Wprowadzenie

Działalność dydaktyczna jest ważnym elementem pracy bibliotek akademickich. Coraz częściej do jej prowadzenia wykorzystuje się internet - w tym platformy e-learningowe. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy stosowanie nowoczesnych narzędzi e-learningowych przez polskie biblioteki akademickie jest zjawiskiem incydentalnym, czy staje się praktyką. Zostały w nim także przedstawione sposoby wprowadzania kursów internetowych do oferty dydaktycznej bibliotek akademickich. Prowadzenie działalności dydaktycznej należy do podstawowych funkcji każdej biblioteki akademickiej. Już w XVII wieku w niektórych niemieckich bibliotekach funkcjonujących przy uniwersytetach organizowano zajęcia, podczas których uczono, jak korzystać z biblioteki i jakie informatory są w niej dostępne, a także przybliżano techniki studiowania¹. W bibliotekach uczelni amerykańskich podobne zajęcia prowadzono już w wieku XIX - chociaż miały one wówczas charakter raczej okazjonalny i nie były powszechne. W Polsce na konieczność prowadzenia działań edukacyjnych przez biblioteki akademickie zwrócono uwagę w latach dwudziestych XX w. - pewne ich formy pojawiły się m.in. w bibliotekach uniwersytetów w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie².

Obecnie działalność dydaktyczna bibliotek akademickich zyskuje coraz większe znaczenie - zwłaszcza w kontekście włączenia się tych instytucji do działań w zakresie edukacji informacyjnej. Realizuje się je w różny sposób w różnych krajach. W praktyce polskiej nie są jeszcze powszechne. Natomiast biblioteki nadal są zaangażowane w przygotowywanie zajęć najczęściej określanych jako "przysposobienie biblioteczne" czy "szkolenie biblioteczne". W Polsce ich realizacja jest uzależniona w dużym stopniu od władz uczelni czy wydziałów. W wielu szkołach wyższych zajęcia te są traktowane jako obowiązkowe, ale nie jest to powszechna praktyka. Wydaje się jednak, że ta forma kształcenia jest bardzo ważna, gdyż osoby zaczynające swoją edukację w szkole wyższej powinny zapoznać się z zasobami informacyjnymi uczelni oferowanymi przez bibliotekę. Takie wprowadzenie w świat informacji naukowej wspomaga proces studiowania. Przygotowanie do korzystania z uczelnianej biblioteki - zwłaszcza na początku studiów - jest ważne także dlatego, że pozwala przezwyciężyć tzw. library ankiety (lęk przed biblioteką). Młodzi ludzie oswajają się z biblioteką inną niż ta, z której dotychczas korzystali. Zapoznają się z jej poszczególnymi działami, kolekcjami oraz usługami, uczą się zamawiać i wypożyczać potrzebne dokumenty. Działalność dydaktyczna wielu polskich bibliotek akademickich nie ogranicza się jednak tylko do szkoleń z zakresu przysposobienia bibliotecznego. Poszerzają one swoją ofertę, proponując zajęcia dotyczące np. wyszukiwania informacji związanej z określoną dziedziną wiedzy czy kierunkiem studiów. Niewątpliwie jednak przygotowanie szkoleń jest dla bibliotek sporym wysiłkiem organizacyjnym.

W ostatnich latach biblioteki akademickie w wielu krajach do prowadzenia szkoleń dla użytkowników zaczęły wykorzystywać internet - w tym narzędzia typowe dla e-learningu, np. platformy takie jak Moodle czy Ilias. W polskich bibliotekach akademickich także zaczęto dostrzegać możliwości, jakie w rozwijaniu oferty dydaktycznej daje internet. Oferowanie kursów online pociąga za sobą konieczność przygotowania odpowiednio zredagowanych materiałów, przeszkolenia pracowników, rozwiązania problemów natury technicznej. Jednak przynosi też wiele korzyści. Rafał Moczadło wymienił wśród nich: skrócenie czasu realizacji szkolenia, zmniejszenie liczby zajmujących się nim osób, wygodniejszą dla studentów formę zdawania egzaminu, elastyczność czasu i miejsca, uniezależnienie od zmieniającej się liczby użytkowników do przeszkolenia, jasność procedur funkcjonujących na platformie³.

Analizując ofertę dydaktyczną polskich bibliotek akademickich, można zauważyć, że większość z nich próbuje zastosować jakieś rozwiązanie z wykorzystaniem internetu, które umożliwia dostarczenie treści dydaktycznych użytkownikom. Są to prezentacje, pliki tekstowe, czasami pomoc w postaci odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania - FAQ. Biblioteki akademickie zaczęły także wykorzystywać platformy do kształcenia zdalnego. Czy jest to zjawisko powszechne? Aby móc odpowiedzieć na to pytanie, autorka przeprowadziła badanie. Jego rezultaty zostaną zaprezentowane w dalszej części artykułu.

