Wprowadzenie

Ostatnie lata są okresem wzrostu egzekwowalności uprawnień wynikających z posiadania praw autorskich. Zwiększa się liczba spraw sądowych dotyczących ich łamania, powstają wyspecjalizowane w tym zakresie kancelarie prawne. W środowisku naukowym rośnie liczba wykrywanych plagiatów. Pośrednim efektem tego zjawiska było podpisanie wielostronnego porozumienia ACTA. W toczących się sprawach sądowych dotyczących zadośćuczynienia z tytułu łamania praw autorskich i pokrewnych brakuje spójnej metodologii dotyczącej wyliczania należnego twórcom wynagrodzenia z tego tytułu. Autor opisuje poszczególne metody wyliczania wartości praw autorskich i omawia ich zastosowania na wybranych przykładach. Podpisanie ACTA (Anti-Counterfeiting Trade Agreement, umowy dotyczącej zwalczania obrotu towarami podrobionymi) - wielostronnego porozumienia ustalającego standardy w walce z naruszeniami własności intelektualnej - oraz wzrastająca liczba spraw dotyczących piractwa komputerowego zwiększyły zainteresowanie opinii publicznej problematyką ochrony praw autorskich. Wraz ze wzrostem egzekwowalności praw autorskich przez ich właścicieli rośnie liczba spraw sądowych dotyczących łamania praw autorskich. Sprawy tego typu są wnoszone zarówno przez indywidualnych twórców, jak i organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (OZZ).

Problematyka wyceny praw autorskich dotyczy również środowiska naukowego, w sądach toczy się coraz więcej spraw cywilnych i karnych dotyczących plagiatów naukowych. Jednocześnie brakuje spójnej metodologii pozwalającej wycenić szkody twórcy powstałe w wyniku bezprawnego wykorzystania jego dzieła.

Możemy wyróżnić następujące metody wyceny autorskich praw majątkowych i praw pochodnych¹:

• metodę rynkową (nazywaną również metodą porównania sprzedaży),
• metodę dochodową,
• metodę kosztową.

Podejście rynkowe zakłada, że na wolnym rynku prawa podaży i popytu doprowadzą do tzw. ceny równowagi rynkowej. Przy stosowaniu metody rynkowej do wyceny praw autorskich należy pamiętać, że utwór chroniony prawem autorskim jest w swej istocie niepowtarzalny i właściciel praw autorskich ma na niego pewnego rodzaju monopol. Utwór chroniony prawem autorskim powinien być oryginalny, a porównania rynkowe do dzieł innych twórców mogą być niebezpieczne ze względu na tę właśnie niepowtarzalność.

Metody dochodowe polegają na wycenie aktywów na podstawie prognozy generowanego w przyszłości dochodu. Można je wykorzystywać w przypadku, gdy da się precyzyjnie wyliczyć dochody związane z wykorzystaniem określonych praw autorskich lub stworzyć wiarygodną prognozę dochodów. Metody dochodowe są często stosowane do wyceny odszkodowań od osób bezprawnie rozprowadzających filmy, gry komputerowe czy muzykę.

Zastosowanie metody dochodowej można łatwo zilustrować przykładem, obliczając wynagrodzenie należne autorowi publikacji książkowej. Załóżmy, że nakład książki Wycena praw autorskich wyniesie 3000 egzemplarzy i zostanie sprzedany w krótkim czasie, nie przekraczającym roku, wynagrodzenie dla autora wyniesie 9000 zł, cena detaliczna - 40 zł, koszty ogólnozakładowe wydawnictwa oraz przygotowania wydania 15 000 zł, koszty dystrybucji 30 proc., natomiast koszty druku jednego egzemplarza - 10 złotych. Bazując na tych założeniach, szacujemy dochód dla wydawnictwa na 30 000 złotych. Przy uwzględnieniu 19-procentowego podatku dochodowego od osób prawnych będzie to 24 300 złotych. Wynagrodzenie autora jest najczęściej określane w oparciu o stawki płacone przez dane wydawnictwo oraz inne wydawnictwa za podobne utwory i przewidywany dochód, jaki dla oficyny wygeneruje książka. Dochód w największym stopniu jest zależny od sprzedanego nakładu oraz ceny detalicznej książki. Honorarium autora w praktyce nie jest ściśle powiązane z poniesionym przez niego nakładem pracy. Na przykład w przypadku książek naukowych, które wymagają dużego nakładu pracy, autorzy często w ogóle nie otrzymują wynagrodzenia ze względu na niską dochodowość tego rodzaju publikacji. Honorarium często jest też przyznawane jako odsetek od wpływów ze sprzedaży książki - wynosi wówczas z reguły 5-12 procent.

