Wprowadzenie

Mówiąc o edukacji w epoce Web 2.0, zwykle jednym tchem wymienia się blogi, mikroblogi, wiki, podcasty. Interesujące narzędzia mnożą się z dnia na dzień, nie sposób nadążyć za nowinkami w sieci. Być może właśnie nadmiar możliwości przyczynia się do powstawania zjawiska "przerostu formy nad treścią". W efekcie opis pracy z danym narzędziem często ogranicza się do suchego tutorialu, znacznie trudniej o rzetelne opracowanie metodyczne, poparte doświadczeniami dydaktycznymi. A przecież nawet najatrakcyjniejsze rozwiązanie technologiczne nie gwarantuje sukcesu edukacyjnego.

Autorka dzieli się w niniejszym artykule doświadczeniami dydaktycznymi, jakie zdobyła, prowadząc projekt edukacyjny w serwisie Wikispaces. Efektem wspólnej pracy 60-osobowej grupy studentów jest strona internetowa: http://wiedzaokulturze.wikispaces.com. Strona ta powstawała przez cały rok akademicki 2011/2012, równolegle do zajęć stacjonarnych z przedmiotu Teoretyczne podstawy wiedzy o kulturze dla studentów I roku kulturoznawstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Obecnie projekt jest już zamknięty, ale strona może stanowić cenne źródło wiedzy na temat podstawowych lektur kulturoznawczych.

Web 2.0 w edukacji wyższej

Wykorzystanie Web 2.0 w edukacji akademickiej nie jest, póki co, bardzo powszechne. Być może wpływ na to ma fakt, iż Web 2.0 powszechnie kojarzy się bardziej z rozrywką niż z edukacją, raczej z czasem wolnym niż z pracą zaliczeniową. Każdy entuzjasta Web 2.0 wie doskonale, że takie myślenie jest objawem ignorancji lub co najmniej niewiedzy, ponieważ nic bardziej nie sprzyja zjawisku dzielenia się wiedzą niż internet drugiej generacji. Z drugiej strony jednak nie można całkowicie lekceważyć obiegowych opinii na temat Web 2.0, gdyż nawet jeśli są one negatywne, to zwracają uwagę na pewien problem: podporządkowanie wybranego narzędzia czy serwisu Web 2.0 funkcji edukacyjnej nie jest łatwe i wymaga dobrego przygotowania ze strony osoby kierującej projektem. Szczegółowe opracowanie kryteriów zaliczenia kolejnych zadań oraz ciągła i systematyczna weryfikacja pracy uczestników to czynności bardzo czasochłonne, dlatego decyzja o włączeniu wybranego narzędzia Web 2.0 w tradycyjny proces edukacyjny musi być przemyślana.

Opis projektu

W roku akademickim 2011/2012 autorka prowadziła ze studentami I roku kulturoznawstwa UG projekt edukacyjny: stronę typu wiki stworzoną w oparciu o serwis Wikispaces. Poszczególne podstrony zostały przyporządkowane tematom kolejnych zajęć. Projekt był więc ściśle związany z tematyką przedmiotu Teoretyczne podstawy wiedzy o kulturze. Zadanie studentów polegało na publikowaniu na kolejnych podstronach wpisów w formie krótkich refleksji dotyczących lektur zadanych na zajęcia (wymagane były dwa wpisy w semestrze) oraz wypowiadaniu się na forach dyskusyjnych przypisanych do poszczególnych tematów (obowiązywało dodanie dwóch komentarzy na forum w semestrze). Każde z tych zadań zostanie omówione szerzej w dalszej części artykułu.

Na rysunku 1 przedstawiono przykład podstrony, na której studenci publikowali wpisy, natomiast rysunek 2 prezentuje fragment przykładowego forum.

Studentów obowiązywał system punktowy, tzn. za wpis można było uzyskać maksymalnie 4 punkty, a za komentarz na forum - 2. Rozróżnienie wynikało z faktu, że wpis musiał opierać się na wiedzy zdobytej podczas lektury, zaś na forum umieszczać należało swobodne rozważania, dlatego stopień trudności pierwszego zadania był wyższy.

Główną inspiracją do uruchomienia projektu była chęć jak najlepszego przygotowania studentów do egzaminu z przedmiotu Teoretyczne podstawy wiedzy o kulturze. Zadanie polegające na pisaniu własnych refleksji na temat wskazanych przez wykładowcę tekstów miało niejako wymusić systematyczność lektury, która jest, jak wiadomo, jednym z warunków sukcesu na każdym egzaminie. Ponadto powstała w wyniku wspólnej pracy strona stała się ogromną bazą wiedzy, niezwykle przydatną podczas przygotowań do egzaminu.

