Wprowadzenie

Badania przeprowadzane wśród polskich internautów wskazują na istnienie znacznej rozbieżności pomiędzy zasięgiem użytkowania internetu rozumianym jako udział internautów w populacji a poziomem podstawowych kompetencji komputerowych, jakimi dysponują internauci. Wyniki "Diagnozy społecznej" z 2011 roku, wykorzystane do pogłębionych analiz statystycznych, pozwoliły dokładniej zbadać to zjawisko i sprawdzić, co robią użytkownicy internetu w trakcie korzystania z niego, skoro ich kompetencje są niskie. Za kluczowe dla analiz uznano przy tym użytkowanie wyszukiwarek internetowych. Zbadanie związków pomiędzy kompetencjami komputerowymi a czasem oraz częstotliwością korzystania z internetu i komputerów, a w szczególności z wyszukiwarek, potwierdza wstępną tezę o istnieniu nieco paradoksalnej rozbieżności. Paradoks ten odnieść można do analiz poświęconych głębszym poziomom cyfrowego podziału. Inspiracją do niniejszych analiz były przede wszystkim wyniki trzech studiów - Diagnozy społecznej² w części poświęconej technologiom informatycznym³ i ujawnianej rozbieżności pomiędzy udziałem internautów w polskim społeczeństwie i rozpowszechnieniem kompetencji informatycznych, badań pomiaru dojrzałości technologicznej uczniów⁴ oraz zrealizowanych przez GUS badań wykorzystania ITC w gospodarstwach domowych⁵. Wyniki te skłaniają do zadania pytania o umiejętności, jakimi dysponują internauci, o zróżnicowanie celów i wzorów korzystania z internetu, a w efekcie - o widoczny w nich głębszy poziom cyfrowego podziału⁶.

Analizując pokrótce wyniki Diagnozy społecznej, należy zwrócić uwagę na poziom nasycenia dostępem do internetu w polskim społeczeństwie: w pierwszej połowie 2011 roku dysponowało nim 61 proc. gospodarstw domowych, a jednocześnie korzystało z internetu 60 proc. Polaków, którzy ukończyli 16 lat⁷. Ważnym czynnikiem różnicującym w odniesieniu do samego użytkowania okazuje się wykształcenie. Jak pisze w Diagnozie społecznej Dominik Batorski: Z sieci korzystają prawie wszystkie osoby uczące się (97 proc. uczniów i studentów) i lepiej wykształcone (89 proc. osób z wyższym wykształceniem). Tymczasem wśród osób z wykształceniem podstawowym jest dokładnie odwrotnie - z sieci korzysta zaledwie 10 procent osób. Wyższe wykształcenie posiada aż 32 proc. internautów i tylko 6 proc. niekorzystających z sieci. Zaledwie 3 proc. internautów to osoby z wykształceniem podstawowym⁸. Podobne są zresztą konkluzje z raportu GUS, w którym znalazło się następujące podsumowanie: poziom wykształcenia jest jednym z czynników najsilniej różnicujących wartość tego wskaźnika [odsetka regularnych użytkowników komputerów] w poszczególnych grupach⁹.

Można zatem uznać, że internauci są tą częścią polskiego społeczeństwa, która jednocześnie charakteryzuje się generalnie wyższym poziomem kompetencji - jeśli zgodzić się, że wyższy poziom wykształcenia można bezpośrednio z nimi powiązać - a także wyższym poziomem kompetencji komputerowych, chociażby ze względu na włączenie kształcenia w tym zakresie w podstawy programowe (m.in. dla szkół ponadgimnazjalnych) i standardy kształcenia (dla szkół wyższych).

