Wprowadzenie

Celem artykułu jest przedstawienie - w oparciu o prace Saras Sarasvathy - logiki efektuacji i przeciwstawienie jej myśleniu przyczynowemu, czyli opisanie i porównanie dwóch różnych zbiorów zasad, którymi kierują się jednostki przy podejmowaniu decyzji. Efektuacja jest sposobem myślenia i działania typowym dla doświadczonych przedsiębiorców, którzy nie starają się przewidywać przyszłości i na tej podstawie określać swoich celów, lecz postrzegają przyszłość jako zależną od podejmowanych działań, czyli poddającą się ich kontroli. Na efektuację składa się 5 technik, które pomagają w odnoszeniu sukcesów w realizacji przedsięwzięć przedsiębiorczych.

Wstęp - ewolucja podejść do badań przedsiębiorczości

Pytanie, dlaczego niektóre osoby są przedsiębiorcze, a inne nie, wyznacza podstawowy nurt badań przedsiębiorczości jako nauki. Na przestrzeni dekad zmieniało się jednak podejście badawcze i obszar poszukiwań odpowiedzi (tabela 1). Początkowo badacze przedsiębiorczości pytali o to, co sprawia, że przedsiębiorcy są wyjątkowi, i koncentrowali się na charakterystyce przedsiębiorcy, przeciwstawiając go „nie-przedsiębiorcy”. Różnic upatrywali przede wszystkim w cechach osobowych. W połowie XX wieku rozwinęła się szkoła przedsiębiorczości starająca się zrozumieć przedsiębiorcę w oparciu o wyróżniające go cechy. W przedsiębiorcy dostrzegano osobę charakteryzującą się większą tolerancją ryzyka, większą potrzebą osiągania sukcesów czy optymizmem. Szkoła ta zyskała nazwę Trait Theory. Prowadzone badania nie przynosiły jednak jednoznacznych odpowiedzi. Towarzyszył im również coraz mniejszy entuzjazm. Osobowość człowieka w dużej mierze wyznaczają bowiem stosunkowo stałe cechy. Wynikałoby stąd, że przedsiębiorcą trzeba się urodzić. Rola edukacji w zakresie przedsiębiorczości byłaby więc w tym kontekście marginalna, a nauka bezradna wobec zagadnienia wspierania przedsiębiorczości.

Przełomowy dla rozwoju przedsiębiorczości jako nauki okazał się artykuł W. Gartnera zatytułowany „Who is the Entreprenuer?” Is the wrong Question („Kim jest przedsiębiorca?” To złe pytanie), w którym autor podważa istnienie idealnej kompozycji cech przedsiębiorcy². Gartner stwierdza, że przedsiębiorcy tworzą tak bardzo zróżnicowaną grupę osób, że definiowanie typowego, przeciętnego przedsiębiorcy jest bezpodstawne. Obserwując przedsiębiorców, można dostrzec pomiędzy nimi większe różnice, niż gdy porównuje się ich do osób niebędących przedsiębiorcami. Gartner proponuje spojrzeć na przedsiębiorcę z perspektywy behawioralnej, tj. odnieść się do tego, w jaki sposób się on zachowuje. Rozumie przedsiębiorczość jako tworzenie organizacji, czyli proces, w wyniku którego powstają firmy. W tym przypadku analiza sprowadza się nie do badania cech jednostki, lecz do poziomu organizacji. Przedsiębiorczość w takim ujęciu skupia się na tym, co przedsiębiorca robi, a nie na tym, kim jest. W przypadku behawioralnej szkoły przedsiębiorczości dyskusja o cechach charakteru i osobowości przedsiębiorcy została zatem zastąpiona rozważaniami na temat jego kompetencji. Nie potrafiono jednak jednoznacznie wskazać prawidłowości w zachowaniu przedsiębiorców. W rezultacie zaczęto zastanawiać się, w jaki sposób przedsiębiorca poznaje i postrzega rzeczywistość, oraz zadawać nowe pytania: w jaki sposób myśli i podejmuje decyzje? Przeformułowanie pytania badawczego dało początek nowemu podejściu do przedsiębiorczości, opartemu na dorobku kognitywistyki. W centrum zainteresowań pojawiło się poznawanie przez jednostkę otoczenia i wykorzystywanie w zachowaniu wiedzy płynącej z poznawania. Bada się, w jaki sposób przedsiębiorcy, wykorzystując swój umysł, łączą różnego rodzaju niepowiązane dotąd ze sobą informacje, by tworzyć produkty lub usługi.