Cele badania. Charakterystyka badanej grupy

Aby określić, w jakim stopniu biblioteki uczelni akademickich wykorzystują narzędzia kształcenia zdalnego, przeanalizowano ich ofertę dydaktyczną dostępną w internecie. Założono, że jeżeli biblioteka prowadzi tego typu działania, to są one zaprezentowane na jej witrynie WWW, jako że internet wydaje się dziś najpopularniejszym kanałem informowania użytkownika o tym, co się w bibliotece dzieje. Wzięto również pod uwagę możliwość zaistnienia sytuacji, w której biblioteka nie informuje na swoich stronach o szkoleniach bibliotecznych z wykorzystaniem platformy do zdalnego nauczania. Dlatego, jeśli stwierdzono, że takie platformy są wykorzystywane na uczelni, starano się sprawdzić, czy wśród proponowanych kursów występują te związane z przysposobieniem bibliotecznym.

Podczas badania wzięto pod uwagę biblioteki główne, zakładając, że to one zazwyczaj koordynują działania dydaktyczne. Uwzględniono biblioteki uczelni wymienionych na stronie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego⁴ oraz biblioteki uczelni medycznych (w tym Collegium Medicum w Bydgoszczy i Krakowie). W sumie było ich 70. Za stroną Ministerstwa przyjęto również podział na kategorie: uniwersytety, uczelnie techniczne, uczelnie ekonomiczne, uczelnie pedagogiczne, uczelnie rolnicze/przyrodnicze, uczelnie wychowania fizycznego, uczelnie teologiczne oraz dodano uczelnie medyczne. Badania prowadzono w kwietniu 2012 roku. Zestawiono je z wynikami podobnych badań przeprowadzonych na przełomie lutego i marca 2011 roku oraz w marcu 2010 roku⁵. Dzięki takiemu zabiegowi możliwe było uzyskanie pewnych informacji o dynamice zjawiska powstawania szkoleń bibliotecznych na platformach e-learningowych.

W pierwszej kolejności sprawdzano, czy w konkretnej bibliotece oferta szkolenia z wykorzystaniem platformy e-learningowej w ogóle istnieje. Następnie badano, jak jest ono zorganizowane, tzn. czy jest publicznie dostępne, czy zarezerwowane tylko dla studentów, czy całość jest dostępna tylko na platformie, czy także za pośrednictwem witryny biblioteki. Uwzględniono także liczbę kursów proponowanych przez każdą z książnic oraz ich tematykę.

Wyniki badań

Jak już wspomniano, zdecydowana większość bibliotek posiada na swoich stronach internetowych wydzielone zasoby, które mają charakter stricte szkoleniowy. Funkcjonują one jako: szkolenie biblioteczne online, e-szkolenia, przysposobienie biblioteczne online, przewodniki dla czytelników, naukowa informacja medyczna (w przypadku bibliotek uczelni medycznych). Przybierają różną postać: wydzielonych serwisów, zawierających materiały szkoleniowe, prezentacji - także multimedialnych, plików tekstowych (najczęściej PDF), odsyłaczy do innych serwisów, zawierających treści dydaktyczne. W bibliotekach akademickich zaczęto też korzystać z platform do prowadzenia szkoleń przez internet. Wiosną 2012 r. bibliotek, które stosowały takie rozwiązanie, było 21, co stanowi 30 procent bibliotek uwzględnionych w badaniu. Dla porównania w roku 2011 platformy e-learningowe wykorzystywało 16 bibliotek akademickich (22,8 proc.), a w 2010 r.: 10 (14,2 proc.).

Zdecydowanie najpopularniejszą platformą jest Moodle - w 2012 r. 19 spośród 21 wykorzystujących platformy e-learningowe bibliotek bazowało na tym projekcie. Inne rozwiązania to: e-sgh w Bibliotece Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz studies4u.net w Bibliotece Politechniki w Koszalinie. Powszechność korzystania z Moodle przez biblioteki wynika z faktu, że właśnie tę platformę w wielu przypadkach wybierają uczelnie, a biblioteki wprowadzają na nią tylko własne kursy.

Jeśli chodzi o kategorie szkół wyższych, których biblioteki wykorzystują platformy e-learningowe, obecnie (w 2012 r.) najwięcej jest wśród nich uczelni technicznych i uniwersytetów⁶, co zrozumiałe, gdyż tego typu placówek jest najwięcej. Jednak gdy zwrócimy uwagę na to, ile spośród bibliotek konkretnego typu wykorzystuje platformę, wysoką pozycję zyskają uczelnie ekonomiczne. Sytuację w kolejnych trzech latach obrazuje wykres 1.