Jednak te same analizy D. Batorskiego wskazują, że mimo to w parze z użytkowaniem internetu nie idą wysokie kompetencje cyfrowe. Jak pisze: Prawie 96 proc. osób korzysta z poczty elektronicznej, choć dla części z nich bardziej skomplikowane zastosowania, nawet takie jak wysłanie maila z załącznikiem, są trudne. Zdecydowana większość użytkowników umie korzystać z przeglądarki internetowej, a 92 proc. deklaruje umiejętność posługiwania się wyszukiwarką. Umiejętności obsługi komputera są wyraźnie mniej powszechne. Niecałe 70 proc. użytkowników potrafi wykonać podstawowe czynności związane z organizacją systemu plików, takie jak kopiowanie czy przenoszenie pliku lub folderu. Do umiejętności zainstalowania drukarki, modemu, skanera bądź innych urządzeń przyznaje się 37 proc. użytkowników¹⁰. Jeszcze bardziej wymowne jest odniesienie tych wyników do szerzej zdefiniowanej populacji: Obecnie zaledwie 9,2 proc. Polaków w wieku 16+ posiada umiejętność obsługi podstawowych programów biurowych i korzystania z internetu. Wynik ten jest i tak poprawą w stosunku do roku 2009, kiedy odsetek ten wynosił 7,5¹¹. Chociaż wydaje się to porażką systemu edukacji, nie ta konstatacja stała się przesłanką niniejszych analiz, ale zaskoczenie wspomnianą paradoksalną rozbieżnością, która prowokuje do postawienia pytania: co robią korzystający z internetu, skoro niewiele robić potrafią? Czy to możliwe, że ich działania ograniczają się do najprostszych czynności, np. skorzystania z wyszukiwarki? Dane pochodzące z Diagnozy społecznej nie przynoszą odpowiedzi na pytania, czego i w jaki sposób internauci poszukują, a przede wszystkim, czy robią to efektywnie. Pozwalają jednak na sprawdzenie, czy częste korzystanie z wyszukiwarki idzie w parze z dysponowaniem zaawansowanymi kompetencjami, a więc z wyższym poziomem umiejętności korzystania z komputera i z różnorodnością sposobów użytkowania internetu, oraz jak się ma częstotliwość korzystania z wyszukiwarek do czasu poświęcanego na korzystanie z komputera. Te zależności wyznaczają główny obszar przeprowadzonych analiz.

Badania GUS wskazują, że stosunkowo często wykonywana czynność jest jedyną, jaką dany internauta potrafi zrealizować - np. w 2010 roku 16 proc. używających wyszukiwarki nie robiło niczego innego w zakresie korzystania z internetu¹². Wprawdzie żadna inna aktywność nie ma tak wyłącznego charakteru, niemniej dalszych ok. 30 proc. internautów używających wyszukiwarki wykonywało poza tym zaledwie jedną lub dwie inne czynności¹³.

Przesłanką dla postawienia pytań o wskazane wyżej związki były też badania nad dojrzałością technologiczną uczniów, które idą w parze z szerszym namysłem nad tzw. drugim poziomem cyfrowego podziału i cyfrowymi nierównościami wynikającym nie tyle z opozycji użytkowanie - nieużytkowanie internetu, co z jakości owego użytkowania, a więc jego celów, intensywności, efektów. Badania te skłoniły Dorotę Kwiatkowską i Marcina Dąbrowskiego do wskazania, że korzystanie z internetu przez uczniów częściej związane jest z poszukiwaniem informacji służących rozrywce niż nauce, zaś komputer i internet stanowią przede wszystkim źródło i narzędzie rozrywki¹⁴. Wprawdzie badani 11- i 12-latkowie stanowili specyficzną grupę, byli to bowiem słuchacze Ekonomicznego Uniwersytetu Dziecięcego, ale można sądzić, że są oni osobami, które korzystają z internetu najpowszechniej, najczęściej i w sposób najbardziej kompetentny w swojej grupie wiekowej. Jeśli zatem po kilku latach edukacji formalnej przedstawiciele cyfrowego pokolenia traktują internet zasadniczo jako źródło rozrywki i medium komunikacji, to przekonanie, że korzystanie z niego jest narzędziem czy też czynnikiem rozwoju można co najmniej poddać w wątpliwość.

Wyszukiwanie i inne aktywności internetowe

Przedstawione analizy użytkowania internetu oparto na udostępnianych przez Radę Monitoringu Społecznego bazach wyników badań z kolejnych edycji Diagnozy społecznej (wykorzystano wyniki z 2011 roku w zakresie odnoszącym się do respondentów indywidualnych) i własnych wyliczeniach w programie SPSS. Do analizy wybrano przede wszystkim odpowiedzi na pytania o wykonywanie określonych czynności związanych z korzystaniem z komputera oraz z internetu, co miało pozwolić na uchwycenie różnic w tym zakresie, zależnych od intensywności korzystania z wyszukiwarek. Sięgnięto też po dane dotyczące pytania o średni tygodniowy czas użytkowania komputera (w kwestionariuszu nie pojawia się pytanie o czas użytkowania internetu, ponieważ jest to w coraz większym stopniu tożsame). Analizy mają pozwolić na znalezienie odpowiedzi na pytanie o modele korzystania z internetu w zakresie różnorodności wykonywanych działań, która jednocześnie traktowana jest jako wskazówka dotycząca poziomu kompetencji cyfrowych internauty. Tym samym dociekania zmierzają w kierunku poszukiwania głębszych poziomów cyfrowego podziału niż tylko dychotomia osoba korzystająca - niekorzystająca z internetu i w stronę pytania o potencjalne rozwojowe konsekwencje cyfrowego włączenia.