Inne cele, które przyświecały projektowi, a które omówione zostaną szczegółowo w dalszej części artykułu, to m.in. wykształcenie kluczowej na studiach humanistycznych umiejętności wyrażania własnego zdania na temat tekstów naukowych czy też zwiększenie aktywności podczas dyskusji na zajęciach.

Dlaczego wiki?

Zwykle pierwszym skojarzeniem ze słowem wiki jest, oczywiście, Wikipedia. Ta słynna wolna encyklopedia bezsprzecznie przyczyniła się do upowszechnienia, ale i przyjęcia uproszczonego rozumienia idei wiki. Wspólna edycja encyklopedycznych haseł opatrzonych wieloma odnośnikami jest jednym z możliwych zastosowań tej technologii, ale nie jedynym. Wiki to po prostu typ serwisu internetowego, w którym treść można tworzyć i zmieniać w prosty sposób z poziomu przeglądarki internetowej, często za pomocą edytora WYSIWYG (what you see is what you get). Szybkość i prostota edytowania treści daje możliwość współpracy wielu użytkowników przy tworzeniu stron.

Niestety, skojarzenie słowa wiki wyłącznie z Wikipedią może poddawać w wątpliwość wartość edukacyjną stron tego typu. Wiarygodność Wikipedii była wielokrotnie podważana i mimo wielu sensownych kontrargumentów jej wartość poznawcza wciąż pozostaje tematem spornym i kontrowersyjnym. Trudno opowiadać się zdecydowanie po którejś ze stron, jednak warto zwrócić uwagę, że w przypadku Wikipedii mamy do czynienia z przedsięwzięciem globalnym, w którym bierze udział ogromna liczba autorów, a w takich warunkach znacznie trudniej o sprawną weryfikację i korektę treści. Problem ten znika jednak w przypadku strony wiki edytowanej przez ograniczoną liczbę użytkowników. Dlatego też powszechne wątpliwości na temat Wikipedii nie powinny podważać wartości edukacyjnej projektów tego typu.

Dlaczego Wikispaces?

W internecie można znaleźć wiele serwisów umożliwiających stworzenie strony typu wiki. Niezdecydowanym może pomóc strona WikiMatrix¹, która grupuje ponad 100 serwisów wiki, a także umożliwia ich porównanie. Dostępna na niej opcja Choice Wizard pozwala na sprawne zawężenie wyników wyszukiwania.

Autorka zdecydowała, że językiem interfejsu wykorzystywanego w jej projekcie powinien być język polski. Koniecznym warunkiem było także zastosowanie edytora WYSIWYG oraz zewnętrznego hostingu. Te kryteria zawęziły wyniki poszukiwań do zaledwie czterech serwisów typu wiki, spośród których Wikispaces zawierał najdogodniejsze rozwiązania dla projektów edukacyjnych.

Po rocznej pracy z serwisem Wikispaces można z całą pewnością stwierdzić, że zdał test funkcjonalności. Jest prosty i intuicyjny w obsłudze, pozwala też na sprawny kontakt z uczestnikami. Wprawdzie dla pewności, że wszyscy poradzą sobie z korzystaniem z serwisu, na stronie głównej projektu opublikowany został wideotutorial, w którym wyjaśniono wszelkie kwestie techniczne, jednak prawdopodobnie i bez tego korzystanie z serwisu nie nastręczałoby żadnych trudności.

Jedynie pod koniec semestru, w wyniku dużego przeciążenia, wpisy dodawane w tym samym czasie były czasami „nadpisywane" na wpisach poprzednika, jednak śledzenie historii edycji pozwalało szybko zrekonstruować treści, które zniknęły. Aby niczego nie przeoczyć, zdecydowano się na wykorzystanie opcji powiadamiania prowadzącego projekt o nowo dodanych wpisach i komentarzach, która okazała się bardzo przydatna, choć było to równoznaczne z otrzymywaniem dużej liczby e-maili.

Czego to ma nauczyć?

Warto przytoczyć tu fragment zasłyszanej kiedyś na uniwersyteckim korytarzu rozmowy, w której pewna studentka opowiadała swojej koleżance o zajęciach, podczas których wraz z innymi studentami współtworzyła blog. Z rozmowy wynikało, że wykładowca wymagał, by co tydzień dodawali post na dowolny temat. Studentka skomentowała to zadanie w następujący sposób: Nie wiem, czego to ma nauczyć. Spostrzeżenie to zostało sformułowane bardzo trafnie - każda osoba prowadząca internetowy projekt edukacyjny powinna najpierw spróbować odpowiedzieć na pytanie: Czego to ma nauczyć?