Kolejną kwestią, na którą zwrócono uwagę w analizach, była dostępność informacji o szkoleniu na stronie biblioteki. Na 21 bibliotek tylko jedna nie umieściła tej informacji na swojej witrynie - była to biblioteka SGH. Niewykluczone jednak, że tego typu komunikaty ukazują się tu na początku roku akademickiego, kiedy zaczynają się szkolenia. Badanie przeprowadzono w kwietniu, być może więc dlatego nie odnaleziono informacji na stronie biblioteki. Odpowiednie materiały przygotowane przez bibliotekę były jednak dostępne na platformie e-sgh.

Jeśli chodzi o dostęp do kursu, to analizując serwisy internetowe omawianych bibliotek, dostrzeżono dwa rozwiązania. Odpowiednie przekierowanie do platformy e-learningowej może znajdować się już na stronie głównej biblioteki i jest wówczas często graficznie wyróżnione. Drugi sposób kierowania użytkowników do odpowiednich zasobów to zamieszczenie informacji o kursie bądź kursach wraz z łączem w części witryny poświęconej szkoleniom prowadzonym przez bibliotekę. Oczywiście informacja o kursach e-learningowych prowadzonych przez bibliotekę jest również dostępna bezpośrednio na platformie.

Jak zorganizowane są kursy? Otóż w większości przypadków (16 bibliotek) są one dostępne tylko na platformie kształcenia zdalnego. Znajdują się tu zarówno treści, jak i testy końcowe. Aby z nich skorzystać, należy stworzyć konto, zazwyczaj podając numer legitymacji studenckiej i własne hasło. Kursy są generalnie zarezerwowane dla studentów konkretnej uczelni - w 2012 r. było tak w przypadku 10 bibliotek. Niektóre jednostki (6) udostępniają jednak swoje szkolenia także osobom spoza uczelni - czasami wymaga to rejestracji (np. platforma Pegaz na UJ czy e-szkolenia w Bibliotece Politechniki Śląskiej), a czasem można przechodzić do kursu bez konieczności rejestracji - jako gość (np. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu). Pojawia się także inne rozwiązanie - otóż materiały szkoleniowe umieszczone są zarówno na platformie, jak i w witrynie biblioteki, ma więc do nich dostęp każdy. Natomiast sama platforma zdalnego kształcenia jest wykorzystywana przede wszystkim do przeprowadzenia testu końcowego, stanowiącego podstawę zaliczenia przedmiotu - jeśli taki jest wymóg uczelni (np. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, Biblioteka Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy, Biblioteka Główna UMCS).

Stawianie wymogu rejestracji przy zapisie na kurs jest dość powszechną praktyką, jednak część bibliotek umożliwia korzystanie z materiałów szkoleniowych także osobom spoza uczelni. To dobre rozwiązanie - z zasobów bibliotecznych mogą zechcieć skorzystać osoby niezwiązane z konkretną szkołą wyższą i dostęp do takiego kursu z pewnością im pomoże. Jest to tym bardziej uzasadnione, że większość kursów ma charakter samokształceniowy.

Ostatnimi elementami, na które zwrócono uwagę podczas badania oferty dydaktycznej bibliotek uczelni akademickich, były: liczba szkoleń proponowanych przez biblioteki oraz ich tematyka. We wszystkich przypadkach stosowania platformy e-learningowej do prowadzenia szkoleń przez bibliotekę oferowano przede wszystkim kurs z zakresu przysposobienia bibliotecznego. Kursy zawierają informacje o tym, jak korzystać z biblioteki, jakie oferuje ona usługi, jakie zasoby informacji są w niej dostępne. Ponadto prezentowane są informacje o katalogach bibliotecznych i zasadach wypożyczeń, a także ogólne wskazówki odnośnie sprawnego wyszukiwania informacji - dotyczy to zwłaszcza bibliotek uczelni technicznych. Można więc uznać, że kursy takie stanowią elektroniczny odpowiednik tradycyjnych szkoleń bibliotecznych prowadzonych dla studentów pierwszego roku. Niektóre biblioteki wykorzystały jednak możliwości kształcenia w środowisku internetowym w większym stopniu. 7 spośród 21 bibliotek oprócz kursu z przysposobienia bibliotecznego oferuje inne szkolenia. Najbogatszą ofertę posiada Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu. Proponuje szkolenia, takie jak: Zbiory specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Korzystanie z czasopism elektronicznych, Bibliografia załącznikowa, Wyszukiwanie i lokalizacja materiałów do pracy naukowej, Wirtualne zasoby, Konfiguracja Proxy, PROXY - dostęp do licencjonowanych zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Usage of Wrocław University Library. Jest to jedyna biblioteka uniwersytecka posiadająca taką ofertę. Pozostałe biblioteki proponujące dodatkowe kursy są związane z uczelniami technicznymi i medycznymi. Biblioteka Politechniki Warszawskiej proponuje: E-kurs chemia, kursy ogólne: RefWorks, Ebrary oraz dziedzinowe: SciFinder; Biblioteka Politechniki Śląskiej: Przewodnik po zasobach elektronicznych, dotyczący efektywnego wyszukiwania informacji w zasobach elektronicznych biblioteki; Biblioteka Politechniki Gdańskiej: Kurs z podstaw normalizacji; Biblioteka Politechniki Krakowskiej: Informacja naukowa dla doktorantów - moduł podstawowy, Warsztat studenta - przyszłego inżyniera, Informacja naukowa dla pracowników naukowych i dydaktycznych - moduł podstawowy, Informacja naukowa dla pracowników naukowych i dydaktycznych - moduł specjalistyczny. Biblioteka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi udostępnia kurs: Informacja naukowa dla doktorantów, Biblioteka Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, korzystając z platformy Konsorcjum Lubelskich Uczelni, proponuje tylko jeden kurs: Podstawy naukowej informacji medycznej dla doktorantów (gdy szkolenie biblioteczne jest dostępne ze strony biblioteki jako oddzielna aplikacja).

