Wprowadzenie

Społeczeństwo informacyjne, w którym żyjemy, charakteryzuje się tym, że następują w nim niezwykle dynamiczne zmiany, a informacja ma priorytetowe znaczenie. Zatem człowiek, nie chcąc dopuścić do dezaktualizacji posiadanej wiedzy, powinien nieprzerwanie, przez całe życie się uczyć. Przeobrażenia wynikające z powstania społeczeństwa informacyjnego nie dotyczą tylko edukacji, ale wszystkich obszarów funkcjonowania jednostki, w tym pracy. Dużym zainteresowaniem cieszą się więc studia podyplomowe, jako ta forma kształcenia, która szybko reaguje na zmieniające się potrzeby rynku pracy. Idea całożyciowej edukacji została sformułowana w 1926 roku przez Eduarda Lindemana w książce Znaczenie edukacji dorosłych, w której postawił on tezę, że kształcenie nie powinno mieć końca, ponieważ całe życie jest nieustannym procesem uczenia się¹.

Najpełniejszy zakres pojęcia edukacji ustawicznej został przyjęty przez UNESCO, według którego kształcenie ustawiczne obejmuje całe życie człowieka i służy jego rozwojowi. Jest to również naczelna zasada wskazująca kierunek współczesnych reform oświatowych dotyczących szkolnictwa powszechnego, zawodowego i wyższego, ale także doskonalenia zawodowego pracujących, oświaty dorosłych, kształcenia równoległego oraz wychowania w rodzinie i środowisku. Głównego zadania edukacji ustawicznej upatruje się w wychowaniu nowego typu człowieka, charakteryzującego się twórczą postawą i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury - potrafiącego doskonalić siebie, zmieniać warunki życia i ulepszać je dla dobra społeczeństwa².

Edukacja w społeczeństwie informacyjnym

Edukacja w społeczeństwie informacyjnym znacznie różni się od tej z przeszłości. Wykształcenie staje się jednym z kluczowych zasobów kapitału społecznego i stanowi jeden z najistotniejszych warunków zapewniających jednostce godziwą egzystencję. Wykształcenie umożliwia łatwiejsze radzenie sobie w sytuacjach ekstremalnych i szybsze przystosowanie się do zmian. Nagłe i nieoczekiwane przeobrażenia wymuszają ponowne uczenie się, zmianę kompetencji i kwalifikacji. W związku z tym oczekuje się, że edukacja będzie elastyczna, wielokierunkowa, obszerna i wszechstronna, gdyż tylko taka zapewnia jednostce zdobycie wysokich kwalifikacji oraz kompetencji, które umożliwiają odnalezienie się na konkurencyjnym rynku pracy, a co za tym idzie - mają wpływ na karierę i przyszłe zarobki.

Współczesna edukacja musi być nastawiona na przyszłość, a zatem powinna kształtować ludzi innowacyjnych, aktywnych i progresywnych. Jej celem powinno być w najszerszym znaczeniu przekazywanie wiedzy, ale powinna także kształtować umiejętności, wielostronnie rozwijać jednostkę i doskonalić człowieka oraz promować wartości ogólnoludzkie. Tak pojmowana edukacja prowadzi do globalnej aktywności na zasadzie demokratycznego uczestnictwa w społeczeństwie uczącym się i służy rozwojowi społecznemu zgodnie z duchem humanizmu, współpracy i demokracji. Idea kształcenia ustawicznego jest zgodna z potrzebami nowego typu społeczeństwa, uwzględnia przemiany rynku pracy, jak i rytm indywidualnej egzystencji wynikający z dynamiki zmian charakterystycznych dla nowego typu społeczeństwa. U jej podstaw znajdują się takie zjawiska społeczne i kulturalne jak: rozwój nauki i technologii, konieczność doskonalenia zawodowego, dostosowanie do zmian ekonomicznych, wymagania rynku pracy wobec siły roboczej oraz upowszechnienie kształcenia typu know-how (wiedzieć jak) na kursach o specjalnym przeznaczeniu³.

Miejsce studiów podyplomowych w koncepcji kształcenia ustawicznego

Kształcenie na poziomie akademickim jest ważnym elementem idei ustawiczności kształcenia. Jedną z form kształcenia na poziomie wyższym są studia podyplomowe. W typologii wymiarów kształcenia ustawicznego Roberta Kidda⁴ forma ta sytuuje się w wymiarze edukacji w pionie, gdyż stanowi kolejny stopień kształcenia realizowany po ukończeniu studiów wyższych.

Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym definiuje je jako: formę kształcenia inną niż studia wyższe i studia doktoranckie, przeznaczoną dla osób legitymujących się wyższym wykształceniem⁵. W związku z faktem, że szkoły wyższe często nie są w stanie w pełni przygotować absolwentów do pracy zawodowej w obranych specjalnościach, zauważyć można naturalną chęć rozszerzania i uzupełniania wykształcenia akademickiego.

Istnieje również potrzeba dalszego rozszerzania posiadanej wiedzy i umiejętności związanych ze specjalizacją zawodową czy naukową, które wymagają posiadania dokładniejszego i bardziej specjalistycznego przygotowania. Coraz częściej ludzie stają przed koniecznością zmiany zawodu z przyczyn zarówno prywatnych, jak i wynikających z sytuacji na rynku pracy. Wszystkie wspomniane potrzeby są zaspokajane przez kształcenie podyplomowe⁶, które w procesie edukacyjnym może pełnić rolę studiów: specjalistycznych, aktualizujących wiedzę czy ogólnych. Może również wynikać z zainteresowań uczestników studiów niekoniecznie związanych z wykonywanym zawodem⁷.

Funkcje i cele kształcenia podyplomowego

Koncepcja kształcenia ustawicznego składa się z czterech ogniw problemowo-strukturalnych: samokształcenia, doskonalenia, dokształcania i kształcenia bezinteresownego⁸. Uczelnie wyższe poprzez studia podyplomowe prowadzą dokształcanie i realizują następujące funkcje kształcenia ustawicznego⁹:

• kompensacyjną - uzupełnianie wykształcenia; występuje, gdy poziom wiedzy posiadanej przez studenta nie jest wystarczający do wykonywania prawidłowo zadań zawodowych;
• renowacyjną - odnowienie kwalifikacji; wiąże się z aktualizacją umiejętności i wiedzy w związku z postępem technologicznym i technicznym czy zmianą oprzyrządowania stanowiska pracy;
• rekonstrukcyjną - rozbudzanie dążeń twórczych studentów w taki sposób, aby wynikiem było np. ulepszenie własnego miejsca i organizacji pracy.

Powyższe funkcje dotyczą jednego ze wspomnianych ogniw, a mianowicie dokształcania - procesu podwyższania kwalifikacji formalnych, przede wszystkim teoretycznego dopełnienia kwalifikacji zawodowych, które są poświadczone odpowiednim dyplomem, certyfikatem czy świadectwem¹⁰. Józef Półturzycki w obrębie zagadnienia doskonalenia zawodowego wyróżnia jeszcze jedną funkcję: adaptacyjną - zaznajomienie osób doskonalonych z wymogami nowych zadań zawodowych lub nowego stanowiska pracy. Zazwyczaj nie zakłada się w takim przypadku, że kształcący się zdobędą nową wiedzę, lecz dąży się do uaktywnienia posiadanych umiejętności i wiadomości, a nawet ich przegrupowania w nowe struktury zgodnie z wymogami nowej sytuacji zawodowej¹¹.

Jak można zauważyć, każda z form kształcenia posiada określone funkcje. Te z kolei implikują cele aktywności edukacyjnej oraz zadania, których wypełnienie gwarantuje osiągnięcie wyznaczonych rezultatów. Uczelnie wyższe podejmują starania zmierzające do określenia celów i zadań studiów podyplomowych. Taka intencja przyświecała również np. zorganizowanej w 1974 r. w Bolonii Permanentnej Konferencji Rektorów Uniwersytetów Europejskich. Podczas tej konferencji rektor Wolnego Uniwersytetu w Brukseli - A. Jaumotte wygłosił referat, w którym w formie pytań przedstawił zagadnienia istotne dla rozwoju studiów akademickich i podyplomowych. Zaproponowane przez Jaumotte'a pytania umożliwiają spojrzenie na sens kształcenia podyplomowego w kontekście idei kształcenia ustawicznego. Można zatem wyszczególnić następujące cele i zadania tego typu kształcenia¹²:

• celem studiów podyplomowych nie jest jedynie przekazywanie pewnej sumy wiedzy, lecz także rozwijanie umiejętności pracy twórczej, rozwiązywanie problemów, stosowanie metod naukowych w pracy zawodowej;
• studia te mają służyć zarówno przekazywaniu wiedzy, jak i być formą pomocy w samodzielnym kształceniu się;
• powinny pomagać studentom zrozumieć specjalistów z innych dziedzin wiedzy, aby ułatwiać dialog i nawiązywanie współpracy;
• celem studiów podyplomowych jest budzenie ducha innowacyjności, chęci podejmowania ryzyka związanego z innowacjami i poszukiwaniami nowych rozwiązań problemów, ale również przekazywanie sprawdzonych technik i umiejętności;
• studia podyplomowe niehumanistyczne również powinny poszerzać wiedzę „społeczną” i wiedzę o człowieku.