Z opisanej rozmowy wynikało, że wykładowca nie sprecyzował celu edukacyjnego, jaki miał spełniać tworzony w ramach zajęć blog. Być może przyjął, że samo prowadzenie bloga jest czymś ciekawym i atrakcyjnym, jednak w dzisiejszych czasach wszelkie nowinki technologiczne bardzo spowszedniały.

Autorka postara się odpowiedzieć na pytanie, czego miał nauczyć prowadzony w ramach jej pracy projekt wiki. Jak wspomniano, studenci wykonywali dwa zasadnicze typy zadań: pisali krótkie refleksje na temat przeczytanych lektur oraz wypowiadali się na forum w ramach zaproponowanych przez wykładowcę tematów. W dalszej części artykułu każde z tych zadań zostanie osobno przedstawione wraz z prezentacją celu dydaktycznego, jaki mu przyświecał.

Wpisy na temat lektur

Publikowane przez studentów wpisy oceniane były według trzech zasadniczych kryteriów. Pierwsze z nich dotyczyło wymaganej treści wpisów, drugie - objętości, zaś trzecie - terminowości.

Pod względem treściowym wpis na wiki miał być minirecenzją, refleksją lub opinią na temat lektury, której omawianie zostało zaplanowane na kolejne zajęcia. Zadanie to miało wykształcić przede wszystkim kluczową na studiach humanistycznych umiejętność krytycznego czytania, dlatego wpis nie mógł w żadnym razie być streszczeniem tekstu.

Jak wiadomo, streszczenia lektur, także tych akademickich, można znaleźć bez trudu w internecie. Znacznie trudniej o subiektywne opinie czy komentarze. Ustalenie takiego kryterium miało zapobiec mechanicznemu kopiowaniu przez studentów tekstów z internetu. Ponadto, studenci publikowali na stronie po cztery wpisy rocznie, co pozwoliło w większości przypadków na weryfikację, czy zadania zostały wykonane samodzielnie. Gdy student składa jedną pracę pisemną rocznie, nie można umieścić jej w kontekście innych jego prac, trudniej zatem ocenić stopień samodzielności jej wykonania.

Trzeba przyznać, że to pierwsze i najważniejsze kryterium nie zostało przez studentów spełnione w sposób w pełni zadowalający. W praktyce większość wpisów miała jednak charakter streszczeń opatrzonych kilkoma zdaniami własnego podsumowania. Można to wytłumaczyć faktem, że w projekcie brali udział studenci pierwszego roku, których doświadczenie w zakresie krytyki tekstu nie było jeszcze bogate. Z tego właśnie względu nie egzekwowano wymogu dotyczącego treści z dużą surowością. Jeśli w tekście można się było doszukać własnej opinii piszącego, zadanie uznawano za zaliczone. Oczywiście im większa była wartość krytyczna tekstu, tym wyższa punktacja.

Maksymalną objętość wpisów ustalono na 1000-1300 znaków bez spacji. Ograniczenie objętości wynikało ze specyfiki tworzenia tekstów internetowych, które ze względu na swą mniejszą czytelność na ekranie powinny być krótsze niż teksty drukowane². Trzeba przyznać, że większość wpisów nieznacznie przekraczała dozwoloną długość, jednak jeśli nie była to znaczna dysproporcja, nie wpływała ona na punktację.

I wreszcie trzecie kryterium: terminowość. Termin publikowania na kolejnych podstronach mijał dwa dni przed zajęciami, na których omawiany miał być dany temat. Dzięki temu do zamieszczonych na stronie opinii można było odwoływać się podczas przypisanych do nich tematycznie zajęć. Ponadto wykładowca miał pewność, że tekst został napisany na podstawie samodzielnej lektury, a nie notatek sporządzonych podczas zajęć. Za nieterminowość w oddaniu zadania obniżano ocenę punktową, co okazało się na tyle skuteczną groźbą, że większość wpisów publikowana była w terminie.

Trzeba dodać, że aby projekt funkcjonował sprawnie, terminowością wykazać powinien się także wykładowca. Punktację za wpisy umieszczano na stronie najpóźniej dwa dni po upłynięciu ostatecznego terminu ich publikacji w danym tygodniu. Oznaczało to wprawdzie konieczność sprawdzania kolejnych prac co tydzień, jednak ta systematyczność oszczędziła prowadzącemu pracy pod koniec roku.

Komentarze na forum dyskusyjnym

Jedną z ciekawych funkcjonalności Wikispaces jest możliwość dołączenia do każdej ze stron forum dyskusyjnego. W omawianym projekcie było to szczególnie przydatne, gdyż dyskusja jest jedną z podstawowych metod dydaktycznych na studiach humanistycznych. Element ten miał być w założeniu mniej istotny, jednak stał się najciekawszą częścią projektu.

