Wprowadzenie

Opracowanie prezentuje wyniki badania młodzieży szkół ponadgimnazjalnych dotyczącego różnych obszarów jej aktywności internetowej, oceny własnych kompetencji technologicznych, postrzegania zjawisk zachodzących w internecie oraz zachowań internautów, jak również sposobów wykorzystania nowoczesnych technologii w edukacji. W anonimowym badaniu, przeprowadzonym za pośrednictwem internetu, wzięło udział 561 uczniów liceów i techników z całego kraju. Uzyskane wyniki pozwoliły na dokonanie charakterystyki funkcjonowania młodych ludzi w środowisku sieciowym, jak również na analizę różnic w tym obszarze pomiędzy grupami młodych kobiet i mężczyzn. Poziom dojrzałości technologicznej, sposoby wykorzystywania internetu, dobór środków komunikacji oraz formy spędzania czasu w sieci mają znaczący wpływ na jakość życia młodzieży i rozwój jej kompetencji, potrzebnych zarówno obecnie - w życiu prywatnym i nauce - jak i w przyszłej pracy zawodowej.

Liczne badania¹ dowodzą, jak duże różnice w postrzeganiu i wykorzystywaniu nowoczesnych technologii występują pomiędzy pokoleniem obecnych nastolatków i osobami starszymi. Warto zatem przyjrzeć się bliżej temu, w jaki sposób i do jakich celów uczniowie szkół ponadgimnazjalnych wykorzystują internet, jak oceniają własne umiejętności technologiczne i różnego rodzaju zachowania internautów oraz w jaki sposób technologie informacyjno-komunikacyjne wspomagają edukację i rozwój osobowy młodzieży. Warto pamiętać, iż wraz z rosnącą dojrzałością technologiczną młodych osób wzrastają ich oczekiwania względem obecności internetu we wszelkich obszarach ich aktywności i wykorzystywania nowoczesnych technologii przez środowisko, w którym obecnie funkcjonują - szkołę - oraz przyszłe środowisko zawodowe.

Niniejsze badanie uczniów szkół ponadgimnazjalnych nawiązuje w swojej strukturze do badania dojrzałości technologicznej, przeprowadzonego wśród uczniów klas 5. i 6. szkół podstawowych, którego wyniki zostały opublikowane na łamach dwumiesięcznika „e-mentor” w lutym 2012 roku².

Charakterystyka badania

W prezentowanym badaniu wzięło udział 561 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (liceów oraz techników) z terenu całego kraju, uczestników Olimpiady Przedsiębiorczości - konkursu przedmiotowego o zasięgu ogólnopolskim³. Badanie miało charakter dobrowolny i anonimowy. Zostało zrealizowane za pośrednictwem internetu w dniach 4-16 kwietnia 2012 roku. Forma badania oraz badana grupa⁴ z jednej strony wyznaczają granice generalizacji uzyskanych wyników, z drugiej strony jednak można przypuszczać, iż to właśnie aktywni obecnie użytkownicy internetu, odznaczający się dodatkowo takimi cechami jak przedsiębiorczość i zaangażowanie we własny rozwój osobowy, będą w przyszłości wywierać znaczący wpływ na kierunki rozwoju ICT.

W badaniu wzięły udział niemal równoliczne grupy chłopców (49,9 proc.) i dziewcząt (50,1 proc.) - reprezentujących klasy od pierwszej do czwartej (tabela 1).

Tabela 1. Badani uczniowie według klasy szkolnej

Klasa	Procent odpowiedzi
Pierwsza	11,2
Druga	29,2
Trzecia	37,3
Czwarta	16,9
Brak odpowiedzi	5,4
Suma	100

Źródło: opracowanie własne
Stosunkowo równolicznie reprezentowane były różnej wielkości miejsca zamieszkania respondentów - od małych miejscowości poniżej 10 tys. mieszkańców, do dużych miast - powyżej 500 tys. mieszkańców (tabela 2).

Tabela 2. Miejsce zamieszkania badanych

Miejsce zamieszkania	Procent odpowiedzi
Poniżej 10 000 mieszkańców	17,1
Od 10 000 do 20 000 mieszkańców	12,3
Od 20 000 do 50 000 mieszkańców	14,8
Od 50 000 do 100 000 mieszkańców	13,9
Od 100 000 do 500 000 mieszkańców	20,7
Powyżej 500 000 mieszkańców	17,5
Brak odpowiedzi	3,7
Suma	100

Źródło: opracowanie własne
Zadane uczniom pytania dotyczyły następujących obszarów:

• częstotliwości i sposobów korzystania z internetu, a także znaczenia obecności nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w życiu badanych,
• oceny posiadanych umiejętności warunkujących efektywne korzystanie z komputera i internetu,
• przekonań respondentów dotyczących wybranych zjawisk oraz oceny powszechności zachowań charakterystycznych dla środowiska sieciowego wśród nastolatków,
• postrzeganych korzyści i zagrożeń, wynikających z obecności internetu w życiu człowieka,
• wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych przez nauczycieli przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości oraz postulowanych działań nauczycieli w tym zakresie, które w opinii badanych zwiększyłyby atrakcyjność procesu dydaktycznego.

Korzystanie z internetu

Zdecydowana większość badanych uczniów (94,8 proc.) korzysta z internetu codziennie lub prawie codziennie, zaś tylko pojedyncze osoby (0,5 proc.) robią to rzadziej niż raz w tygodniu. Można zatem stwierdzić, że grupa badana to osoby regularnie użytkujące komputer i internet. Najczęściej spędzają one jednorazowo przed komputerem 1-2 godziny (48,8 proc.) lub 3-4 godziny (28,2 procent). W grupie respondentów znalazło się również 12,8 proc. osób, które - siadając do komputera - spędzają przed nim zazwyczaj więcej niż 4 godziny (tabela 3).

Tabela 3. Czas spędzany przez badanych jednorazowo przed komputerem

Czas spędzany jednorazowo przed komputerem	Procent odpowiedzi
Mniej niż godzinę	9,8
1-2 godziny	48,8
3-4 godziny	28,2
Więcej niż 4 godziny	12,8
Brak odpowiedzi	0,4
Suma	100

Źródło: opracowanie własne

Sposoby korzystania z internetu

Do zbadania aktywności respondentów w internecie posłużyły trzy pytania, dotyczące: częstotliwości korzystania z komputera i internetu w określony sposób (tabela 4), czynności wykonywanej w pierwszej kolejności po włączeniu komputera (tabela 5) oraz aktywności, która zajmuje badanym najwięcej czasu, gdy korzystają z komputera i internetu (tabela 6). Dodatkowo uczniom zadano pytanie o ocenę znaczenia nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w ich życiu.

Tabela 4. Sposoby używania komputera i internetu przez badanych (w proc.)

Sposoby używania komputera i internetu	Bardzo często5	Często	Czasem	Nigdy	Brak odp.
Odwiedzanie portalu Facebook	58,8	17,1	7,8	14,8	1,5
Korzystanie z poczty elektronicznej	54,4	33,0	11,1	0,5	1,0
Korzystanie z sieci dla rozrywki - słuchanie muzyki, oglądanie filmów, zabawnych stron, czytanie informacji o znanych ludziach itp.	46,0	36,0	15,9	1,2	0,9
Rozmowa za pośrednictwem czatu lub komunikatora	45,5	22,3	26,0	5,2	1,0
Czytanie informacji na temat kultury, nauki, techniki, wiadomości gospodarczych itp.	32,4	37,4	26,4	1,6	2,2
Odrabianie lekcji z wykorzystaniem komputera i internetu z własnej inicjatywy	23,7	45,1	25,3	4,6	1,3
Odrabianie lekcji z wykorzystaniem komputera i internetu na polecenie nauczyciela	23,0	45,6	26,2	3,4	1,8
Odwiedzanie portali internetowych	22,1	9,8	7,3	29,1	31,7
Korzystanie z internetu poprzez telefon/smartfon	20,1	17,5	25,8	35,1	1,5
Korzystanie z Wikipedii	15,7	52,6	29,8	0,5	1,4
Zespołowa praca zdalna - realizacja zadań szkolnych lub innych projektów za pośrednictwem internetu	14,8	28,7	41,0	14,1	1,4
Gra w gry komputerowe	10,2	14,6	39,6	33,9	1,7
Udział w dyskusjach na forach dyskusyjnych, czytanie i komentowanie blogów	7,8	16,2	45,8	28,5	1,7
Odwiedzanie portalu NK	7,1	5,3	26,0	59,9	1,7
Tworzenie i zamieszczanie w internecie grafiki lub zdjęć	6,2	16,9	40,8	34,2	1,9
Korzystanie ze sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych	4,8	24,8	51,2	17,5	1,7
Korzystanie z czytników e-booków	3,6	8,0	17,8	68,3	2,3
Pisanie i udostępnianie w internecie bloga, opowiadań lub innych autorskich tekstów	3,4	5,7	17,5	72,0	1,4
Tworzenie i zamieszczanie w internecie innego rodzaju prac	2,0	2,5	2,7	91,4	1,4