Jak już wspomniano, ogólnym celem tej formy edukacji jest rozszerzenie bądź uaktualnienie wiedzy i umiejętności na poziomie wyższym. Organizacją i realizacją studiów podyplomowych zajmują się więc przede wszystkim uczelnie wyższe. W związku z tym Instytut Planowania Oświaty UNESCO wyszedł z inicjatywą przeprowadzenia międzynarodowych badań, które poświęcone były roli uniwersytetów w kształceniu podyplomowym. Seminarium wieńczące badania odbyło się w listopadzie 1974 roku. Badaniami objęte zostały studia podyplomowe dotyczące rolnictwa, nauk technicznych, medycyny, zarządzania i pedagogiki szkoły wyższej. Propozycje i spostrzeżenia ujęte w końcowym raporcie pomimo upływu lat są nadal aktualne¹³, natomiast wyniki badań pozwoliły na wyciagnięcie następujących wniosków na temat kształcenia podyplomowego:

• większość uczelni uważa prowadzenie studiów podyplomowych za jedno ze swoich zadań, w związku z czym stara się je rozwijać i doskonalić, chociaż zgłaszane są zastrzeżenia co do praktycznego zaangażowania uczelni wyższych;
• w krajach, w których istnieje centralne planowanie kształcenia i doskonalenia kadr w powiązaniu z planowaniem szkolnictwa wyższego, studia podyplomowe rozwijają się najlepiej;
• niezależnie od form organizacyjnych kształcenie podyplomowe traktowane jest jako część systemu szkolnictwa wyższego, a w krajach, w których prowadzona jest centralna koordynacja, wchodzi w zakres kompetencji władz szkolnictwa wyższego;
• określona polityka państwa, a zwłaszcza wyraźnie sprecyzowane postanowienia legislacyjne sprzyjają rozwojowi kształcenia podyplomowego, natomiast gdy brakuje tego rodzaju przepisów na szczeblu krajowym, uczelnie mogą rozwiązać ten problem, umieszczając odpowiednie postanowienia w statucie;
• kształcenie podyplomowe powinno być traktowane jako część koncepcji edukacji ustawicznej, co pozwoli dostrzegać jego związki z innymi członami szkolnictwa, a przede wszystkim z celami i treściami kształcenia na szczeblu wyższym;
• na niektórych uniwersytetach zostały podjęte prace nad odpowiednimi metodami kształcenia podyplomowego, w których zwraca się uwagę na rozwijanie zdolności i motywacji studentów.

Z przytoczonych badań można wyciągnąć wniosek, że kształcenie podyplomowe staje się integralną częścią zadań edukacyjnych uczelni wyższych. Integralność ta niesie za sobą konieczność wypracowania metod kształcenia odpowiednich dla dorosłych i podjęcia badań diagnostycznych i weryfikacyjnych dotyczących form, treści i efektywności tego rodzaju kształcenia¹⁴. Jego popularność ciągle rośnie, co wynika przede wszystkim z możliwości stosunkowo szybkiego zdobycia kwalifikacji zawodowych. Na rynku edukacyjnym zauważono wzrost liczby ofert proponujących kształcenie podyplomowe, co zostało odzwierciedlone w danych statystycznych¹⁵.

Zapotrzebowanie na studia podyplomowe

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że kształcenie podyplomowe rozwijało się niezwykle dynamicznie aż do roku 2000, kiedy to w porównaniu do roku 1999 odnotowano pięciokrotny wzrost liczby studentów studiów podyplomowych. Dane dotyczące zmian liczby słuchaczy studiów podyplomowych w Polsce w latach 1990-2001 przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 1. Zmiana liczby słuchaczy studiów podyplomowych w latach 1990-2001