We wspomnianym przypadku w przeliczeniu na jeden egzemplarz dochód autora wyniesie 3 zł, bez uwzględnienia obciążenia podatkowego, natomiast dochód wydawnictwa - 8,1 złotych. W powyższej kalkulacji optymistycznie założono, że książka szybko się sprzeda i nie będzie kosztów związanych z niesprzedanymi egzemplarzami.

Jeżeli mamy do czynienia z reedycją książki lub na rynku można znaleźć znaczącą liczbę podobnych publikacji, wycena metodą dochodową będzie zbieżna z podejściem rynkowym. Jeśli sprzedaż będzie rozłożona w czasie na kilka lat, dochody uzyskiwane w kolejnych latach powinniśmy zdyskontować do wartości bieżącej. Stopa dyskontowa powinna uwzględniać ryzyko związane z charakterem publikacji i rodzajem klientów, którzy mogą nabyć książkę.

Przedstawioną metodologię możemy stosować także w przypadku kalkulacji wartości praw autorskich do wydania albumu muzycznego. Stosowanie metody staje się bardziej skomplikowane w przypadku wykorzystania kilku kanałów dystrybucji określonego dzieła ze względu na problematyczność wykorzystania klucza alokacji przychodów z poszczególnych form dystrybucji. W przypadku np. produkcji filmów fabularnych, pomimo rozwiniętych alternatywnych form dystrybucji, nadal większość przychodów producentów generuje tradycyjna dystrybucja kinowa. Z wywiadów bezpośrednich autora wynika, że wielu dystrybutorów nie traktuje uzyskiwania dochodów z tytułu rozpowszechniania filmów w sieci lub na pokładach samolotów jako poważnego źródła zysku.

Metoda kosztowa określa wartość aktywów na podstawie nakładów, które trzeba ponieść, aby odtworzyć w danym momencie identyczne lub podobne pod względem strukturalno-rzeczowym aktywa, nie ma jednak dużego zastosowania do wyceny aktywów niematerialnych. W przypadku praw autorskich zachodzi ograniczony związek pomiędzy kosztem wytworzenia określonych aktywów i wielkością generowanych przez nie dochodów. Stosowanie tej metody może mieć uzasadnienie w przypadku określania wynagrodzenia lub utraconych korzyści z prac objętych prawem autorskim związanych z badaniami naukowymi.

Autorzy prac naukowych rzadko otrzymują wynagrodzenie związane z ich wydaniem. Coraz częściej opublikowanie pracy w renomowanym wydawnictwie wiąże się wręcz z poniesieniem dodatkowych kosztów. W przypadku naruszenia praw autorskich nie można więc mówić o bezpośrednio poniesionych przez twórcę stratach ekonomicznych.

Ze względu na wysokie koszty, ponoszone w celu uzyskania rezultatów badań, w określonych przypadkach właściwe może być wykorzystanie metod kosztowych związanych z nakładami niezbędnymi do powstania dzieła (np. koszty eksperymentów, tłumaczeń, pozyskania literatury).

Tak więc w przypadku wyceny praw autorskich podejście dochodowe i w drugiej kolejności rynkowe są metodami preferowanymi.

Do metody dochodowej odnoszą się pośrednio zapisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych². Zgodnie z art. 79 tej ustawy: uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:

1. zaniechania naruszania;
2. usunięcia skutków naruszenia;
3. naprawienia wyrządzonej szkody:
   1. na zasadach ogólnych albo
   2. poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione - trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu.

W przypadku naruszenia prawa dotyczącego publikacji opisanej w przykładzie książki możemy mówić o utraconych dochodach w wysokości 8,1 zł (wydawnictwo) i 3 zł (autora). Jeżeli jednak autor podpisał umowę przenoszącą prawa do eksploatacji utworu w całości na wydawnictwo, dochodzenie przez niego roszczeń zaczyna być sprawą problematyczną. Ewentualne odszkodowanie powinno stanowić - w zależności od tego, czy naruszenie było zawinione, czy też nie - 16,2 zł lub 24,3 zł dla wydawnictwa i 6 zł lub 9 zł dla autora za każdy egzemplarz nielegalnie zwielokrotnionej i rozprowadzonej książki.