Źródło: opracowanie własne
Tabela 5. Pierwsza czynność po włączeniu komputera

Pierwsza czynność po włączeniu komputera	Procent odpowiedzi
Zaglądanie na portal społecznościowy, aby zorientować się, co słychać u znajomych	35,3
Sprawdzanie poczty elektronicznej, wysyłanie e-maili i odpisywanie na nie	23,5
Zaglądanie na portale informacyjne, aby sprawdzić, co dzieje się na świecie	11,6
Rozmawianie z kolegami i znajomymi za pośrednictwem komunikatora lub czatu	6,4
Odrabianie lekcji lub/i wyszukiwanie informacji potrzebnych do nauki	6,2
Zaglądanie na fora tematyczne, strony WWW, blogi itp. związane z zainteresowaniami respondenta	5,9
Przeglądanie stron z treściami rozrywkowymi, słuchanie muzyki, oglądanie filmów	4,3
Granie w gry komputerowe	1,4
Przeglądanie ofert sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych	1,1
Pisanie bloga, tworzenie grafiki lub inna działalność twórcza	0,7
Inne	2,0
Brak odpowiedzi	1,6
Suma	100

Źródło: opracowanie własne
Tabela 6. Czynność zajmująca badanym najwięcej czasu w trakcie korzystania z komputera/internetu

Czynność zajmująca najwięcej czasu w trakcie korzystania z komputera/internetu	Procent odpowiedzi
Rozmawianie z kolegami i znajomymi za pośrednictwem komunikatora lub czatu	20,0
Odrabianie lekcji lub/i wyszukiwanie informacji potrzebnych do nauki	15,3
Przeglądanie stron z treściami rozrywkowymi, słuchanie muzyki, oglądanie filmów	14,6
Czytanie informacji zamieszczonych na portalu społecznościowym przez kolegów i znajomych	13,7
Przeglądanie portali informacyjnych	10,9
Przeglądanie forów tematycznych, stron WWW, blogów itp. związanych z zainteresowaniami respondenta	10,2
Granie w gry komputerowe	7,7
Przeglądanie ofert sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych	2,1
Pisanie bloga, tworzenie grafiki lub inna działalność twórcza	1,2
Wysyłanie e-maili i odpisywanie na nie	0,7
Inne	1,6
Brak odpowiedzi	2,0
Suma	100

Źródło: opracowanie własne
Komunikacja
Uzyskane wyniki badań wskazują, że jedną z dominujących aktywności badanych uczniów w internecie jest komunikowanie się synchroniczne - za pośrednictwem komunikatorów lub czatu, zarówno aplikacji w serwisach społecznościowych, jak i funkcjonujących samodzielnie. Prawie 70 proc. respondentów komunikuje się za pomocą tych narzędzi z kolegami i znajomymi bardzo często lub często (odpowiednio 45,5 proc. i 22,3 proc.), zaś w ogóle nie korzysta z nich zaledwie 5,2 proc. badanych. I chociaż korzystanie z internetu badani zazwyczaj rozpoczynają od innych czynności, to właśnie rozmowy synchroniczne były wskazywane najczęściej (20 proc.) jako aktywność, która zajmuje im najwięcej czasu w trakcie korzystania z komputera i internetu.

Badani uczniowie bardzo często (54,4 proc.) lub często (33 proc.) korzystają również z poczty elektronicznej. Prawie jedna czwarta z nich (23,5 proc.) zagląda do skrzynki pocztowej w pierwszej kolejności po włączeniu komputera. Aktywność ta jednak rzadko zajmuje badanym dużo czasu, co - w połączeniu z faktem, że bardzo często korzystają oni z poczty - skłania do wnioskowania o rosnącej roli krótkich komunikatów, tj. trendu wyraźnego zmniejszania się rozmiarów tworzonych listów.

Społeczności internetowe
Wyniki badań wskazują, iż to właśnie udział w życiu społeczności internetowych tworzących się wokół portali społecznościowych jest, obok komunikacji synchronicznej, najważniejszą aktywnością badanych w środowisku internetu. Zdecydowanie najczęściej korzystają oni z portalu Facebook - większość respondentów posiada konto na tym portalu i korzysta z niego bardzo często - codziennie lub prawie codziennie (58,8 proc.) lub często (17,1 proc.), zaś tylko 14,8 proc. nie bierze udziału w życiu tej społeczności. Dodatkowo to właśnie logowanie do portalu społecznościowego i sprawdzenie, co dzieje się u znajomych, jest czynnością, od której rozpoczyna korzystanie z internetu największy odsetek badanych (35,3 procent).

Warto zauważyć, że popularny do niedawna portal NK (wcześniej Nasza Klasa) cieszy się bardzo niewielkim zainteresowaniem badanych uczniów szkół ponadgimnazjalnych - prawie 60 proc. respondentów nie korzysta z niego w ogóle, czasem robi to 26 proc., zaś bardzo często lub często jedynie 12,4 procent. Marginalne znaczenie mają również inne portale społecznościowe, zarówno te o charakterze ogólnym, jak i o konkretnym profilu - 12 uczniów zadeklarowało korzystanie z portalu Twitter, po 4 - z portalu Grono i Google+, 5 - z portalu Fotka.pl, 3 osoby - z GoldenLine. Z uwagi na to, że deklaracja korzystania z innych portali była opcjonalna, można przypuszczać, iż uzyskane odpowiedzi nie do końca odzwierciedlają stan faktyczny, niemniej jednak wymienione portale mają niewątpliwie niewielki udział w aktywności sieciowej badanych.

Rozrywka w internecie
Co dosyć oczywiste, duża część badanej młodzieży traktuje internet również jako miejsce i źródło rozrywki. Prawie połowa respondentów (46 proc.) deklaruje, iż bardzo często - codziennie lub prawie codziennie - za pośrednictwem internetu słucha muzyki, ogląda filmy, przegląda zabawne strony internetowe, czyta informacje i ciekawostki na temat znanych osób itp., zaś 36 proc. badanych robi to często. Wśród 561 respondentów, aktywnych użytkowników internetu, znalazło się jedynie kilka osób (1,2 proc.), które deklarują, iż nie wykorzystują go nigdy w celach rozrywkowych. Tego typu aktywność stanowi bardzo rzadko (4,3 proc.) pierwszą czynność po włączeniu komputera, chociaż pewna grupa badanych (14,6 proc.) to właśnie rozrywce poświęca najwięcej czasu.

Spośród odwiedzanych portali rozrywkowych uczniowie wymieniają najczęściej: portal YouTube, strony typu Kwejk, Besty czy Demotywatory, strony poświęcone komiksom i grom sieciowym; pojedyncze osoby wskazały także portale „plotkarskie”, typu Pudelek.

Co interesujące, wśród badanej młodzieży stosunkowo małą popularnością cieszą się gry komputerowe - 33,9 proc. badanych deklaruje, że nie gra w nie wcale, 39,6 proc. - że robi to czasami. Zdecydowanie mniejszy odsetek respondentów korzysta z gier bardzo często (10,2 proc.) lub często (14,6 procent). Granie w gry komputerowe dodatkowo bardzo rzadko wskazywane jest jako pierwsza czynność po włączeniu komputera (1,4 proc.) i tylko 7,7 proc. badanych deklaruje, iż aktywność tego rodzaju zajmuje im najwięcej czasu, kiedy korzystają z komputera i internetu.

Korzystanie ze sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych deklaruje 80,8 proc. badanych i najczęściej (51,2 proc.) odwiedzają oni te strony czasami. Bardzo niewielki odsetek respondentów (2,1 proc.) twierdzi, że właśnie ta aktywność zajmuje im najwięcej czasu spędzanego przed komputerem.

Wykorzystanie komputera i internetu do nauki
Wyniki badania wykazały, iż komputer i internet są dosyć powszechnie wykorzystywane przez młodzież w procesie uczenia się. Prawie połowa badanych (45,6 proc.) deklaruje, iż na polecenie nauczyciela często wykorzystuje te narzędzia, odrabiając prace domowe, zaś 23 proc. robi to bardzo często. Analogiczny odsetek badanych (odpowiednio 45,1 proc. i 23,7 proc.) wykorzystuje komputer i internet do nauki i odrabiania lekcji z własnej inicjatywy. Tylko niewielki procent młodzieży przyznaje, że nie korzysta z nich w celach edukacyjnych.

Warto zauważyć, że 15,3 proc. respondentów - druga co do wielkości grupa - deklaruje, iż to na naukę i odrabianie lekcji poświęca najwięcej czasu spędzanego przed komputerem, choć niewielu badanych (6,4 proc.) po włączeniu komputera w pierwszej kolejności wykonuje zadania domowe.