Wyszczególnienie	1990	1995	1998	1999	2000	2001
	Liczba	Wzrost w stosunku do roku poprzedniego (rok poprzedni = 100%)
Uniwersytety	6145	229,5	152,7	159,7	125,6	96,0
Wyższe szkoły techniczne	2145	251,0	172,0	141,8	126,2	90,9
Wyższe szkoły rolnicze	1390	200,4	233,4	60,6	105,6	104,9
Wyższe szkoły ekonomiczne	2386	272,8	215,8	119,8	164,3	76,6
Wyższe szkoły pedagogiczne	3425	125,8	161,0	166,7	164,3	74,8
Wyższe szkoły medyczne	41	719,5	108,5	224,7	89,6	74,8
Centrum Kształcenia Podyplomowego	15 713	119,9	127,4	77,1	253,3	51,4
Instytuty naukowo-badawcze	78	426,9	148,0	181,1	96,2	123,9
Krajowa Szkoła Administracji Publicznej	86	175,6	104,6	98,7	104,5	104,3
Ogółem	32 809	171,3	156,2	122,1	158,8	82,1

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Sobańska-Nolka, dz.cyt., s. 106-107
W roku 2001 w stosunku do roku poprzedniego zmniejszyła się liczba słuchaczy studiów podyplomowych ogółem i prawie na wszystkich uczelniach. Największy spadek liczby studentów odnotowano w Centrum Kształcenia Podyplomowego, nieznaczny w Krajowej Szkole Administracji Publicznej, natomiast wzrost można było zauważyć w instytutach naukowo-badawczych¹⁶. Trend wzrostowy można zauważyć również w latach późniejszych, gdy liczba studentów na studiach podyplomowych ponownie się zwiększała, szczególnie w latach 2007-2009. Co interesujące, w roku akademickim 2003/2004 i 2004/2005 zanotowano spadek ogólnej liczby słuchaczy studiów podyplomowych, mimo iż na uniwersytetach, wyższych szkołach technicznych, wyższych szkołach ekonomicznych, wyższych szkołach medycznych i w centrach metodycznego kształcenia podyplomowego odnotowano wzrost liczby słuchaczy tej formy kształcenia.

Tabela 2. Zmiany liczby słuchaczy studiów podyplomowych w latach 2003-2010

Wyszczególnienie	Rok akademicki
	2003/2004	2004/2005	2005/2006	2007/2008	2009/2010
	Liczba uczestników studiów podyplomowych
Ogółem	136 205	135 930	150 717	173 553	194 212
Szkoły wyższe	114 861	111 751	127 476	150 693	169 684
Uniwersytety	37 633	37 920	39 907	54 616	48 718
Wyższe szkoły techniczne	11 820	11 906	13 924	15 393	20 310
Wyższe szkoły rolnicze	4 771	4 707	4 393	4 742	5 232
Wyższe szkoły ekonomiczne	24 534	25 720	34 743	39 388	36 683
Wyższe szkoły pedagogiczne	12 037	8 744	9 880	9 056	11 175
Wyższe szkoły medyczne	341	364	404	856	2 243
Wyższe szkoły morskie	136	203	173	205	323
Wyższe wychowania fizycznego	2 001	2 404	2 021	1 589	1 664
Wyższe szkoły artystyczne	889	889	816	742	674
Wyższe szkoły teologiczne	1 036	1 002	784	888	541
Pozostałe szkoły wyższe (w tym wyższe szkoły zawodowe)	18 446	16 746	19 322	22 150	40 845
Szkoły Resortu Obrony Narodowej	1 034	1 089	1 043	909	876
Szkoły Resortu Spraw Wewnętrznych i Administracji	183	57	66	159	400
Placówki Polskiej Akademii Nauk	502	340	299	655	1 099
Instytuty naukowo-badawcze (inne niż PAN)	1 438	1 375	1 638	781	182
Krajowa Szkoła Administracji Publicznej	165	182	170	163	116
Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego	19 239	22 282	21 134	21 261	23 131

Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, Szkoły wyższe i ich finanse, Warszawa 2004-2009, passim
Powyższe dane wskazują, że w roku akademickim 2009/2010 wzrost liczby uczestników studiów podyplomowych był najwyższy, aczkolwiek znacząco zmniejszyła się liczba kształcących się w tej formie w wyższych szkołach ekonomicznych, na uniwersytetach czy w szkołach teologicznych. Około dwukrotny wzrost liczby uczestników odnotowano na akademiach medycznych oraz w kategorii Pozostałe szkoły wyższe w tym szkoły zawodowe.

Dane zgromadzone przez GUS dowodzą, że studia podyplomowe cieszą się coraz większą popularnością, jednak widoczny jest znaczny spadek liczby uczestników studiów podyplomowych na uczelniach proponujących kierunki humanistyczne i artystyczne na rzecz kierunków oferujących specjalistyczną wiedzę i uprawnienia. Taki stan rzeczy świadczyć może o tym, że studenci wybierają te kierunki, na które jest największe zapotrzebowanie na rynku pracy.