Podsumowanie

Badania przeprowadzone w kwietniu 2012 r. miały charakter wprowadzający i wymagają kontynuacji, niemniej dzięki nim udało się zaobserwować pewne prawidłowości. Wykorzystanie platform e-learningowych przez biblioteki staje się coraz popularniejsze, chociaż wiele z nich dostarcza użytkownikom materiały o charakterze szkoleniowym w inny sposób. Stosowanie tego typu narzędzi przez biblioteki w dużej mierze zależy od tego, czy na danej uczelni prowadzone są kursy e-learningowe bądź czy wspomaga się nauczanie przy pomocy platformy e-learningowej. Nie jest to jednak warunek jedyny. Zdarza się, że na uczelni funkcjonuje platforma kształcenia zdalnego, ale nie jest ona wykorzystywana przez bibliotekę (tak jest np. w przypadku Biblioteki Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej czy Biblioteki Uniwersytetu Rolniczego im. H. Kołłątaja w Krakowie). Na szkolenia z wykorzystaniem platform e-learningowych zdecydowały się zwłaszcza duże uczelnie: przede wszystkim uniwersytety i politechniki. Wydaje się, że ze względu na dużą liczbę osób studiujących organizowanie szkoleń online stanowi rozwiązanie pewnych problemów organizacyjnych w zakresie realizacji przysposobienia bibliotecznego. Pojawiają się jednak także inne szkolenia, które wzbogacają ofertę dydaktyczną bibliotek akademickich i dotyczą zwłaszcza efektywnego wyszukiwania informacji związanych z określoną dziedziną bądź rodzajem materiałów. Można mieć nadzieję, że takich kursów będzie coraz więcej - zwłaszcza tam, gdzie korzysta się z platformy do kształcenia online. Osoby odpowiedzialne za działalność dydaktyczną w bibliotekach proponujących kursy internetowe posiadają już pewne doświadczenie, mogą więc wykorzystać je do poszerzenia oferty. Jeżeli utrzyma się tendencja obserwowana w ciągu trzech ostatnich lat, liczba bibliotek wykorzystujących platformy e-learningowe do realizowania szkoleń bibliotecznych wzrośnie.

Bibliografia

• T. Łapacz, Rozwój koncepcji kształcenia użytkowników informacji naukowej w szkołach podstawowych, średnich i wyższych w Polsce 1925 - 1985, "Roczniki Biblioteczne" 1986, R. 30, z. 1-2.
• M.F. Salony, The History of Bibliographic instruction: Changing Trends from Books to the Electronic World, "The Reference Librarian" 1995, t. 24, nr 51/52.

Netografia

• E.J. Kurkowska, E-learning w działalności dydaktycznej bibliotek polskich publicznych uczelni akademickich i medycznych, http://www.up.krakow.pl/biblio/konferencja/pdf/Kurkowska_E.-E-learning_w_dzialalnosci_dydaktycznej_bibliotek.pdf.
• R. Moczadło, Kurs online z przysposobienia bibliotecznego - studium przypadku, "e-mentor" 2008, nr 2 (24), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/24/id/535.
• Publiczne uczelnie akademickie, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/system-szkolnictwa-wyzszego/uczelnie/uczelnie-publiczne/wykaz-uczelni-publicznych-nadzorowanych-przez-ministra-wlasciwego-ds-szkolnictwa-wyzszego/publiczne-uczelnie-akademickie.