, którzy zauważają wpływ e-learningu na wizerunek uczelni, jest zadania, że jest to wpływ pozytywny.

Podsumowanie

Opisane rezultaty badań i wynikające z nich wnioski nie wyczerpują całości problematyki związanej ze skutecznością nowych form kształcenia. Mogą być one przesłanką do dalszych badań w tym obszarze. Pozostają również pytania o skuteczność e-edukacji na innych kierunkach studiów i w przypadku przedmiotów, których specyfika znacznie odbiega od specyfiki tych uwzględnionych w niniejszych badaniach.