W roku akademickim 2008/2009 na jednolitych studiach magisterskich i studiach I i II stopnia łącznie uczyło się 1928 tys. osób, z czego tylko 48 proc. na studiach stacjonarnych. W tym samym roku akademickim liczba uczestników studiów podyplomowych odpowiadała 8,7 proc. liczby studentów wszystkich form kształcenia formalnego i prawie 50 proc. liczby studentów przyjętych na studia niestacjonarne, a liczba słuchaczy studiów podyplomowych wynosiła 168,4 tys., czyli około trzykrotnie więcej niż w roku 1995. Biorąc pod uwagę fakt, że studia podyplomowe realizowane są zazwyczaj w cyklu rocznym, można uznać, że jest to segment rynku edukacji wyższej, który zasługuje na szczególną uwagę i jest porównywalny ze studiami niestacjonarnymi¹⁷.

Wzrost liczby słuchaczy na studiach podyplomowych zanotowano również wśród nauczycieli - w roku 2009 z tej formy kształcenia skorzystało ponad 17 tys. pedagogów¹⁸. Kształceniu podyplomowemu tej grupy zawodowej przypisuje się kluczową rolę, polegającą na przekazywaniu umiejętności umożliwiających funkcjonowanie człowieka w ciągle zmieniającym się społeczeństwie. Zadaniem priorytetowym stało się zatem wyposażenie nauczycieli w nowe umiejętności, wiedzę i kwalifikacje wspierające proces kształcenia. Rolę, jaką w dzisiejszych czasach ma pełnić nauczyciel, dobrze oddają słowa D. Waloszka: [...] nigdy jeszcze rola nauczyciela nie była tak oczywista, ale też nigdy tak złożona - ma on być promotorem zmian, orędownikiem zrozumienia i tolerancji współodpowiedzialnym za poprawną interpretacje świata, za kształtowanie charakteru nowego pokolenia. Wyzwanie jest ogromne i wysuwa na pierwszy plan wartości przyswojone w dzieciństwie dla całego życia¹⁹.

Podobnie jak w zawód lekarza czy prawnika, tak i w zawód nauczyciela wpisana jest konieczność ciągłego kształcenia. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych realizuje się poprzez korzystanie z szerokiej oferty różnorodnych metod i form kształcenia, w tym także studiów podyplomowych. Proporcjonalnie do zapotrzebowania edukacyjnego powiększa się oferta uniwersyteckich form kształcenia w tym zakresie. Rokrocznie notuje się również wzrost zainteresowania tą formą doskonalenia w kształceniu uniwersyteckim.

W ciągu ostatnich dwunastu lat zauważalny jest wzrost oferty edukacyjnej dotyczącej dokształcania w ramach studiów podyplomowych. Kandydaci chcący podnosić swoje kwalifikacje mają możliwość wyboru spośród bogatej oferty studiów, które w przeważającej części dają uprawnienia kwalifikacyjne²⁰. Przedmioty zawodowe (przygotowujące do wykonywania konkretnego zawodu) w 2000 roku studiowało około 4,5 tys. nauczycieli, z kolei około 10 tys. wybrało przedmioty ogólnokształcące (poszerzające wiedzę ogólną, takie jak historia, język polski, wiedza o społeczeństwie). W obszarze przedmiotów zawodowych dalszym doskonaleniem i dokształcaniem zawodowym objęto 19 995 nauczycieli, w tym większość, bo aż 11 632, na studiach podyplomowych i formach doskonalenia przekraczających 100 godzin. Pozostałe 8363 osób brało udział w krótkich formach doskonalenia. Ogółem w Polsce w roku 2000 w zakresie przedmiotów ogólnokształcących doskonaliło się i dokształcało ponad 203 tys. nauczycieli²¹.

Natomiast ostatnie dostępne dane na temat kształcenia nauczycieli z roku 2009 wskazują, że łącznie we wszystkich formach kształcenia uczestniczyło 17,31 tys. nauczycieli. Najczęściej wybieraną formą kształcenia były studia podyplomowe, z których skorzystało 6,54 tys. pedagogów, co stanowiło 37,8 proc. wszystkich kształcących się nauczycieli²². Niestety w raporcie nie uwzględniono, czy podejmowane kształcenie miało charakter zawodowy, czy ogólnokształcący.