Plagiaty naukowe

Wyroki sądowe dotyczące zadośćuczynienia w sprawach o plagiaty naukowe są ciekawym przykładem określania w praktyce prawnej wartości praw autorskich i odszkodowania związanego z ich złamaniem. Opis kilku przykładów zadośćuczynienia przyznanego przez sąd w sprawach plagiatów naukowych można znaleźć w artykułach publikowanych przez Marka Wrońskiego na łamach „Forum Akademickiego”. Dr hab. Grażyna Bartkowiak, była pracownica Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu oraz Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, musiała zapłacić 3 tys. zł zadośćuczynienia za przepisanie ok. 40 stron maszynopisu z pracy magisterskiej swojej magistrantki M. Siedleckiej³. Prof. Aldona Kamela-Sowińska w ramach ugody sądowej zapłaciła 10 tys. zł odszkodowania Jakubowi Banasiowi za plagiat 2,5 strony tekstu⁴. Dr hab. Janusz Goliński zapłacił 30 tys. zł dr Agnieszce Raubo za przepisanie ok. 12 stron tekstu artykułu naukowego złożonego jako maszynopis⁵.

Powyższe wyroki nie opierają się na spójnej metodologii wyliczenia odszkodowania - jego wartość nie jest zależna ani od przewidywanego dochodu, jaki mógłby uzyskać autor tekstu, którego prawa autorskie złamano, ani od kosztów związanych z przygotowaniem określonego tekstu. W przypadku sprawy A. Raubo sąd powołał się na wysoką szkodliwość społeczną czynu. W żadnym z wymienionych przypadków nie odniósł się jednak do art. 79 ustawy o prawie autorskim.

Piractwo sieciowe

Przykładem wymiernych strat w sensie ekonomicznym są te, których dotyczą sprawy o naruszenie prawa autorskiego związanego z piractwem sieciowym. Udostępnianie pliku bez zgody producenta jest naruszeniem praw autorskich. Sprawy takie najczęściej kończą się ugodami pozasądowymi. Osoby udostępniające w Polsce pliki bez zgody właścicieli praw autorskich od pewnego czasu otrzymują wezwania do zapłaty określonej sumy - od kilkuset złotych do kilku tysięcy - od kancelarii prawnych reprezentujących twórców lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (OZZ), w przypadku braku reakcji sprawy są kierowane na drogę karną.

Szeroko opisywane w mediach były sprawy użytkowników serwisu Chomikuj.pl, którzy otrzymali od prawników działających m.in. na rzecz Związku Producentów Audio-Video (ZPAV) wezwania do ugody pozasądowej. Wysokość odszkodowania jest bardzo różna, według pełnomocnika ZPAV - mec. Staszewskiego - nie przekracza kwoty 1,90 zł za każde udostępnienie⁶. Związek zawiera ugody pozasądowe z osobami udostępniającymi utwory masowo, w przypadku trudnej sytuacji materialnej danej osoby odstępuje jednak od żądania odszkodowania. Wysyła do stu wezwań miesięcznie, a efektem ok. 30-40 proc. z nich jest ugoda. W przypadku braku polubownego zakończenia sprawy kierowane są do prokuratury⁷.

Rozpowszechnianie utworów muzycznych w sieci bez uprawnienia na podstawie art. 116 ust. 1 w zw. z art. 117 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁸ zagrożone jest karą do 2 lat pozbawienia wolności albo ograniczenia wolności oraz grzywny, a także odpowiedzialnością odszkodowawczą. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej - zagrożony jest karą do 3 lat więzienia, natomiast jeśli przestępstwo stanowi stałe źródło dochodu - podlega karze od 6 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.

W wielu krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, odszkodowanie z tytułu naruszenia praw autorskich liczone jest kwotowo. Grzywna za pojedyncze naruszenie prawa autorskiego wynosi tam od 750 do 150 000 dolarów⁹.