Do każdego tematu zajęć wykładowca proponował odrębny wątek dyskusyjny, zwykle luźno związany z tematem zajęć. Celem dyskusji było rozważenie zdań i opinii znanych filozofów czy kulturoznawców w kontekście współczesnego życia. Oto dwa przykłady bardzo popularnych wątków dyskusyjnych:

Thomas Eriksen pisze, że człowiek współczesny żyje tylko najbliższą teraźniejszością, a przeszłość i przyszłość są zagrożone tyranią chwili. Czy można zgodzić się z autorem, że współcześnie „czas został poszatkowany w tak drobne kawałki, że prawie nic już z niego nie zostało"? Jak to możliwe, że choć technologia obecnie tak bardzo oszczędza nam czas, to mamy go coraz mniej?

Georg Simmel pisał: „Przy rozległości życia wielkomiejskiego niełatwo jest dowieść wartości własnej osoby". Czy można zgodzić się z tezą autora, że życie w wielkim mieście, choć zapewnia jednostce wolność i niezależność, to jednocześnie zmierza do tłumienia „autentycznego, nieporównywalnego kolorytu osobowości"? Czy wśród mieszkańców wielkich miast da się zauważyć wzmożoną tendencję do maksymalnego uwydatniania, wręcz przejaskrawiania swoistych cech własnej osobowości? W jaki sposób może objawiać się ta tendencja?

W stosunku do komentarzy na forum również ustalone zostały kryteria dotyczące zawartości, objętości oraz terminowości publikowania. Pod względem treściowym komentarz miał zawierać subiektywną opinię autora na zaproponowany temat. W przeciwieństwie do wpisów na wiki opinia ta nie musiała opierać się na lekturze - mogła odwoływać się do własnych doświadczeń. Wyraźnie zaznaczono, że nie można ograniczyć się jedynie do wyrażenia poparcia dla autorów wcześniejszych wpisów, np.: Ja też tak uważam. Oczywiście komentarz nie mógł zawierać sformułowań wulgarnych ani zbyt kolokwialnych. Obawy w tej kwestii okazały się jednak zbyteczne, gdyż nikt nie wypowiadał się na forum niekulturalnie, nie pojawiły się też argumenty ad hominem czy ad personam, co można wytłumaczyć faktem, że dyskutanci się znali - nie byli dla siebie anonimowi.

Studenci byli zachęcani do odwoływania się do wypowiedzi poprzedników, jednak w praktyce zdarzało się to rzadko. Dyskusje przypominały raczej zbiór wypowiedzi na dany temat niż rzeczywistą rozmowę. Wyjątek stanowiły wątki bardziej popularne, na których toczyła się ożywiona dyskusja (ich przykłady przytoczone zostały powyżej)³.

Wymaganą objętość wpisów określono tym razem na 500-700 znaków bez spacji. I również w tym przypadku komentarze często przekraczały ustaloną długość. Termin ich dodawania mijał dwa dni przed zajęciami, na których omawiany miał być dany temat. Następnego dnia po upłynięciu terminu publikowane było przez prowadzącego podsumowanie dyskusji, które zbierało najważniejsze rozważania, jakie pojawiły się w komentarzach. Wypunktowane w podsumowaniu refleksje poddawane były następnie dyskusji na zajęciach. Podsumowanie to miało dawać uczestnikom świadomość obecności prowadzącego, a tym samym pełnić funkcję motywującą⁴, ale i „graniczną": komentarze opublikowane pod podsumowaniem nie były już punktowane.

Trzecie kryterium - terminowość - może wydawać się czymś niezgodnym z ideą forum internetowego, które z zasady powinno rozwijać się w sposób spontaniczny. Jednak podporządkowanie forum celom edukacyjnym wymaga ustalenia pewnych zasad. W przeciwnym razie większość studentów prawdopodobnie dodawałaby komentarze tuż przed końcem semestru i fora całkowicie straciłyby swoją wartość dydaktyczną, stałyby się chaotyczne i prowizoryczne. Ponadto, publikując swoje komentarze na ostatnią chwilę, studenci nie poświęcaliby już czasu na śledzenie wątków i czytanie postów poprzedników, a podsumowania straciłyby rację bytu.

Rezultaty i ocena projektu

Najwartościowszym rezultatem rocznej pracy 60-osobowej grupy studentów jest powstanie obszernej strony internetowej, będącej zbiorem refleksji na temat podstawowych lektur kulturoznawczych. Na dwudziestu podstronach zostało opublikowanych łącznie ok. 250 wpisów, tyle samo komentarzy znaleźć można na dwudziestu forach dyskusyjnych przypisanych do poszczególnych podstron.