Wśród badanych uczniów powszechne jest korzystanie z zasobów Wikipedii - ponad połowa (52,6 proc.) korzysta z niej często, 15,7 proc. - bardzo często, zaś 29,8 proc. - czasami. Sposób sformułowania pytania nie pozwala jednoznacznie wnioskować o celu, w jakim badani wykorzystują zasoby tego portalu, jednak można przypuszczać, iż stanowią one najczęściej pomoc w nauce i realizacji zadań domowych.

O dosyć dużej sprawności badanych uczniów w zakresie wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych świadczyć może fakt, iż większość z nich ma za sobą doświadczenia w zakresie zespołowej pracy zdalnej - realizacji zadań szkolnych lub innych projektów za pośrednictwem internetu: 14,8 proc. deklaruje, iż pracuje w ten sposób bardzo często, 28,7 proc. często, zaś 41 proc. - czasami. Z zespołową pracą zdalną nigdy nie miało do czynienia 14,1 proc. badanych uczniów.

Internet jako źródło informacji
Internet jest dla większości respondentów również ważnym źródłem informacji o świecie i aktualnych wydarzeniach. Prawie 70 proc. badanych bardzo często lub często sięga do zasobów sieci, aby uzyskać bieżące informacje na temat kultury, nauki, techniki czy gospodarki. 11,6 proc. uczniów od zajrzenia na portale informacyjne rozpoczyna korzystanie z komputera i internetu, zaś 10,9 proc. deklaruje, że to właśnie przeglądanie aktualnych informacji zajmuje im najwięcej czasu spędzonego w internecie.

Badani rzadziej natomiast uczestniczą w dyskusjach internetowych oraz czytają i komentują blogi - bardzo często aktywność taką podejmuje tylko 7,8 proc. grupy, często - 45,8 proc., natomiast prawie 30 proc. respondentów nigdy nie włącza się do dyskusji i nie czytuje blogów. Wśród respondentów znalazła się jednak grupa uczniów (10,2 proc.), którzy tej właśnie aktywności poświęcają najwięcej czasu spędzanego w internecie.

Twórczość i rozwój zainteresowań
Aktywność twórcza i dzielenie się swoimi osiągnięciami za pośrednictwem internetu w przypadku badanych uczniów najczęściej dotyczy zdjęć i grafiki - 23,1 proc. badanych zamieszcza w sieci własne prace tego typu bardzo często lub często, a 40,8 proc. robi to czasami. Mniejszy odsetek badanych uczniów deklaruje zajmowanie się innymi formami twórczości - co czwarty respondent prowadzi bloga lub udostępnia własne autorskie teksty, np. wiersze czy opowiadania, 9,1 proc. robi to bardzo często lub często. Inne rodzaje aktywności twórczej deklaruje niewielki procent respondentów. Działalność twórcza jedynie w nielicznych przypadkach (1,2 proc.) stanowi główny rodzaj aktywności podczas korzystania z komputera i internetu.

Odpowiedzi respondentów na pytanie o to, jakiego rodzaju prace tworzą i udostępniają w internecie, wskazują na różnorodność ich zainteresowań - są to, jak już wspomniano, fotografie i grafiki, a także m.in. aplikacje własnego autorstwa, strony internetowe i dodatki do gier, filmy, opowiadania i wiersze, recenzje i artykuły oraz posty na forach o tematyce ekonomicznej, ale również opracowania tematów szkolnych i wypracowania. W badanej grupie znalazły się osoby, które prowadzą szkolną telewizję, radio internetowe czy nagrywają składanki muzyczne (tzw. sety didżejskie).

Korzystanie z nowoczesnych narzędzi ICT i ocena znaczenia nowoczesnych technologii
Badani zostali zapytani również o to, jak często korzystają z internetu, używając do tego celu telefonu komórkowego lub smartfonu. Uzyskane odpowiedzi wskazują, że za pośrednictwem tych urządzeń z internetem łączy się 63,4 proc. respondentów, z czego 20,1 proc. robi to bardzo często, zaś 17,5 proc. - często. Zdecydowanie mniej powszechne wśród uczestników badania jest korzystanie z czytników książek elektronicznych - używa ich 29,4 proc. badanych, przy czym zaledwie 3,6 proc. robi to codziennie lub prawie codziennie, a 8 proc. - często.

Uczniom szkół ponadgimnazjalnych zadano również pytanie o znaczenie, jakie przypisują internetowi i komputerowi w swoim życiu. W odpowiedzi 57,9 proc. respondentów stwierdziło, iż narzędzia te w różnych sytuacjach ułatwiają życie, chociaż mogliby się bez nich obyć, jednak aż 41,4 proc. badanych przyznało, że komputer i internet stały się już tak nieodłączną częścią życia, że nie wyobrażają sobie, aby mogło ich nie być.

Zarówno częstotliwość i wzorce użytkowania komputera oraz internetu, jak też subiektywna ocena znaczenia nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych wskazują więc, iż technologie te stały się ważnym, wręcz nieodłącznym elementem funkcjonowania dużej części badanej młodzieży i mają swój udział w większości sfer życia - komunikacji i podtrzymywaniu relacji interpersonalnych, nauce i rozrywce, rozwijaniu zainteresowań i pasji czy zdobywaniu informacji i korzystaniu z różnego rodzaju usług.

Ocena kompetencji technologicznych i znajomość zasad zachowania w internecie

Kolejne pytanie zadane respondentom dotyczyło oceny trudności wykonania na komputerze określonych działań, warunkujących efektywne posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. Wybór aktywności, ze względu na wiek respondentów i fakt, iż mają oni za sobą edukację w zakresie ICT w szkole podstawowej i gimnazjum, nie obejmował podstawowych umiejętności, umożliwiających posługiwanie się komputerem i internetem, np. uruchamiania sprzętu, pisania na klawiaturze, prostego wyszukiwania informacji czy tworzenia i edytowania dokumentów (tabela 7).

Tabela 7. Ocena stopnia trudności działań związanych z korzystaniem z komputera/internetu (procent respondentów, którzy wskazali dana odpowiedź)

Działanie związane z korzystaniem z komputera/internetu	Łatwe	Trudne	Trudno mi to ocenić	Brak odp.
Usunięcie z komputera historii wyszukiwanych stron	93,2	1,6	3,4	1,8
Zmiana ustawień swojego profilu na portalu społecznościowym lub w komunikatorze	91,1	2,1	4,6	2,2
Znalezienie w internecie (np. na forum dyskusyjnym) opinii innych internautów na interesujący respondenta temat	89,7	2,7	5,7	1,9
Znalezienie w internecie przydatnych i rzetelnych informacji na interesujący respondenta temat	86,3	5,2	6,8	1,7
Przekierowanie korespondencji e-mailowej na inne konto pocztowe	81,1	3,9	12,7	2,3
Wyszukanie za pomocą zaawansowanych opcji wyszukiwarki stron internetowych w określonej domenie lub dokumentów w określonym formacie	67,0	9,6	21,6	1,8
Stworzenie wspólnie z kolegami dokumentu lub prezentacji, komunikując się za pośrednictwem internetu	52,6	8,2	37,4	1,8
Stworzenie prostej grafiki, np. schematu, awatara, baneru	52,0	18,4	27,6	2,0
Ocena wiarygodności informacji znalezionych w sieci	51,7	17,1	29,2	2,0

Źródło: opracowanie własne
Większość uczniów (w każdym przypadku od 52 do 93,2 proc.) oceniała wskazane działania jako łatwe. Największy odsetek badanych ocenił w ten sposób: usunięcie z komputera historii wyszukiwanych stron (93,2 proc.), zmianę ustawień profilu na portalu społecznościowym lub w komunikatorze (91,1 proc.) i znalezienie w internecie opinii użytkowników na interesujący respondenta temat (89,7 procent). Najmniejszy procent badanych uznał natomiast za łatwe: ocenę wiarygodności informacji znalezionych w sieci (51,7 proc.), stworzenie prostej grafiki, np. schematu, awatara lub baneru (52,0 proc.) oraz wspólne z innymi użytkownikami stworzenie dokumentu lub prezentacji poprzez komunikowanie się za pośrednictwem internetu (52,6 procent). Biorąc pod uwagę fakt, że stosunkowo niewielu badanych uznało ocenę wiarygodności informacji znalezionych w sieci za łatwą, zastanawiająca może być jednoczesna deklaracja bardzo dużych umiejętności wyszukiwania przydatnych i rzetelnych informacji. Można przypuszczać, iż respondenci za satysfakcjonujące uznają często znalezienie informacji odpowiadających ich potrzebom, przydatnych, w mniejszym stopniu koncentrując się na ich jakości.