Podstawową zmienną charakteryzującą użytkowanie komputera jest poświęcony na to czas. Średnia wartość tej zmiennej wśród respondentów, których odpowiedzi analizowano (a więc internautów z badania przeprowadzonego w 2011 roku, udzielających również odpowiedzi na pytanie o korzystanie z wyszukiwarek internetowych, N=15049 - ta grupa stanowi próbę dla wszystkich dalszych obliczeń), wynosiła 13,5 godziny w tygodniu przy medianie wynoszącej 10 godzin - co czwarty z badanych użytkowników korzystał jednak z komputera do trzech godzin w tygodniu, 75 proc. z nich - do 20 godzin. Przywołane granice wykorzystano w tworzeniu kategoryzacji wartości tej zmiennej na potrzeby dalszych analiz.

Natomiast korzystanie z wyszukiwarek scharakteryzować można rozkładem przedstawionym w tabeli 1. Dla ponad 40 proc. internautów używanie ich jest codziennością. Nie wiadomo wprawdzie, z iloma przeprowadzonymi dziennie wyszukiwaniami się to wiąże, ale niewątpliwie ci użytkownicy regularne używają omawianego narzędzia. Z drugiej strony aż co dziesiąty badany wskazuje, że nigdy nie korzysta z wyszukiwarek, a niespełna 19 proc. internautów to sporadyczni ich użytkownicy.

Częstotliwość korzystania z wyszukiwarek i sumaryczny tygodniowy czas korzystania z komputera okazują się powiązane (zależność jest istotna statystycznie dla p ‹ 0,001). Współczynnik korelacji V Kramera wynosi 0,336, zaś przy uwzględnieniu kategoryzacji czasu korzystania opartej na kwartylach - 0,310. Poza umiarkowaną siłą związku interesujący jest jego kierunek. Analizując rozkłady warunkowe dla podgrup użytkowników wyznaczonych przez częstotliwość korzystania z wyszukiwarki, można zauważyć, że wraz ze zmniejszającą się częstotliwością rosną udziały użytkowników o krótszych tygodniowych okresach używania komputera. O ile w grupie korzystających z wyszukiwarek codziennie udział korzystających z komputera bardzo krótko, bo do 3 godzin w tygodniu, wynosi 6 proc., o tyle w grupie używających wyszukiwarek kilka razy w tygodniu - aż 25 procent. Codziennie korzystający z wyszukiwarek są przy tym grupą najbardziej zróżnicowaną pod względem sum czasu korzystania z komputera. Analizując rozkłady brzegowe w uporządkowaniu według czasów korzystania z komputera, można dostrzec, że im wyższa suma poświęconego na to czasu, tym większy udział korzystających codziennie z wyszukiwarek. Wprawdzie dane nie pozwalają orzekać o kierunku zależności pomiędzy tymi zmiennymi, niemniej można sądzić, że wzajemne oddziaływanie ma charakter zwrotny, tzn. częstsze sięganie po wyszukiwarkę generuje dłuższy czas korzystania z komputera (bo jest on poświęcany na owe wyszukiwania), a jednocześnie - dłuższy czas korzystania z komputera wymusza w pewnym sensie sięganie po wyszukiwarkę. Można to próbować wyjaśniać dwoma mechanizmami:

• jedno wyszukiwanie prowadzi do kolejnych i w efekcie pojawia się hipertekstowa wędrówka po wynikach, która oczywiście wymaga czasu, zaś uogólniając - wyszukiwanie idzie w parze z rozwojem poznawczym, być może także z rozwojem kompetencji;
• mając czas na korzystanie z komputera i internetu, użytkownik nie bardzo potrafi robić cokolwiek innego niż wyszukiwanie, stąd częste używanie wyszukiwarek.

Oba mechanizmy mają skrajnie odmienną wymowę i skutki, szczególnie jeśli rozpatrywać je w kontekście cyfrowego podziału.