Kształcenie wobec rynku pracy

W nowej rzeczywistości społecznej charakter pracy uległ znacznym przeobrażeniom, co związane jest z większą niż kiedykolwiek mobilnością pracowników. Zjawisko to jest również związane ze zmianami w obrębie Unii Europejskiej, a mianowicie jej rozszerzaniem się o kolejne kraje członkowskie i otwieraniem nowych rynków pracy. Obecnie obywatele większości państw członkowskich mogą pracować na obszarze całej Unii, mimo iż zdobyli wykształcenie w swoim rodzimym kraju. W związku z tym pojawił się problem adekwatności posiadanego wykształcenia do potrzeb rynku pracy w UE. W edukacji zarysowują się nowe wyzwania, które dotyczą przede wszystkim: dostosowania programów studiów do wymagań współczesnego rynku pracy oraz podniesienia poziomu kształcenia, zmiany oferty edukacyjnej, określenia kluczowych umiejętności, nawiązywania współpracy z innymi instytucjami, także spoza obszaru edukacji, wykorzystywania technologii informatycznej i komunikacyjnej, jak również zwiększenia elastyczności różnych rozwiązań²³. Odpowiedzią na przeobrażenia na rynku edukacyjnym i rynku pracy mogą być właśnie studia podyplomowe, które w krótkim czasie wyposażają studentów w wiedzę i nowe kwalifikacje, a więc wychodzą naprzeciw zmieniającym się warunkom.

Jak już wspomniano, współczesnego kształcenia, w tym studiów podyplomowych, nie można rozważać w oderwaniu od rynku pracy. Edukacja jest zobligowana racjami społecznymi, jak i indywidualnymi do takiej „produkcji”, która odpowiada rynkowi pracy. Tego typu „produkt” należy interpretować jako towar na i dla rynku, czyli dla tych, których należy edukować i tych, którzy mają edukować. Rynek pracy z kolei zdeterminowany jest przez jakość wiedzy i umiejętności potencjalnych pracowników, które są efektem odpowiedniego kształcenia (edukacji). Zatem dla rozwoju rynku pracy ważny jest rozwój systemu edukacji. Widoczna jest współzależność rynku pracy i edukacji - edukacja kształtuje rynek pracy, zaś rynek staje się przestrzenią, w której produkty kształcenia znajdują się pod wpływem i presją mechanizmów rynkowych²⁴.

Znaczne przeobrażenia zaszły również w sferze samej pracy. Zmieniły się warunki pracy, jak i jej charakter - nastąpiła jej intelektualizacja. W nowej rzeczywistości społecznej procesy edukacyjne stały się zatem szczególnie ważne. W procesie przygotowania zawodowego powinny zostać uwzględnione przyszłe warunki pracy. Oprócz tego należy zaznaczyć, że proces edukacji zawodowej trzeba rozpatrywać w kontekście całożyciowej aktywności jednostki. Rewolucja informacyjna spowodowała, że kapitał fizyczny jest coraz mniej istotny - obecnie mamy do czynienia z gospodarką usług, opartą na informacji i wiedzy, charakteryzującą się wysoką wydajnością. Usługi wymagają okresowej dyspozycyjności oraz większej elastyczności zatrudnienia, gdyż praca usługowa jest mniej standardowa. Jest to przestrzeń trudna do planowania, zmienna, wymagająca - oprócz umiejętności związanych ze świadczeniem usług - posiadania przez pracownika pewnych cech osobowości, które umożliwią dobry kontakt z klientem. Cechami charakteryzującymi współcześnie rynek pracy są m.in.: dynamiczny wzrost usług w strukturze tworzenia produktu krajowego i w strukturze zatrudnienia, kosztem rolnictwa i przemysłu, praca zespołowa, elastyczne godziny pracy, standaryzacja procedur zarządzania, orientacja na klienta, zróżnicowane i bardziej elastyczne formy organizacji firm, w których widoczna jest tendencja tworzenia rozwiązań typu ad hoc, do realizacji projektów. Wszystkie te zmiany wpływają na przekształcenia w obrębie charakteru pracy²⁵.

Przemiany, jakie zachodzą w sferze pracy, wymagają od jednostki uzupełnienia i odnawiania umiejętności, poszerzania wiedzy, uczenia się komunikatywności, rozwiązywania problemów i współpracy, aby mogła ona sprostać coraz to nowym wymaganiom i być konkurencyjna na rynku pracy²⁶. Tendencje na rynku pracy, które mają wpływ na wykształcenie pracowników wiedzy, można scharakteryzować następująco²⁷:

• coraz trudniej jest dokładnie określić zawody, które wiąże się z wytworzeniem danego produktu; zamiast zawodów mamy do czynienia z funkcjami; zanika granica między czynnościami i zadaniami, przez co konieczne jest odejście od wąskiej specjalizacji w przygotowaniu zawodowym;
• wzrasta znaczenie personelu średniego szczebla i inżynierów;
• urządzenia techniczne zastępują człowieka w wykonywaniu wielu czynności, prostych i powtarzających się zadań, co przekłada się na malejąca liczbę stanowisk dla pracowników z niskimi kwalifikacjami;
• osoby o niskim poziomie przygotowania zawodowego są dominującą grupą bezrobotnych;
• następuje odejście od modelu jednej pracy na całe życie;
• wiedza jest częścią procesu, a uczenie się nową formą aktywności zawodowej;
• zanikają zawody dotychczas istniejące, a pojawiają się nowe - widoczna jest ewolucja zawodów i specjalności w kierunku poszerzania funkcji, czynności, zadań i treści pracy.

Od pracowników oczekuje się bardzo wysokiego poziomu kompetencji fachowych i poziomu wiedzy ogólnej oraz posiadania takich cech i umiejętności jak: umiejętność sformułowania problemu i rozwiązania go, rzetelność, umiejętność pracy w zespole, jak i indywidualnej, zdolność do uczenia się, dostosowanie się do nieoczekiwanych sytuacji, innowacyjność czy troska o jakość wyrobów i usług. Jednocześnie pozycja jednostki na rynku pracy uzależniona jest od poziomu zdobytych kwalifikacji - coraz wyraźniej widoczna jest granica między pracownikami niewykwalifikowanymi a wykwalifikowanymi.

Zauważalny jest trend, że pracodawcy poszukują osób o bardzo wysokich kwalifikacjach i wąskich specjalizacjach. Aby móc sprostać tym oczekiwaniom, więcej ludzi niż kiedyś rozpoczyna kształcenie na poziomie wyższym, często kontynuując edukację w ramach studiów podyplomowych. Pod koniec XX wieku nastąpił rozwój szkolnictwa wyższego, umasowienie się uniwersytetów, które zaczęto traktować jak „hurtownie pojęć” - przygotowujące w szybkim czasie do zawodu i dostarczające przede wszystkim wiedzy typu know-how. Uniwersytety musiały zacząć rywalizować z bogatą ofertą edukacyjną różnego rodzaju zawodowych szkół wyższych, co było powodem tworzenia się warunków do powstania rynku edukacyjnego, czyli takiego rynku, który determinowany jest przez popyt na edukację. Zaskutkowało to olbrzymim wzrostem liczby studentów w skali światowej. Wcześniej dostępne jedynie dla nielicznych, szkolnictwo wyższe umasowiło się. Zwrócono jednak uwagę, że ekspansja kształcenia na poziomie wyższym postępuje szybciej niż rozwój pojemności rynku pracy. Niemożność absorpcji takiej liczby absolwentów prowadzi do bezrobocia lub niepełnego zatrudnienia i potencjalnej destabilizacji społecznej. Umasowienie szkolnictwa wyższego sprawiło, że posiadanie dyplomu przestało gwarantować dobrą pozycję na rynku pracy, wysoką płacę, pewność zatrudnienia, stabilną karierę zawodową, ale stało się podstawowym warunkiem konkurencyjności na niełatwym rynku pracy²⁸.

Podsumowanie

W obliczu przedstawionych faktów kształcenie podyplomowe wydaje się bardzo atrakcyjną formą edukacji. Studia tego typu wydają się interesujące, gdyż umożliwiają zdobycie wiedzy w relatywnie krótkim czasie w porównaniu do trwania studiów I i II stopnia. Dodatkowo odpowiadają one na potrzeby rynku pracy w zakresie dokształcania, doskonalenia się, a nawet przekwalifikowania się, gdyż ukończenie studiów podyplomowych wiąże się z uzyskaniem nowych kwalifikacji zawodowych. Ten rodzaj kształcenia odpowiada też na potrzebę mobilności, ponieważ polskie studia podyplomowe w większości są zgodne z Europejskimi Ramami Kwalifikacji, a co za tym idzie - są uznawane w innych krajach.

Społeczeństwo informacyjne oznacza m.in. wzrost znaczenia wykształcenia oraz konieczność edukacji ustawicznej. Niewątpliwie kształcenie podyplomowe jest zgodne z ideą całożyciowego uczenia się. Oprócz tego możliwe jest podjęcie niektórych kierunków studiów, nawet jeśli wcześniejsze wykształcenie danej osoby nie jest z nimi związane. Zatem forma ta odpowiada postulatom dostępności, elastyczności i drożności kształcenia. Możliwe jest również podjęcie kształcenia podyplomowego kilkakrotnie, a więc studia tego typu realizują postulat kształcenia ustawicznego dotyczący wszechstronnego rozwoju i aktywności jednostki. Dodatkowo nie ma bariery wiekowej, która uniemożliwiałaby studiowanie w tej formie, a więc realizowana jest zasada uczenia się przez całe życie, bez względu na wiek. Jedyną barierą uniemożliwiającą podjęcie studiów podyplomowych jest wykształcenie, gdyż wymagane jest wykształcenie na poziomie wyższym - przynajmniej licencjackie.