W odpowiedzi na pytanie o najczęściej napotykane podczas korzystania z komputera i internetu problemy, najwięcej badanych (49 proc.) wymieniało problemy techniczne, np. brak połączenia sieciowego, zawieszanie się komputera czy problemy z instalacją aplikacji. Druga pod względem liczby wskazań (16,6 proc.) grupa problemów wynika z działań innych osób w internecie, np. zachowań obraźliwych i agresywnych, upubliczniania informacji lub zdjęć innych osób czy włamań na konta. Z innego rodzaju problemami badani uczniowie spotykają się rzadziej (tabela 8).

Tabela 8. Najczęściej napotykane przez badanych problemy podczas korzystania z komputera/internetu

Problemy napotykane najczęściej podczas korzystania z komputera/internetu	Procent odpowiedzi
Problemy techniczne	49
Problemy związane z zachowaniem innych osób	16,6
Trudności ze znalezieniem w internecie potrzebnych informacji	7,8
Zainfekowanie komputera wirusem, koniem trojańskim	7,8
Problemy z obsługą aplikacji (np. wykonanie określonej czynności, znalezienie opcji)	4,5
Inne	6,8
Brak odpowiedzi	7,5
Suma	100

Źródło: opracowanie własne
Zdecydowanie najczęściej respondenci starają się rozwiązać problemy samodzielnie - czy to z pomocą informacji znalezionych w internecie lub podpowiedzi wbudowanych w dany program internetowy (42,2 proc.), czy też „metodą prób i błędów” (38,7 procent). Jeżeli proszą o pomoc, to zwracają się o nią prawie zawsze do rówieśników (11,4 proc.), zaś bardzo rzadko do dorosłych (1,2 procent).

Zbadano również przekonania respondentów m.in. na temat zachowań łamiących prawo, bezpieczeństwa podejmowanych działań czy wiarygodności zamieszczonych w internecie informacji. Uzyskane wyniki wskazują na to, iż duża część badanych ma zaufanie do treści publikowanych w internecie, szczególnie jeśli ma poczucie, że ich autorami są „zwykli” użytkownicy sieci, dzielący się własnymi doświadczeniami. I tak, 61,3 proc. badanych wierzy, że informacje zamieszczone w Wikipedii są wiarygodne i rzetelne. Jeszcze większy odsetek - 74,2 proc. - ma zaufanie do ocen internautów dotyczących jakości towarów i usług. Jednocześnie respondenci nie są gotowi automatycznie uznać wiarygodności konkretnego internauty na podstawie grona jego znajomych na portalu społecznościowym.

Drugim zjawiskiem, które koniecznie należy odnotować, jest pozytywny stosunek dużej części badanych (66 proc.) do korzystania z serwisów oferujących gotowe opracowania (typu Ściąga.pl) przy realizacji zadań szkolnych. Jednocześnie jednak większość respondentów (69,6 proc.) posiada podstawową wiedzę na temat praw autorskich, którymi objęte są zasoby internetowe - ma świadomość, iż niedozwolone jest swobodne wykorzystanie treści i innych zasobów, nawet w sytuacji, gdy nie są podpisane przez autora. Wydaje się, że świadomość ta oraz powszechna rozpoznawalność w środowisku szkolnym materiałów pochodzących z serwisów typu Ściąga.pl coraz częściej skłaniają młodzież do rezygnacji z bezpośredniego wykorzystania gotowych opracowań. Zamiast tego uczniowie wspierają się ich treścią w tworzeniu własnych, autorskich prac oraz wykorzystują do pomocy w realizacji zadań szkolnych społeczności rówieśników skupione wokół portali typu Zadane.pl.

Wyniki badań wskazują, iż większość respondentów ma negatywny stosunek do fałszowania swojej tożsamości w środowisku internetu - tylko 14,4 proc. z nich uważa, iż nie ma nic złego w podawaniu się w internecie za inną osobę. Również niewielki odsetek badanych (19,1 proc.) wierzy, że użytkownik internetu może pozostać w nim zupełnie anonimowy. Ocena piractwa internetowego dzieli badaną grupę młodzieży na dwie w zasadzie równoliczne grupy - 51,7 proc. respondentów uważa, że ściągnięcie „pirackiego” filmu jest mniejszym przestępstwem niż kradzież płyty z filmem w sklepie (tabela 9).

Tabela 9. Przekonania badanych o prawdziwości stwierdzeń związanych z zasadami zachowania w środowisku internetu

Stwierdzenie dotyczące zasad zachowania w środowisku internetu	Procent odpowiedzi potwierdzających
Chcąc dokonać zakupu jakiegoś towaru, lepiej kierować się ocenami internautów niż opisem zamieszczonym przez producenta lub recenzją w czasopiśmie.	74,2
Nie ma nic złego w wykorzystywaniu serwisów z gotowymi opracowaniami (typu Ściąga.pl), jeżeli chcemy pomóc sobie w realizacji zdania szkolnego.	66,8
Większość informacji zamieszczonych w Wikipedii to informacje rzetelne i można im zaufać.	61,3
Dokonywanie płatności przez internet jest bezpieczne.	61,3
Ściągnięcie „pirackiego” filmu z internetu jest mniejszym przestępstwem niż kradzież płyty z filmem w sklepie.	51,7
Kupowanie w serwisach aukcyjnych jest najlepszą formą dokonywania zakupów w sieci.	45,3
O tym, kim jest dana osoba (np. czy jest godna zaufania), możemy dowiedzieć się wiele, przeglądając grono jej znajomych na portalu społecznościowym.	30,8
Gdy pod zdjęciem lub artykułem nie ma nazwiska autora, można ich dowolnie używać, np. zamieścić na blogu, na portalu społecznościowym lub w wypracowaniu szkolnym.	30,7
W internecie jesteśmy anonimowi - nie ma możliwości „stuprocentowej” identyfikacji użytkownika.	19,1
Dozwolone jest podawanie się w internecie za inną osobę.	14,4

Źródło: opracowanie własne
Kolejne pytanie zadane respondentom dotyczyło oceny częstotliwości określonych zachowań rówieśników w sieci, zarówno łamiących prawo jak i w inny sposób szkodzących społeczności internetowej, oraz służących wykorzystaniu sieci w konstruktywny i kreatywny sposób.

Badani uczniowie są w największym stopniu zgodni co do tego, że wśród rówieśników powszechne jest nielegalne korzystanie z zamieszczonych w sieci filmów i muzyki - 74,9 proc. respondentów jest zdania, że robi to większość ich rówieśników, zaś 16,9 proc. - że część z nich. Za dosyć powszechne zachowanie badani uznają również bezproduktywne spędzanie czasu przed komputerem - zdaniem 57,2 proc. respondentów dotyczy to większości, zaś 34,2 proc. - części ich rówieśników. W ocenie dużego odsetka badanych ich rówieśnicy są również bezkrytyczni w przyjmowaniu informacji zamieszczonych w internecie - 38,1 proc. szacuje, iż taka postawa dotyczy większości, zaś 44,4 proc. - że części ich kolegów.

Z drugiej strony, badani uczniowie za niezbyt powszechne wśród rówieśników uznają takie zachowania, jak spotykanie się z osobami poznanymi w sieci (31 proc. uznaje, iż dotyczy to części, zaś 60,8 proc. - że niewielu rówieśników), podawanie się w sieci za kogoś innego lub przekazywanie nieprawdziwych informacji na własny temat (odpowiednio 26,7 proc. i 62,9 proc.) oraz zachowywanie się w sieci w sposób, który wyrządza krzywdę bądź obraża inne osoby (27,6 proc. i 59,5 procent). Najmniej zgodni w swoich opiniach okazali się respondenci odpowiadający na pytanie o odwiedzanie przez rówieśników stron pornograficznych - zdaniem 24,2 proc. badanych robi to większość ich kolegów, 37,6 proc. ocenia, że część z nich, zaś 33 proc. - że niewielu.

Jeżeli chodzi o wpływ internetu na rozwój relacji interpersonalnych, to zdaniem 44,4 proc. badanych część ich rówieśników przedkłada kontakty za pośrednictwem sieci nad rzeczywiste spotkania. Podobna liczba respondentów - 40,8 proc. - uznaje, że zjawisko to dotyczy niewielu ich kolegów, zaś tylko mały odsetek badanych - 10,9 proc. - uważa, iż taka prawidłowość dotyczy większości rówieśników. Negatywny wpływ na relacje międzyludzkie był jednym ze wskazanych przez respondentów zagrożeń, wynikających z obecności internetu w naszym życiu (tabela 12).

Warto zwrócić uwagę na fakt, że prawie 70 proc. badanych uczniów dostrzega konstruktywne sposoby wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych przez rówieśników - 54,4 proc. ocenia, iż internet wykorzystuje do działań wartościowych i kreatywnych (do realizacji pomysłów i projektów, do udzielania pomocy innym ludziom) część ich rówieśników, a 14,6 proc. - że aktywność taka cechuje większość ich kolegów (tabela 10).