Ostatnich kilka lat przynosi zainteresowanie emocjami jako ważnymi, obok poznania, elementami osobowości i inteligencji przedsiębiorców. Wyniki badań są jednak dotąd ograniczone.

Istotnym przełomem w przedsiębiorczości i nowym tropem badawczym stała się teoria efektuacji stworzona przez Saras Sarasvathy. Badaczka również zadała pytanie, co sprawia, że przedsiębiorca jest przedsiębiorczy. Odpowiedzi szukała - odwołując się do kognitywnej szkoły przedsiębiorczości - w sposobie myślenia przedsiębiorców. Zaczęła zastanawiać się, w jaki sposób podejmują decyzje. Zbadała ponad pięćdziesięciu przedsiębiorców (z co najmniej kilkunastoletnim stażem), zadając im przede wszystkim pytania mające na celu wychwycenie podobieństw i różnic w procesie podejmowania decyzji przez przedsiębiorców mających ten sam pomysł na nowe przedsięwzięcie i zmuszonych do podjęcia tych samych decyzji odnośnie ich realizacji. Interesowały ją również przekonania przedsiębiorców dotyczące wpływu ich przewidywań na temat przyszłości na podejmowane decyzje, zwłaszcza w przypadku nieistniejących dotąd rynków³. W wyniku badań stworzyła teorię efektuacji, którą przeciwstawiła teorii przyczynowości. Teoria efektuacji wyjaśnia, że przedsiębiorcy (zwłaszcza doświadczeni) stosują specyficzną strategię pokonywania kolejnych etapów procesu przedsiębiorczego i rozwiązywania napotykanych problemów. Teoria zyskała ogromną popularność w kręgach akademickich, zarówno wśród naukowców, jak i studentów, ponieważ S. Sarasvathy postawiła na praktyczne odpowiedzi, jednocześnie nie rezygnując z warsztatu naukowego. Efektuacja stała się przełomem w nauce przedsiębiorczości⁴.

Efektuacyjna a przyczynowa logika myślenia i podejmowania decyzji

Saras Sarasvathy doszła do wniosku, że w dynamicznym otoczeniu przedsiębiorcy na różny sposób podejmują działania. Przedsiębiorców odnoszących sukcesy wyróżnia nie zestaw cech osobowych czy dany rodzaj zachowania, ale logika i sposób myślenia. Przedsiębiorcę, zwłaszcza doświadczonego, charakteryzuje myślenie efektuacyjne. Autorka wyodrębniła dwa rodzaje podejmowania decyzji przez przedsiębiorców: przyczynowe (causation) i efektuacyjne (effectuation), inaczej przez „dokonywanie” lub „realizowanie”. W ich rozróżnianiu badaczka posługuje się przede wszystkim poziomem kontrolowania i przewidywania przyszłości.

Myślenie przyczynowe ma swoje korzenie w przewidywaniu. Przedsiębiorca wyznacza sobie cel do zrealizowania, a następnie zastanawia się, jak tego dokonać. Przewiduje rezultaty cząstkowe i efekt końcowy swoich działań, zgodnie z zasadą, że w stopniu, do którego możemy przewidywać przyszłość, możemy ją kontrolować⁵. Przedsiębiorca ma wytyczone konkretne cele, więc dobiera środki, by je zrealizować. Koncentruje się na konsekwentnej pracy nad osiągnięciem wyznaczonych celów. Dokonuje racjonalnych wyborów, będących konsekwencją oceny alternatyw i wyboru rozwiązania najbardziej optymalnego (przynoszącego największy zysk). Podejmowane przez niego decyzje dotyczą przede wszystkim zasobów możliwych do wykorzystania w realizacji przedsięwzięcia.