Aby w pewnym stopniu rozstrzygnąć kwestię, który z mechanizmów rzeczywiście występuje, wykorzystano odpowiedzi na zawarte w kwestionariuszu Diagnozy społecznej pytanie o umiejętności korzystania z pewnych - mniej i bardziej podstawowych - funkcji programów komputerowych. Umiejętności te są w gruncie rzeczy ściśle operacyjne, określić je więc można mianem kompetencji komputerowych - nieco węższych niż kompetencje cyfrowe, te ostatnie bowiem obok umiejętności obsługi obejmują także zarządzanie informacjami cyfrowymi¹⁵. Wśród kompetencji komputerowych można wymienić tak podstawowe czynności jak kopiowanie pliku czy fragmentu tekstu, a także korzystanie z funkcji matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym, tworzenie prezentacji, instalowanie nowych urządzeń czy - najbardziej zaawansowane - pisanie programów.

Dla uchwycenia kompetencji komputerowych w możliwie syntetyczny sposób zsumowano liczbę odpowiedzi twierdzących na pytania o wykonywanie danej czynności. Uzyskano wskaźnik kompetencji przyjmujący wartości od 0 - w sytuacji, gdy użytkownik nie wykonywał żadnej z objętych badaniem czynności - do 6, jeśli wykonywał je wszystkie. Poziom kompetencji komputerowych okazał się niewysoki, charakteryzuje go bowiem mediana wynosząca 2, zatem połowa użytkowników wykonywała do dwóch z podstawowych czynności obsługi, choć należy dodać, że co czwarty nie wykonywał żadnej. Tak skonstruowany syntetyczny wskaźnik skorelowano ze zmienną opisującą częstotliwość korzystania z wyszukiwarek. Zależność okazała się istotna statystycznie (dla p ‹ 0,001), a wyznaczony współczynnik korelacji rang Spearmana uzyskał wartość 0,464 - zależność między zmiennymi jest więc silna i jednocześnie ma kierunek dodatni. Oznacza to, że wyższym częstotliwościom korzystania z wyszukiwarek towarzyszy wyższy poziom kompetencji komputerowych. Taki wynik skłaniałby do porzucenia hipotezy o „zastępczym” korzystaniu z wyszukiwarek, niemniej bliższy ogląd rozkładów nie pozwala na taką konstatację. Otóż okazuje się, że niemal co piąty użytkownik niedysponujący żadną z kompetencji komputerowych korzysta codziennie z wyszukiwarki, zaś 36 proc. robi to kilka razy w tygodniu. Wprawdzie udziały bardzo częstego, regularnego korzystania z wyszukiwarek są wśród podgrup o wyższym poziomie kompetencji komputerowych wyższe, ale łącznie 55 proc. osób niewykazujących się żadną z kompetencji komputerowych oraz 71 proc. wykazujących się zaledwie jedną z nich to regularni użytkownicy wyszukiwarek.


Pewne światło na poruszaną kwestię rzuca przejście od kompetencji komputerowych do różnorodnych sposobów wykorzystania samego internetu. Kwestionariusz wymienia dwadzieścia różnych czynności, a pytanie zadawane badanym dotyczy już nie tylko tego, czy w ogóle je wykonywali, ale także tego, czy wykonywali je w tygodniu poprzedzającym badanie. W niniejszym opracowaniu ograniczono zestawienie wyników do odpowiedzi tych użytkowników, którzy z wyszukiwarek korzystają regularnie, czyli przynajmniej raz w tygodniu.

Główną czynnością współwystępującą z wyszukiwaniem okazuje się obsługa poczty elektronicznej. Wśród regularnych użytkowników wyszukiwarek udział tych, którzy nigdy nie korzystali z poczty, jest niewielki, zaś dla większości jest to korzystanie regularne - tj. podejmowane w tygodniu poprzedzającym badanie (nie ma bowiem podstaw, by tydzień ten uważać za szczególny i przez to wywołujący tę konkretną czynność). Z kolei fakt, że aktywności kreatywne (np. tworzenie strony WWW czy publikowanie własnej twórczości) są rzadkie wśród osób systematycznie korzystających z wyszukiwarek, nie jest zaskoczeniem, ponieważ przez ogół internautów również są realizowane rzadko. Nieco zastanawiający w świetle hipotezy o rozwijającym różnorodne kompetencje korzystaniu z wyszukiwarek jest znaczący odsetek wyszukujących, którzy nigdy nie korzystali z e-learningu (43,4 proc.), nie poszukiwali przez internet pracy (33,4 proc.) ani nie pobierali formularzy urzędowych (30 procent), co jednak może wynikać ze stosunkowo niskiej popularności w Polsce nauczania zdalnego czy e-administracji, mimo wsparcia dla nich w wizjach społeczeństwa informacyjnego czy gospodarki opartej na wiedzy. Można też dostrzec, że regularnie wyszukujący „wypróbowali” wiele aktywności komunikacyjnych - głównie z zakresu komunikacji synchronicznej - ale nie podejmują ich regularnie. Podobna sytuacja dotyczy dokonywania zakupów w różnych formach oraz pobierania informacji ze stron instytucji.