Odpowiedzi na pytania, w których respondenci mieli za zadanie ocenić powszechność zachowań rówieśników, pozwalają na sformułowanie dwóch wniosków. Po pierwsze, osoby badane są wiarygodnym źródłem informacji na temat działań rówieśników w sieci, zatem ich opinie prawdopodobnie odzwierciedlają dosyć wiernie faktyczne zachowania młodzieży. Po drugie, zgodnie z prawidłowościami psychologicznymi, postrzeganie pewnego zachowania jako powszechnego wśród osób do nas podobnych sprzyja powielaniu tego zachowania - zatem można przewidzieć, iż respondenci będą bardziej skłonni podejmować działania, które uważają za powszechne, niż te, które uznają za rzadkie wśród swoich rówieśników.

Tabela 10. Ocena częstotliwości określonych zachowań rówieśników w internecie (procent respondentów, którzy wskazali dana odpowiedź)

Zachowania rówieśników w internecie	Większość	Część	Niewielu	Brak odp.
Nielegalne ściąganie filmów lub muzyki	74,9	16,9	4,5	3,7
Spędzanie dużej ilości czasu przed komputerem, chociaż nie robi się tam niczego wartościowego	57,2	34,2	4,6	4,0
Bezkrytyczne przyjmowanie informacji zamieszczonych w sieci, bez refleksji nad ich wiarygodnością	38,1	44,4	13,9	3,6
Odwiedzanie stron pornograficznych	24,2	37,6	33,0	5,2
Wykorzystywanie internetu do realizacji kreatywnych pomysłów i projektów, prezentacji wartościowych i inspirujących treści, angażowanie się w pomoc innym	14,6	54,4	26,6	4,4
Przedkładanie kontaktów za pośrednictwem internetu ponad kontakty bezpośrednie (spotkania „w realu”)	10,9	44,4	40,8	3,9
Odwiedzanie stron zawierających elementy przemocy, agresji, nienawiści	10,9	34,0	50,1	5,0
Zamieszczanie w internecie komentarzy, filmików lub zdjęć ośmieszających, obrażających lub krzywdzących inne osoby	8,6	27,6	59,5	4,3
Podawanie się w internecie za kogoś innego lub podawanie nieprawdziwych informacji na swój temat	5,9	26,7	62,9	4,5
Spotykanie się z osobami poznanymi w sieci	3,7	31,0	60,8	4,5

Źródło: opracowanie własne
Uczniowie zostali zapytani również o to, jakie są w ich ocenie największe korzyści, a jakie zagrożenia wynikające z obecności internetu w życiu człowieka. Wymieniając korzyści, największy odsetek badanych (49,6 proc.) wskazał szybki, łatwy i wygodny dostęp do nieograniczonej liczby informacji, dzięki czemu internet pozwala na wzbogacanie i pogłębianie wiedzy wszystkim tym, którzy odczuwają taką potrzebę. Drugim najczęściej pojawiającym się wskazaniem (31,9 proc.) były wynikające z obecności internetu udogodnienia w obszarze komunikacji - przede wszystkim jej szybkość oraz możliwość nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z ludźmi oddalonymi od miejsca pobytu użytkownika. Korzyść ta jest tym bardziej odczuwalna, że komunikacja realizowana za pośrednictwem internetu jest w większości przypadków darmowa. Szybki przepływ informacji między ludźmi ma zdaniem niektórych badanych również wymiar utylitarny - pozwalając np. na zorganizowanie pomocy dla kogoś. Pozostałe korzyści były wskazywane przez mniejszy odsetek badanych (tabela 11).

Tabela 11. Największa korzyść płynąca z obecności internetu w naszym życiu

Korzyść	Procent odpowiedzi6
Łatwy i szybki dostęp do informacji	49,6
Łatwość komunikacji i kontaktowania się z ludźmi	31,9
Ułatwienie życia, oszczędność czasu	9,3
Wsparcie twórczości, nauki i pracy	9,1
Rozrywka, sposób na spędzanie czasu wolnego	2,9
Inne	5,2

Źródło: opracowanie własne
Badani uczniowie byli mniej zgodni, jeżeli chodzi o postrzegane zagrożenia płynące z obecności internetu w naszym życiu. Największy odsetek respondentów - 20 proc. - wymienił niebezpieczeństwo uzależnienia się od internetu i oddalenia się od „świata realnego” - przeniesienia wielu ważnych elementów życia do świata wirtualnego oraz związanego z tym zaniku zainteresowań, motywacji i aktywności „w świecie realnym” (przykładowa odpowiedź: Internet staje się naszym życiem, życie w rzeczywistości zaczyna niektórym osobom sprawiać problemy).

Kolejną kategorią zagrożeń, wskazaną przez 18,2 proc. respondentów, są zagrożenia związane z przestępczością internetową - badani wymieniali tutaj przede wszystkim możliwość stania się ofiarą oszustwa bądź kradzieży (m.in. kradzieży informacji), ale również takie zjawiska, jak hakerstwo, wirusy internetowe, podszywanie się pod kogoś innego, pedofilię i plagiatowanie.

W dalszej kolejności wspominali o takich zagrożeniach, jak utrata prywatności (8,7 proc.), przede wszystkim w związku z upublicznieniem informacji z życia osobistego za pośrednictwem portali internetowych oraz możliwością uzyskania różnego rodzaju danych na temat użytkownika na podstawie jego aktywności w sieci. Wskazywali również na niebezpieczeństwo bycia poddanym manipulacji (7,3 proc.) związane z tym, iż przy ogromnej liczbie informacji użytkownicy mają jednocześnie zbyt małe umiejętności oceny ich rzetelności. 7 proc. badanych wskazało, iż upowszechnienie internetu ma negatywny wpływ na rozwój relacji międzyludzkich oraz kompetencji społecznych - spłyceniu i ograniczeniu ulegają kontakty bezpośrednie na rzecz tych zapośredniczonych przez internet - zaabsorbowani internetem ludzie poświęcają coraz mniej czasu rodzinie i znajomym, w efekcie czego stają się coraz bardziej zamknięci w sobie i samotni.

Wartą odnotowania, chociaż wskazaną przez niewielki odsetek badanych (2 proc.), kategorią zagrożeń jest negatywny wpływ internetu na ogólny rozwój człowieka, przede wszystkim rozwój poznawczy, co przejawia się m.in. w zmniejszeniu poziomu refleksyjności i samodzielności myślenia („lenistwo poznawcze”, szukanie gotowych schematów i odpowiedzi), obniżeniu poziomu wiedzy czy zmianie priorytetów z edukacji na rozrywkę (tabela 12).

Tabela 12. Największe zagrożenie wynikające z obecności internetu w naszym życiu

Zagrożenie	Procent odpowiedzi
Uzależnienie od internetu, utrata kontaktu z rzeczywistością	20,3
Przestępczość internetowa	18,2
Utrata prywatności	8,7
Manipulacja informacją, wielość informacji przy jednoczesnym braku umiejętności ich weryfikacji	7,3
Negatywny wpływ na rozwój relacji międzyludzkich i kształtowanie się kompetencji społecznych/interpersonalnych	7,0
„Szkodliwe” treści internetowe (np. przemoc, nienawiść, pornografia)	7,0
Internet jako „złodziej czasu”	6,6
Negatywne zmiany w zachowaniu (agresja, obrażanie, ośmieszanie)	5,9
Negatywny wpływ na rozwój i funkcjonowanie człowieka	2,0
Brak zagrożeń	1,2
Inne	2,9

Źródło: opracowanie własne
Podsumowując, badani uczniowie byli bardziej zgodni co do korzyści płynących z obecności internetu w naszym życiu, upatrując ich przede wszystkim w łatwym dostępie do wielu informacji i szybkim ich przepływie, jak również w ogromnych możliwościach komunikacyjnych, jakie daje internet. Zagrożenia, które dostrzegali, były natomiast bardziej zróżnicowane i dotyczyły w większym stopniu obszaru relacji międzyludzkich oraz negatywnych zmian, jakie zachodzą w funkcjonowaniu osobistym użytkowników internetu i poziomie ich kompetencji interpersonalnych i społecznych.

Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) przez nauczycieli w realizacji procesu dydaktycznego

Dojrzałość technologiczną młodych ludzi mogą w znacznym stopniu wspierać ich nauczyciele - zarówno wykorzystując narzędzia i zasoby ICT podczas lekcji szkolnych i do kontaktowania się z uczniami, jak i motywując ich do używania komputera i internetu w trakcie realizacji zadań szkolnych. Ostatnia część omawianych badań dotyczyła właśnie tego obszaru - oceny wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych przez nauczycieli w procesie dydaktycznym. W związku z tym, że badanie realizowane było w grupie uczestników Olimpiady Przedsiębiorczości, ocenie poddano aktywność nauczycieli w ramach przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości, a następnie odniesiono ją do aktywności innych nauczycieli w obszarze wykorzystania komputerów i internetu w dydaktyce.