Szeroko opisywanym przykładem procesu o piractwo była sprawa J. Thomas-Rasset, która w 2007 r. została oskarżona o pobranie i udostępnienie za pomocą sieci P2P 24 utworów muzycznych. Sprawa nie zakończyła się na etapie ugody przedprocesowej. W sądzie Rasset została uznana za winną i skazana na karę grzywny w wysokości 220 tys. dolarów - 9250 za każdy plik. Wyrok został uchylony, m.in. ze względu na wątpliwości sędziego dotyczące naruszenia prawa. Następnie sąd federalny zasądził odszkodowanie dla wytwórni fonograficznych w kwocie 1,92 mln dolarów. Po apelacji, w której powołano się na „nieproporcjonalną wysokość odszkodowania”, zmniejszono je do kwoty 54 tys. dolarów¹⁰. W międzyczasie wytwórnie fonograficzne zaproponowały Rasset ugodę zakładającą dwa razy mniejszą kwotę odszkodowania, która nie została przyjęta.

Wynagrodzenie organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi

Właściciele praw autorskich - np. producenci oprogramowania lub OZZ - posiadają w wielu przypadkach naturalny monopol. Budzącym wiele kontrowersji przykładem określania wynagrodzenia są sprawy dotyczące reemisji sygnału przez operatorów sieci kablowych. Aktualnie w Polsce rozpoznawanych jest przez sądy ponad 100 spraw z powództwa OZZ przeciwko operatorom, dotyczących określenia wynagrodzenia lub odszkodowania z tytułu reemisji sygnału radiowego lub telewizyjnego bez zawarcia stosownej umowy licencyjnej¹¹. Według art. 21 ust. 1 ustawy o prawie autorskim: operatorom sieci kablowych wolno reemitować w sieciach kablowych utwory nadawane w programach organizacji radiowych i telewizyjnych wyłącznie na podstawie umowy zawartej z właściwą organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.

W Polsce do pobierania wynagrodzenia na polu reemisji uprawnionych jest jedenaście OZZ¹². Zgodnie z art. 110 prawa autorskiego: wysokość wynagrodzeń dochodzonych w zakresie zbiorowego zarządzania przez organizacje zbiorowego zarządzania powinna uwzględniać:

1. Wysokość wpływów osiąganych z korzystania z utworów i artystycznych wykonań;
2. Zakres korzystania z tych utworów i wykonań artystycznych.

Operatorzy reemitujący sygnał stacji telewizyjnych korzystających w mniejszym stopniu z repertuaru chronionego prawami autorskimi związanymi z wykonywaniem mandatu przez OZZ powinni płacić wynagrodzenie, które ma odniesienie do ekonomicznej wartości świadczonych usług. Reemitenci korzystający w większym stopniu z repertuaru chronionego powinni płacić odpowiednio wyższe wynagrodzenie.

Zgodnie z wyrokami Sądu Najwyższego i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości¹³ organizacje zbiorowego zarządzania mogą zostać uznane za przedsiębiorców posiadających pozycję monopolistyczną na danym rynku, w związku z czym w określonych przypadkach nie można stawek ustalanych przez te organizacje w umowach z innymi operatorami uznać za stawki rynkowe, w szczególności gdy są znacząco wyższe od stawek pobieranych na porównywalnych rynkach.

Zgodnie z uzasadnieniem wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu¹⁴: Nie można podzielić oceny Sądu Okręgowego, iż stawka [&helip;] procentowa wpływów netto ma charakter stawki rynkowej, skoro jest stosowana w wielu umowach zawartych z operatorami telewizji kablowych.

Największą z organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi uprawnionych do pobierania wynagrodzenia na polu reemisji programów telewizyjnych jest Stowarzyszenie Filmowców Polskich (SFP), w ramach którego działa wyodrębniona jednostka ZAPA - Związek Autorów i Producentów Audiowizualnych - reprezentujący reżyserów, scenarzystów, operatorów obrazu, scenografów, kostiumografów, operatorów dźwięku, montażystów oraz producentów dzieł audiowizualnych.

SFP w sprawach wytoczonych operatorom kablowym żąda wynagrodzenia w kwocie 2,8 proc. wpływów netto¹⁵. W uzasadnieniach nie ma szczegółowego wyliczenia proponowanej stawki. Biegła E. Nowińska w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Filmowców Polskich przeciwko S.M.¹⁶ dowodzi, że stawka ta jest prawidłowa, ponieważ SFP stosuje ją powszechnie w umowach z innymi operatorami.