Z pewnością projekt pomógł studentom zmierzyć się z lekturą trudnych tekstów naukowych. Zarówno publikowanie własnych refleksji, jak i czytanie wpisów kolegów oraz koleżanek mogło ułatwić zrozumienie zadanych na zajęcia lektur. W konfrontacji z rzeczywistością niektóre z oczekiwań w stosunku do projektu okazały się jednak zbyt idealistyczne. Ustalanie kolejnych terminów publikowania wpisów i komentarzy miało na celu niejako wymuszenie systematyczności lektury. Zamiar ten powiódł się jedynie częściowo. Nie udało się w pełni przezwyciężyć typowego dla studentów działania na ostatnią chwilę. Spora ich część dodawała wpisy i komentarze „za pięć dwunasta" (i to dosłownie, bo terminem dodawania wpisów upływał o północy), a ponadto dynamika publikowania wzrastała zdecydowanie pod koniec semestru. W efekcie najwięcej wpisów i komentarzy dotyczyło ostatnich tematów w każdym semestrze. Takie działanie nie wpływało najlepiej na jakość publikowanych tekstów: studenci powtarzali sądy poprzedników, co może sugerować, że sami nie przeczytali lektury.

Wydawało się też, że dyskusja wirtualna wpłynie na jakość dyskusji na zajęciach. Wyrażanie własnego zdania na stronie internetowej miało ośmielić studentów do wypowiadania się na zajęciach. Wpis czy komentarz na forum mógł służyć jako pisemne przygotowanie do ustnej wypowiedzi. Okazało się jednak, że studenci znacznie chętniej podejmowali trudne czy kontrowersyjne tematy na stronie wiki niż w rzeczywistej dyskusji, co zresztą potwierdzają także i doświadczenia innych prowadzących kursy e-learningowe⁵. Można było wprawdzie dostrzec sporadyczne uaktywnienie się tych, którzy przeczytali tekst tylko w celu dodania wpisu, jednak w tym wypadku związek pomiędzy aktywnością na stronie i aktywnością na zajęciach był mniejszy, niż przewidywano. Ponadto, kierowanie projektem okazało się znacznie bardziej czasochłonne niż pierwotnie zakładano. Regularne ocenianie wpisów i komentarzy czy cotygodniowe podsumowywanie forum wymagało dużej samodyscypliny.

Natomiast dużą zaletą projektu było to, że możliwe stało się lepsze poznanie studentów przez wykładowcę: nie tylko ich imion, nazwisk i nicków, ale także zainteresowań czy poglądów. Szczególnie przysłużyło się do tego forum dyskusyjne, na którym pojawiały się często bardzo bezpośrednie i szczere wypowiedzi. Jak się wydaje, także i studenci poznali siebie nawzajem, a forum spełniło funkcję integracyjną, bardzo potrzebną na pierwszym roku studiów.

I wreszcie - dzięki projektowi zajęcia stały się bardziej urozmaicone. Dyskusje dotyczyły nie tylko lektur, ale i umieszczonych na stronie refleksji, a także komentarzy na forum.

Choć projekt jest już zamknięty, strona internetowa⁶ wciąż może spełniać rolę edukacyjną, a więc stanowić ciekawe źródło wiedzy o lekturach kulturoznawczych oraz inspirować przyszłych czytelników nie tylko do tego, by wykonać operację kopiuj-wklej.

Bibliografia

• M.M. Marryfield, The paradoxes of teaching a multicultural education course online, „Journal of Teacher Education" 2001, nr 4 (52).
• J. Redish, Letting Go of the Words: Writing Web Content that Works, Morgan Kaufmann Publishers, 2007.

Netografia

• M.A. Andersen, Asynchronous discussion forums: success factors, outcomes, assessments, and limitations, "Educational Technology & Society" 2009, nr 1 (12).
• A. Chrząszcz, K. Grodecka, J. Marković, Społecznościowy kurs e-learningowy, "e-mentor" 2011, nr 5 (42), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/42/id/882.
• J. Hofmokl, A. Tarkowski, K. Śliwowski, Otwartość w publicznych instytucjach kultury, Creative Commons Polska, Gdańsk-Warszawa 2011, http://creativecommons.pl/wp-content/uploads/2012/01/CC-publikacja.pdf.
• S. Kloza, Internet drugiej generacji jako narzędzie i obszar animacji kultury, "e-mentor" 2009, nr 5 (32), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/32/id/688.