Z odpowiedzi badanych uczniów wynika, iż najczęściej wykorzystanie ICT w czasie lekcji przedsiębiorczości polega na wzbogacaniu ich prezentacjami multimedialnymi. Należy jednak zauważyć, iż często robią to nauczyciele zaledwie 24,4 proc. respondentów, czasem - 33,2 proc., zaś nigdy - nauczyciele aż 36 proc. badanych. Lekcje przedsiębiorczości są również dosyć rzadko wzbogacane multimediami takimi jak filmy czy programy edukacyjne - często wykorzystują je nauczyciele zaledwie 15,7 proc. badanych, czasem - 37,1 proc., zaś ponad 40 proc. respondentów wskazało, że ich nauczyciele wcale nie korzystają z tego rodzaju materiałów. Jeszcze mniej nauczycieli przedsiębiorczości łączy się podczas lekcji z internetem, np. w celu skorzystania z jego zasobów - filmów czy stron WWW - nigdy nie robią tego nauczyciele połowy badanych uczniów, czasem - 27,8 proc., zaś często - zaledwie 16,9 procent. Niemal identyczny rozkład wyników dotyczy korzystania z tablic interaktywnych, mimo iż badani w komentarzach nierzadko zaznaczają, że mała aktywność nauczycieli w tym zakresie nie wynika z braku sprzętu multimedialnego w klasach, lecz raczej z niechęci do użytkowania go lub braku odpowiednich umiejętności.

Uzyskane wyniki pokazują także, iż niezbyt powszechny jest kontakt nauczycieli z uczniami za pośrednictwem poczty elektronicznej (często kontaktują się w ten sposób nauczyciele 15,9 proc. badanych, czasem - 24,8 proc.), jak również udostępnianie w internecie materiałów edukacyjnych (odpowiednio: 6,2 proc i 23,4 proc.), oraz że tylko nieliczni nauczyciele wykorzystują do kontaktu z uczniami komunikatory (np. Skype) lub dla celów edukacyjnych prowadzą autorskiego bloga (tabela 13).

Tabela 13. Ocena częstotliwości wykorzystania przez nauczyciela przedsiębiorczości ICT w procesie dydaktycznym (proc. respondentów, którzy wskazali daną odpowiedź)

Sposoby wykorzystania ICT w procesie dydaktycznym	Często	Czasem	Nigdy	Brak odp.
Wzbogacanie lekcji prezentacjami multimedialnymi	24,4	33,5	36,4	5,7
Korzystanie w czasie lekcji z tablic multimedialnych	18,2	26,4	50,1	5,3
Korzystanie w czasie lekcji z internetu (np. pokazywanie wykresów, symulacji, filmów, stron WWW)	16,9	27,8	49,9	5,4
Kontaktowanie się z uczniami mailowo, np. przypominanie o terminach realizacji zadań, wysyłanie pracy domowej	15,9	24,8	53,7	5,6
Korzystanie podczas lekcji z płyt CD lub DVD (programy edukacyjne, filmy)	15,7	37,1	41,5	5,7
Udostępnianie w internecie materiałów edukacyjnych	6,2	23,4	64,3	6,1
Kontaktowanie się z uczniami za pomocą komunikatora, np. Skype	2,7	3,9	87,7	5,7
Prowadzenie bloga dla potrzeb nauczanego przedmiotu	2,7	3,6	88,1	5,6

Źródło: opracowanie własne
Zadając uczniom prace do wykonania, nauczyciele przedsiębiorczości najczęściej polecają znalezienie w internecie informacji na określony temat (często zadania takie otrzymuje 22,1 proc. respondentów, czasem - 44,4 proc.) lub przeczytanie informacji na wskazany temat na stronie internetowej (odpowiednio 14,6 proc. i 40,8 procent). Mniejszy odsetek badanych wskazał, że nauczyciele zalecają skorzystanie z innych niż tekstowe zasobów internetowych, np. filmów czy gier edukacyjnych (często wyszukują i wskazują te materiały nauczyciele 12,7 proc. respondentów, czasem - 33,5 proc., zaś nigdy - aż 48 procent). Z podobną częstotliwością nauczyciele polecają skorzystanie z internetowych słowników i encyklopedii. Z uzyskanych odpowiedzi wynika również, że nauczyciele większości badanych uczniów (67,9 proc.) nie korzystają z materiałów edukacyjnych w postaci płyt CD dołączonych do podręczników szkolnych.

Nieco ponad 40 proc. respondentów zadeklarowało, iż ich nauczyciele przedsiębiorczości korzystają z platform e-learningowych, z czego 13,9 proc. wskazało, że robią to często, zaś 26,7 proc. że czasem. Nauczyciele niewielkiego odsetka uczniów (20,1 proc.) korzystają w pracy z uczniami z licznych narzędzi edukacyjnych, jakie oferuje internet, np. narzędzi zdalnej pracy zespołowej (typu Google Docs) czy narzędzi do tworzenia map myśli (tabela 13).

Tabela 14. Ocena częstotliwości zlecania uczniom prac wymagających wykorzystania ICT (procent respondentów, którzy wskazali daną odpowiedź)

Prace wymagające wykorzystania ICT	Często	Czasem	Nigdy	Brak odp.
Znalezienie w sieci informacji na jakiś temat	22,1	44,4	27,5	6,0
Przeczytanie informacji na wskazanej stronie	14,6	40,8	38,1	6,5
Przygotowanie prezentacji multimedialnej	13,2	40,6	40,3	5,9
Napisanie wypracowania na komputerze	9,4	36,5	48,0	6,1
Skorzystanie z materiałów edukacyjnych zamieszczonych w sieci, np. obejrzenie filmu edukacyjnego czy symulacji, zagranie w grę edukacyjną	12,7	33,2	48,1	6,0
Skorzystanie z platformy e-learningowej	13,9	26,7	52,8	6,6
Skorzystanie ze słownika, encyklopedii internetowej lub biblioteki cyfrowej	8,7	31,9	53,3	6,1
Wykonanie grafiki, np. schematu, plakatu	6,2	29,6	57,9	6,3
Skorzystanie z edukacyjnej płyty CD (np. dołączonej do podręcznika)	5,0	21,0	67,9	6,1
Skorzystanie z internetowych narzędzi pomocnych w nauce, np. programów do tworzenia map myślowych, aplikacji pracy zespołowej (typu Wiki, Google Docs)	4,8	15,3	72,9	7,0
Przećwiczenie obsługi programu komputerowego	4,6	15,2	73,4	6,8
Stworzenie bloga lub strony WWW	1,4	9,4	82,4	6,8
Inne zadania wykorzystujące komputer i internet	2,3	3,0	56,7	38,0

Źródło: opracowanie własne
Podsumowując, uzyskane wyniki pokazują, iż nauczyciele przedsiębiorczości ok. 30 proc. badanych w ogóle nie używają komputera i internetu w pracy dydaktycznej. Jeżeli ma to miejsce, to najczęściej polega na poleceniu uczniom znalezienia informacji na dany temat w sieci (rzadziej na wskazaniu określonych źródeł) lub na uzupełnieniu lekcji prezentacjami multimedialnymi. Jeszcze mniej nauczycieli korzysta z innych możliwości, jakie dają komputer i internet - zasobów edukacyjnych, również multimedialnych, platform e-learningowych, narzędzi komunikacji i pracy zdalnej (tabela 13 i 14). Jest to o tyle niepokojące, że zasoby i narzędzia tego typu są łatwo dostępne w sieci, zaś umiejętności zdalnej współpracy zespołowej są coraz bardziej cenione na rynku pracy, zatem powinny być rozwijane u młodzieży. Równocześnie należy zauważyć, iż zdaniem 37,6 proc. respondentów aktywność w zakresie wykorzystania ICT przez nauczycieli uczących innych przedmiotów jest jeszcze mniejsza niż aktywność nauczycieli przedsiębiorczości. Zdaniem 39,9 proc. jest ona natomiast porównywalna.

Badanym uczniom zadano również pytanie (o charakterze otwartym) o to, jakie działania nauczycieli wykorzystujące komputer i internet w procesie dydaktycznym mogłyby ich zdaniem wpłynąć na uatrakcyjnienie edukacji. Najczęściej postulowaną aktywnością, wskazaną przez 29,4 proc. respondentów, jest wprowadzenie większej liczby multimediów - uzupełnianie lekcji prezentacjami multimedialnymi, filmami, symulacjami, grami edukacyjnymi, m.in. dzięki wykorzystaniu możliwości tablic interaktywnych. Druga co do wielkości grupa respondentów (14,3 proc.) wskazała, że nauczyciele w większym stopniu powinni wykorzystywać możliwości internetu - jego zasoby informacyjne, narzędzia komunikacji (pocztę elektroniczną, komunikatory czy nawet serwisy społecznościowe, m.in. udostępniając materiały dydaktyczne w sieci) oraz narzędzia pracy zdalnej (np. aplikacje typu Google Docs). Badani chcieliby również częściej wykorzystywać technologie informacyjno-komunikacyjne w realizacji prac domowych.