Sprawy z powództwa SFP były również rozpatrywane przez Komisję Prawa Autorskiego działającą przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która m.in. w przypadku Zakładu Usług Telewizji Kablowej w Kamiennej Górze uznała stawkę 3,8 proc. wpływów za całkowite obciążenie operatorów kablowych opłatami na rzecz wszystkich OZZ, wynikające z porównania z innymi krajami Unii Europejskiej, a następnie - uwzględniając zakres reprezentacji i obciążenie na rzecz innych OZZ - wskazała stawkę 1,6 proc. jako właściwą. Brakuje jednak szczegółowego wyliczenia, algorytmu określenia stawki oraz odniesienia do art. 110 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Ze względu na brak niekontrolowanych cen rynkowych i rynku z funkcjonującą konkurencją, autor sugeruje stosowanie metody porównawczej składającej się z następujących etapów¹⁷:

• określenie stawki całkowitego obciążenia poprzez porównanie z innymi rynkami,
• wybór odpowiedniego mnożnika, którym może być stawka procentowa,
• określenie procentowej stawki, która powinna przysługiwać danej OZZ w oparciu o ekonomiczne wykorzystanie licencji i repertuaru chronionego przez daną OZZ.

Bazując na opisanej metodologii, stawkę dla przykładowego operatora działającego w średniej wielkości mieście określono na 1,46 procent¹⁸. Wymieniona rozbieżność wskazuje na dużą subiektywność i brak spójnej metodologii w kształtowaniu relacji z podmiotami, które korzystają z praw autorskich.

Podsumowanie

Tematyka ochrony praw autorskich i kształtowania relacji ekonomicznych z ich właścicielami dotyczy środowiska naukowego, ale i użytkowników internetu, którzy świadomie lub nieświadomie mogą narazić się na zarzut złamania praw autorskich.

Artykuł pokazuje złożoność problematyki wyceny praw autorskich i brak ogólnie przyjętych metodologii pozwalających wyliczyć ich wartość, a tym samym wartość odszkodowań lub wynagrodzeń dla OZZ w sporach prawnych.

Sytuacja ta dotyczy zarówno stosunkowo prostych sytuacji naruszenia praw autorskich w przypadkach piractwa komputerowego, jak i skomplikowanych metodologicznie przykładów wyliczania wynagrodzenia OZZ.

Bibliografia

• P. Kossecki, Metodologia określania wynagrodzenia Organizacji Zbiorowego Zarządzania prawami autorskimi od podmiotów korzystających z utworów audiowizualnych na polu reemisji programów telewizyjnych, „Studia i materiały. Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego” 2011, nr 1-2.
• P. Kossecki, Określanie wynagrodzenia Organizacji Zbiorowego Zarządzania prawami autorskimi od podmiotów korzystających z utworów audiowizualnych na polu reemisji - studium przypadku, referat prezentowany na II Międzynarodowej Konferencji Naukowej Kapitał ludzki w świecie mediów, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, 18-20.04.2012, Gdańsk.
• Obwieszczenie Ministra Kultury z dnia 13 kwietnia 2004 r. w sprawie ogłoszenia decyzji Ministra Kultury o udzieleniu i cofnięciu zezwoleń na podjęcie działalności organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, „Monitor Polski” z 2004 r. Nr 18 poz. 322.
• M. Wroński, Uprawnienia poszkodowanych, „Forum Akademickie” 2011, nr 12.
• Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dn. 28.09.2010 r., sprawa z powództwa SFP przeciwko J. L. o zapłatę odszkodowania., sygn. IACa 633/10.
• Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 15.06.2011 r., sprawa z powództwa SFP przeciwko SOTK, sygn. V CSK 373/10.

Netografia

• M. Błoński, Masowo pozywają piratów, 2011, http://kopalniawiedzy.pl/pozew-sad-piractwo-BitTorrent,13650.
• K. Lech, RIAA chce ugody. Oskarżona o piractwo odrzuca propozycję, 28.01.2010, http://www.idg.pl/news/355366/riaa.chce.ugody.oskarzona.o.piractwo.odrzuca.propozycje.html.
• M. Pawłowska, E-windykatorzy na tropie piractwa, http://natemat.pl/1123,e-windykatorzy-na-tropie-piractwa.
• A. Rychlik, Prawne praktyki ustanowione przez technologię informacyjno-komunikacyjną na przykładzie reemisji utworu, XX Ogólnopolskie Sympozjum Naukowe Komputer w edukacji, Kraków 24 - 25.09.2010, http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2010/rychlik.pdf.
• D. Zarzecki, Metody wyceny wartości niematerialnych i prawnych, 2006, http://e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=404&part=2.