Pojawienie się na rynku nowych profesji implikuje konieczność wyszkolenia osób posiadających pożądane w tym zawodzie kwalifikacje, nierzadko w bardzo wąskich specjalizacjach. Kształcenie osób do nowej aktywności zawodowej w trybie „zwykłych” studiów trwa dłużej niż w toku studiów podyplomowych. Ta forma kształcenia jest w stanie szybciej reagować na potrzeby rynku pracy niż studia I i II stopnia, co jest jej niezwykłym atutem.

Bibliografia

• D. Ciechanowska, Od edukacji ustawicznej do całożyciowego uczenia się - potrzeba kształcenia kompetencji uczynienia się, [w:] R. Górska, J. Półturzycki (red.), Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych - od idei do praktyki, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Płock - Toruń 2004.
• U. Jeruszka, Przemiany w sferze pracy we współczesnym świecie w kontekście potrzeby edukacji permanentnej, [w:] R. Gerlach (red.), Edukacja i praca: konteksty - wyzwania - antynomie, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2008.
• T. Kłosińska, Ustawiczne dokształcanie. Nauczyciele wczesnej edukacji wobec nabywania nowych kompetencji zawodowych, [w:] T. Mnich, A. Budniak, G. Paprotna (red.), Wokół problemów kształcenia podyplomowego nauczycieli, Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice 2008.
• A. Krajewska, Szkolnictwo wyższe w kontekście potrzeb i problemów rynku pracy, [w:] R. Gerlach (red.), Edukacja wobec rynku pracy: realia - możliwości - perspektywy, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2003.
• M. Malewski, Modele pracy edukacyjnej z ludźmi dorosłymi, „Teraźniejszość - Człowiek - Edukacja” 2000, nr 1 (9).
• J. Półturzycki, Akademicka edukacji dorosłych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1994.
• J. Półturzycki, Szkolnictwo wyższe a idea edukacji ustawicznej, [w:] E. Górska, J. Półturzycki (red.), Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych - od idei do praktyki, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Płock - Toruń 2004.
• S.J. Rittel, Edukacja i rynek. Wzajemne zależności, [w:] R. Gerlach (red.), Edukacja wobec rynku pracy: realia - możliwości - perspektywy, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2003.
• A. Sobańska-Nolka, Kształcenie dorosłych na studiach podyplomowych, [w:] Z. Wołk (red.), Szkolnictwo wyższe w systemie kształcenia ustawicznego, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2009.
• K. Szczepańska-Woszczyna, Z. Decko-Pikiewicz, Wstęp, [w:] tychże (red.), Edukacja wobec rynku pracy i integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2007.
• K. Szczepańska-Woszczyna, D. Penar, Profil absolwenta uczelni wyższych (wyniki badań), [w:] K. Szczepańska-Woszczyn, Z. Dacko-Pikiewicz (red.), Edukacja wobec rynku pracy i integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2007.
• D. Waloszek, Porozumiewanie się jako koncepcje nauczyciela XXI wieku, [w:] E. Kozioł, E. Kobylecka (red.), W poszukiwaniu wyznaczników kompetencji nauczyciela XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2000.
• Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 2000.
• M. Zdaniewicz, Studia podyplomowe jako element kształcenia ustawicznego, [w:] Z. Wołk (red.), Szkolnictwo wyższe w systemie kształcenia ustawicznego, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra, 2009.
• J. Zieliński, Uwarunkowania i założenia przemian edukacyjnych w XXI wieku, [w:] K. Szczepańska-Woszczyna, Z. Decko-Pikiewicz (red.), Edukacja wobec rynku pracy i integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2007.

Netografia

• J. Kujawska, A. Szuwarzyński, Studia podyplomowe w świetle zaleceń Europejskich Ram Kwalifikacji, „e-mentor” 2009, nr 5, http://www.e-mentor.edu.pl/.
• Nauczyciel we wrześniu 2009 roku. Stan i struktura zatrudnienia, http://www.bc.ore.edu.pl/ [04.04.2011]