Na koniec wreszcie warto zauważyć, iż badana młodzież zauważa brak kompetencji nauczycieli w zakresie stosowania ICT i odnosi się to zarówno do nauczycieli starszych, jak i młodych. Wśród odpowiedzi badanych pojawiały się zatem sugestie dotyczące potrzeby doskonalenia umiejętności nauczycieli w zakresie ICT, co pozwoliłoby im w bardziej efektywny sposób korzystać z tych zasobów i narzędzi.

Wśród odpowiedzi respondentów znalazły się również takie, które wskazywały, iż samo wykorzystanie nowoczesnych technologii w procesie dydaktycznym nie zwiększa jeszcze jego atrakcyjności - ważne są bowiem przede wszystkim: umiejętność nawiązania kontaktu z uczniami, koncentracja na zagadnieniach przydatnych w praktyce czy też sama osobowość i wiedza nauczyciela. Pojedynczy uczniowie postulowali powrót do tradycyjnych metod nauczania, jako bardziej efektywnych niż obecnie stosowane.

Wzorce użytkowania ICT, ocena umiejętności oraz postrzeganie zjawisk typowych dla internetu przez uczennice i uczniów

Interesujących informacji dostarczyło również porównanie wyników uzyskanych w badaniu grup uczennic i uczniów⁷. Skłania ono do wniosku, iż młode kobiety i młodzi mężczyźni - uczniowie szkół ponadgimnazjalnych - stanowią grupy użytkowników technologii informacyjno-komunikacyjnych o odmiennej charakterystyce. W artykule zaprezentowano najważniejsze spośród zaobserwowanych różnic pomiędzy tymi grupami.

Badania wykazały, iż to raczej wśród uczniów należy poszukiwać osób, w których życie nowoczesne technologie wniknęły w tak dużym stopniu, iż trudno im wyobrazić sobie funkcjonowanie bez obecności ICT (χ² ₍₁₎ = 10,252; p < 0,001). O ile badanych nie różnicuje częstotliwość korzystania z komputera i internetu (χ² ₍₃₎ = 3,509; ni), o tyle zaistniała między nimi istotna statystycznie różnica w zakresie czasu spędzanego jednorazowo przed komputerem - w przypadku chłopców częściej jest on długi (ponad 3 godziny; χ² ₍₃₎ = 16,941; p < 0,001).

Porównywane grupy nie różnią się istotnie, jeżeli chodzi o częstotliwość wykorzystania narzędzi komunikacji synchronicznej (χ² ₍₃₎ = 0,849; ni) oraz używania poczty elektronicznej (χ² ₍₃₎ = 6,718; ni). Istotne statystycznie różnice dotyczą natomiast korzystania z portali społecznościowych - większy odsetek uczennic niż uczniów korzysta bardzo często portalu Facebook (χ² ₍₃₎ = 10,524; p < 0,05) i to prawie wyłącznie one często lub bardzo często odwiedzają portal NK (χ² ₍₃₎ = 31,622; p < 0,001). Uczniowie dominują natomiast w grupie badanych, którzy bardzo często korzystają z portali informacyjnych, czytając bieżące wiadomości (χ² ₍₃₎ = 24,377; p < 0,001). To również oni częściej deklarują codzienny udział w dyskusjach internetowych i komentowaniu blogów; wśród osób, które w ogóle nie zajmują się tego typu aktywnością, przeważają natomiast uczennice (χ² ₍₃₎ = 52,093; p < 0,001). Badani uczniowie istotnie częściej niż ich koleżanki grają również w gry komputerowe - to przede wszystkim oni robią to bardzo często lub często, natomiast uczennice najczęściej deklarują, że nigdy nie podejmują takiej aktywności (χ² ₍₃₎ = 31,594; p < 0,001). Istotne statystycznie różnice dotyczą również korzystania ze sklepów i aukcji internetowych - tutaj również większą aktywnością charakteryzują się chłopcy (χ² ₍₃₎ = 31,594; p < 0,001). W grupie badanych, którzy regularnie - codziennie lub prawie codziennie - korzystają z Wikipedii, znalazło się także więcej uczniów (χ² ₍₃₎ = 14,784; p < 0,01). Wyniki badań wskazują również na to, iż chłopcy są bardziej otwarci na nowe rozwiązania technologiczne - około połowa z nich często lub bardzo często łączy się z internetem, wykorzystując do tego celu telefon lub smartfon, zaś w grupie dziewcząt zdecydowanie największy odsetek badanych nie korzysta z tych narzędzi (χ² ₍₃₎ = 18,521; p < 0,001).

Na istnienie różnic pomiędzy uczennicami i uczniami w sposobie korzystania z komputera i internetu wskazują czynności podejmowane w pierwszej kolejności po włączeniu komputera. Największa grupa uczennic odwiedza portal społecznościowy lub sprawdza pocztę elektroniczną. W grupie uczniów pierwsze czynności są natomiast bardziej urozmaicone - podobnie jak w przypadku uczennic duży odsetek chłopców rozpoczyna korzystanie z sieci od zajrzenia na portal społecznościowy lub sprawdzenia poczty, jednak większa niż w przypadku dziewcząt grupa rozpoczyna korzystanie z internetu od przejrzenia portali informacyjnych lub stron związanych z własnymi zainteresowaniami, nieco częściej również zaczynają oni swą aktywność sieciową od zajrzenia na strony z treściami rozrywkowymi (χ² ₍₁₀₎ = 46,341; p < 0,001).

Na specyfikę aktywności internetowej porównywanych grup wskazują również czynności, którym każda z nich poświęca najwięcej czasu spędzanego przed komputerem. Dominującymi aktywnościami uczennic są rozmowy synchroniczne, nauka, udział w życiu społeczności internetowych oraz rozrywka. Aktywność badanych uczniów jest natomiast bardziej zróżnicowana i trudno jest wskazać tu czynności wyraźnie dominujące. W porównaniu do uczennic rzadziej poświęcają oni dużo czasu na naukę, komunikację i przeglądanie portali społecznościowych, zaś częściej przeglądają portale informacyjne, fora tematyczne, strony WWW i blogi zgodne z własnymi zainteresowaniami oraz grają w gry. Co interesujące, osoby, które największą część czasu spędzanego przed komputerem poświęcają na działania twórcze, to wyłącznie uczniowie (χ² ₍₁₀₎ = 63,048; p < 0,001).

Badani uczniowie i uczennice różnią się między sobą również w zakresie szacowania własnych umiejętności dotyczących obsługi komputera i internetu. Uogólniając, mężczyźni są w większym stopniu przekonani o własnych umiejętnościach w zakresie obsługi narzędzi ICT, zaś kobiety częściej nie są pewne, na ile owe umiejętności opanowały. Różnice dotyczą tworzenia wraz z rówieśnikami dokumentu lub prezentacji za pośrednictwem internetu (χ² ₍₂₎ = 18,569; p < 0,001), własnych umiejętności oceny wiarygodności informacji zamieszczonych w sieci (χ² ₍₂₎ = 25,665; p < 0,001), umiejętności tworzenia grafiki - np. schematu, baneru (χ² ₍₂₎ = 21,524; p < 0,001) - oraz wyszukiwania w sieci informacji przy użyciu zaawansowanych funkcji wyszukiwarek (χ² ₍₂₎ = 23,613; p < 0,001).

Chłopców i dziewczęta różnią również niektóre przekonania dotyczące zjawisk charakterystycznych dla internetu oraz ocena powszechności określonych zachowań w grupie rówieśników. Badani uczniowie są częściej przekonani, że kradzież internetowa jest mniejszym przestępstwem niż kradzież np. płyty z filmem w sklepie (χ² ₍₂₎ = 9,697; p < 0,05). Uczennice cechuje z kolei mniejsze zaufanie do rzetelności informacji zamieszczonych w Wikipedii (χ² ₍₁₎ = 10,276; p < 0,001), z drugiej strony, w większym stopniu niż uczniowie wierzą one, iż użytkownik sieci może być w niej całkowicie anonimowy (χ² ₍₁₎ = 6,948; p < 0,01). Uczniowie mają natomiast większe zaufanie do bezpieczeństwa płatności dokonywanych przez internet (χ² ₍₁₎ = 13,049; p < 0,001) oraz bardziej pozytywny stosunek do robienia zakupów za pośrednictwem serwisów aukcyjnych (χ² ₍₁₎ = 9,359; p < 0,01).