Komentując powyższe dane, należy podkreślić, że dotyczą one osób, które regularnie korzystają z wyszukiwarek. Użytkujący komputer bardzo intensywnie, powyżej 20 godzin w tygodniu, to w dużym stopniu osoby codziennie korzystające z wyszukiwarek. Jednak wśród nich mogą znajdować się osoby, które użytkując komputer czy internet, korzystają z odmiennych narzędzi niż wymienione powyżej - chociażby z gier komputerowych albo ze specjalistycznych aplikacji - graficznych, biurowych, finansowych itp. Przyjęcie jako perspektywy analiz akurat użytkowania wyszukiwarek, a nie samego czasu korzystania z komputerów, niewątpliwie pozostawia pewne pytania bez odpowiedzi.

Wnioski

Na podstawie zaprezentowanych zestawień trudno wyciągnąć jednoznaczne wnioski, jednak dostarczając pewnych szczegółowych informacji, zebrane dane pozwalają stwierdzić, iż wskazywana w podsumowaniach Diagnozy społecznej rozbieżność pomiędzy częstotliwością i intensywnością korzystania z internetu w Polsce a kompetencjami komputerowymi internautów niewątpliwie istnieje, ale ma bardziej złożony charakter - nie chodzi tu tylko o nikły poziom kompetencji komputerowych internautów. Z pewnością poważnego namysłu wymaga sytuacja, w której powszechne kształcenie z zakresu kompetencji komputerowych (przynajmniej - jeśli nie cyfrowych) nie przekłada się na równie powszechne umiejętności obsługi podstawowych funkcji oprogramowania. Jednak mimo niedoborów kompetencyjnych internauci - przynajmniej ci, którzy regularnie korzystają z wyszukiwarek - pewnych czynności związanych z siecią próbowali (jak komunikacja synchroniczna), a inne wykonują względnie regularnie (jak obsługa poczty elektronicznej). Niski odsetek osób podejmujących działania kreatywne nie jest zasadniczo zaskakujący. Najbardziej zastanawia i może w pewnym stopniu martwić niewielki udział osób sięgających po e-learning czy poszukujących pracy za pośrednictwem internetu, są to bowiem aktywności, które świadczyłyby o wykorzystywaniu sieci do rozwoju osobistego czy do podejmowania prób społecznego i zawodowego awansu (lub przynajmniej zmiany swojej sytuacji w tym zakresie), co powinno towarzyszyć korzystaniu z internetu - takie są przynajmniej postulaty wiążące wprost dostęp do sieci i korzystanie z niej z rozwojem społecznym. Z dwóch przedstawionych hipotetycznych mechanizmów nie można zatem obecnie jednoznacznie wykluczyć żadnego. Można sądzić, że występują one łącznie - tzn. dla części internautów korzystanie z wyszukiwarki pozostaje jedyną aktywnością, a dla pozostałych jest czynnością współtowarzyszącą wielu innym. Jednak ta niekonkluzywność - w świetle rozpatrywania cyfrowego podziału jako wielopoziomowego - jest przy tym przesłanką skłaniającą do przeniesienia punktu ciężkości analiz już nie tylko z poziomu, który wyznacza opozycja pomiędzy internautami i osobami niekorzystającymi z sieci, na poziom badania aktywności internetowych, ale także głębiej - na poziom celów i efektywności działań. One bowiem dopiero pozwolą stwierdzić, jakie są konsekwencje cyfrowego włączenia oraz czy przekłada się ono na rozwój osobisty i społeczny.

Literatura cytowana

• D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków - raport, "Contemporary Economics" 2011, t. 5, nr 3.
• J. van Dijk, K. Hacker, The Digital Divide as Complex and Dynamic Phenomenon, "The Information Society" 2003, nr 19.
• GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań z lat 2008-2010, informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2010.
• D. Kwiatkowska, M. Dąbrowski, Dojrzałość technologiczna uczniów w świetle wyników badań ankietowych, "e-mentor" 2012, nr 1 (43), www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/43/id/896.