Jeżeli chodzi o ocenę częstotliwości określonych zachowań rówieśników w sieci, to badane uczennice za bardziej powszechne uznają bezproduktywne spędzanie przez nich czasu przed komputerem (χ² ₍₂₎ = 9,541; p < 0,01) oraz przedkładanie przez rówieśników kontaktów wirtualnych nad kontakty bezpośrednie (χ² ₍₁₎ = 8,924; p < 0,05). Uczniowie w porównaniu do uczennic dostrzegają większą powszechność korzystania ze stron pornograficznych (χ² ₍₂₎ = 89,284; p < 0,001) oraz ze stron zawierających elementy agresji i przemocy (χ² ₍₂₎ = 28,500; p < 0,001).

Badane grupy różnią się także pod względem tego, jakie problemy najczęściej napotykają podczas korzystania z komputera i internetu. W przypadku uczennic są to najczęściej problemy techniczne. Uczniowie, obok tego typu problemów, częściej niż uczennice wymieniają problemy związane z obraźliwym czy krzywdzącym zachowaniem innych osób w sieci (χ² ₍₅₎ = 29,375; p < 0,001). Obydwie grupy najczęściej samodzielnie poszukują rozwiązania problemu, niemniej jednak różnią je sposoby radzenia sobie z napotkanymi trudnościami - uczniowie poszukują pomocnych informacji w sieci, natomiast uczennice najczęściej stosują „metodę prób i błędów”. Osobami, które mając problem, zwracają się w tej sprawie o pomoc - do rówieśników lub dorosłych - są prawie wyłącznie uczennice (χ² ₍₃₎ = 36,797; p < 0,001).

Nie zaobserwowano różnic w ocenie przez uczniów i uczennice działań nauczycieli związanych z wykorzystaniem komputera i internetu w procesie dydaktycznym.

Wnioski

Młodzież objęta omawianym badaniem to z pewnością reprezentanci społeczeństwa informacyjnego - świadczy o tym zarówno częstotliwość oraz różnorodność ich aktywności internetowej, jak i subiektywne przekonanie dużego odsetka badanych o tym, iż technologie informacyjno-komunikacyjne tak dalece wniknęły obecnie w życie, że trudno byłoby się bez nich obyć.

Głównymi obszarami aktywności sieciowej badanych są komunikacja synchroniczna oraz udział w życiu społeczności internetowych, przede wszystkim społeczności portalu Facebook. Uzyskane wyniki potwierdzają tezę, iż nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne coraz silniej wtapiają się w nasze życie, angażując swoich użytkowników nie tylko poznawczo (zapewniając nieograniczony dostęp do informacji), ale przede wszystkim emocjonalnie - z takimi bowiem konsekwencjami wiąże się budowanie relacji społecznych w sieci oraz przenoszenie do niej coraz większej liczby codziennych działań i aktywności. Badani uczniowie wydają się cechować dużą świadomością wymienionych konsekwencji. Jako korzyści wiążące się z obecnością komputera i internetu w życiu człowieka wymieniają przede wszystkim te związane z dostępem do informacji i ich błyskawicznym przepływem, a także sprawną i tanią komunikacją, natomiast zagrożeń związanych z użytkowaniem ICT upatrują głównie w sferze osobistej ich użytkowników (m.in. uzależnienia, prowadzące do samotności ograniczenie bezpośrednich relacji czy rosnące „lenistwo poznawcze”).

Mimo dużego zaangażowania badanych uczniów w aktywność sieciową (a zatem wielu doświadczeń w tym zakresie), wyniki badań dosyć wyraźnie wskazują obszary, które powinny zostać objęte edukacją ukierunkowaną na wspieranie dojrzałości technologicznej młodzieży. Badanych cechuje m.in. dosyć duże zaufanie do informacji zamieszczonych w sieci przy jednoczesnym deklarowaniu trudności w weryfikacji ich prawdziwości. Widoczne braki w wiedzy dotyczą również prawa autorskiego.

Dość powszechne jest wykorzystywanie przez badanych komputera i internetu do nauki - czy to z własnej inicjatywy, czy na polecenie nauczyciela. Pozytywną ocenę tej aktywności umniejszają jednak dwa zjawiska. Pierwszym jest dominacja bardzo podstawowych form wspierania nauczania i uczenia się. Drugim niepokojącym zjawiskiem jest natomiast szeroka skala wykorzystania mało wartościowych źródeł informacji - czy to bezpośrednio - do pobierania „gotowych” prac domowych, czy też - co równie niekorzystne - jako materiałów, które stają się podstawą samodzielnie przygotowywanych prac.

Jednocześnie wyniki badań wskazują, iż aktywność nauczycieli związana z wykorzystaniem ICT w procesie dydaktycznym pozostawia bardzo wiele do życzenia, zarówno jeżeli chodzi o jej częstotliwość, jak i różnorodność. Prawie 30 proc. uczniów odpowiedziało, że ich nauczyciele przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości wcale nie korzystają z tych technologii i nie wyróżniają się aktywnością w tym obszarze wśród członków grona pedagogicznego szkół ponadgimnazjalnych. Odpowiedzi młodzieży wskazują na to, iż mała aktywność nauczycieli w zakresie wykorzystania ICT w edukacji nie zawsze wynika z braku możliwości i odpowiedniego sprzętu - często jest efektem braku odpowiednich kompetencji.

Mała kreatywność i niewielkie zaangażowanie nauczycieli we wprowadzaniu ICT do edukacji skutkuje nie tylko ograniczonym rozwojem umiejętności ich wykorzystania przez uczniów, ale również brakiem świadomości odnośnie możliwych zastosowań w tym zakresie - zapytani o sposoby wykorzystania ICT, które urozmaiciłyby proces dydaktyczny, uczniowie wskazali przede wszystkim bardzo podstawowe działania, takie jak wprowadzenie większej liczby prezentacji multimedialnych czy korzystanie ze źródeł internetowych.

Postawa nauczycieli ma również inne skutki. Po pierwsze, uczniowie nie mają okazji do rozwijania umiejętności świadomego użytkowania sieci (m.in. wyszukiwania, selekcji i weryfikacji informacji) czy też umiejętności pracy zespołowej przy użyciu nowoczesnych narzędzi ICT - kompetencji coraz bardziej cenionych w środowisku pracy. Po drugie, brak konstruktywnych i kreatywnych przykładów wykorzystania ICT w edukacji skutkuje poglądem, iż w zasadzie nie są one w stanie wspomóc w żaden sposób procesu uczenia się, i sugestią powrotu do metod tradycyjnych, jako bardziej konstruktywnych.

Utrzymywanie się stanu, w którym nowoczesne technologie nie są kojarzone przez młodzież z aktywnością edukacyjną, jest bardzo szkodliwe - nie tylko ze względu na efektywność uczenia się i jakość nauczania w szkole, ale również ze względu na przyszłą zdolność młodych ludzi do kształcenia ustawicznego oraz rozwoju zawodowego. Odpowiedzią na taką sytuację nie może być powolna ewolucja towarzysząca zmianie pokoleniowej w kadrze pedagogicznej szkół. Konieczna jest zmiana kwalifikacji nauczycieli poprzez szkolenia i warsztaty. Procesowi temu powinny towarzyszyć praktyki i wizyty studialne - unaoczniające realne korzyści płynące ze zmian technologicznych w dydaktyce. Kluczowym czynnikiem sukcesu będzie również zmiana kultury organizacyjnej w szkole, przejawiająca się realnym wsparciem kadry przez dyrekcję oraz organ prowadzący placówkę oświatową - zaczynając od dobrych wzorców, poprzez zapewnienie infrastruktury i bodźców motywacyjnych, aż po wymierne efekty na ścieżce awansu zawodowego.

Uzyskane wyniki wskazują również na to, że badane uczennice i uczniowie stanowią grupy użytkowników technologii informacyjno-komunikacyjnych o odmiennej specyfice, zarówno jeżeli chodzi o dominujący rodzaj aktywności czy szacowane umiejętności, jak i przekonania dotyczące zjawisk występujących w internecie. To ważna wskazówka dla nauczycieli - w zakresie doboru metod oraz technik kształcenia na odległość, jak również dla badaczy społeczności internetowych - w zakresie zróżnicowania potrzeb, odmienności bodźców oraz diagnozy zagrożeń wynikających z aktywności w sieci ich członków.

Specyficzną grupę użytkowników internetu - co potwierdzają nieujęte w niniejszym artykule szczegółowe wyniki badania - stanowią również osoby, w których życie tak dalece wniknęły nowoczesne technologie, że nie wyobrażają sobie funkcjonowania bez tych narzędzi. Wyniki analiz wskazują zatem na to, iż obecnie bardziej zasadne i potrzebne jest prowadzenie badań pozwalających wyodrębnić grupy internautów o określonej specyfice funkcjonowania niż podejmowanie kolejnych prób ogólnego charakteryzowania populacji internautów i porównywania jej do „nie-internautów”, których liczba systematycznie maleje.