Jako punkt wyjścia teorii efektuacji S. Sarasvathy przyjęła stwierdzenie, że trudno przewidzieć rezultaty i konsekwencje podejmowania działań we współczesnym, zmiennym świecie. Trudno oszacować więc ich opłacalność. Nie może ona zatem stanowić kryterium podejmowania decyzji, tak jak w przypadku działania przyczynowego. Badaczka doszła jednak do wniosku, że chociaż przyszłość jest nieprzewidywalna i trudna do oszacowania, można ją na bieżąco kontrolować. Przedsiębiorca rozpoczyna od określenia, jakie posiada zasoby, i zastanawia się, co może dzięki ich wykorzystaniu osiągnąć. Podejmowane przez niego decyzje dotyczą przede wszystkim wyborów prowadzących do nieokreślonego wcześniej efektu końcowego. Przedsiębiorcy sami tworzą sposobności przedsiębiorcze, rozpoczynają przedsięwzięcia, mając określone zasoby (środki) i szukają celu oraz sposobów ich wykorzystania. Dysponują więc tylko zasobami (środkami), nie mając wyznaczonych konkretnych celów. Pomysły i cele pojawiają się na bieżąco. Przesłanką teorii „dokonywania” jest stwierdzenie, że w stopniu, do którego możemy kontrolować przyszłość, nie potrzebujemy jej przewidywać⁶. Kontrola działań redukuje potrzebę przewidywania przyszłości. Ta logika myślenia i postępowania jest bardziej typowa dla przedsiębiorców posiadających specjalistyczną wiedzę (przedsiębiorców ekspertów), ale mogą wykorzystywać ją wszyscy przedsiębiorcy. Odzwierciedleniem myślenia efektuacyjnego jest działanie efektuacyjne. Esencją takiego działania jest współtworzenie, a więc współpraca (a nie konkurencja). Działania nie są ukierunkowane na unikanie ryzyka, lecz na osiągnięcie sukcesu. S. Sarasvathy proponuje przedsiębiorcy, by rozpoczął podejmowanie decyzji od zastanowienia się: kim jest, co wie i kogo zna, a następnie, dzięki interakcji z innymi osobami i rozszerzaniu sieci kontaktów, modyfikował swoje plany⁷.

Efektuacja może dotyczyć wszystkich przedsiębiorców, zwłaszcza doświadczonych, niezależnie od miejsca prowadzenia działalności, wieku czy płci. Logika efektuacji sprawdza się wszędzie, niezależnie od sektora, branży, pomysłu na biznes. Jest jednak bardziej związana z tworzeniem nowych rynków czy nowych produktów (usług). Znajduje zastosowanie przede wszystkim w dynamicznym i zmiennym otoczeniu. Osoby posługujące się logiką efektuacji postrzegają rynki i produkty jako dzieła ludzkie. Efektuacja jest wszechobecna w działaniu jednostek. Myślenie przyczynowe jest bardziej typowe dla menedżerów - jest wyrazem strategicznego podejścia do realizacji działań.

Bardzo pomocna w zrozumieniu istoty myślenia przyczynowego i efektuacyjnego jest zaproponowana przez S. Sarasvathy metafora gotowania⁸:

Wyobraź sobie kucharza, któremu przydzielono zadanie ugotowania obiadu. Istnieją dwa sposoby zrealizowania tego zadania. W pierwszym przypadku gość wcześniej wybiera pozycję z menu. Kucharz przygotowuje listę potrzebnych składników, kupuje je i gotuje posiłek. To jest proces przyczynowy. Rozpoczyna się od gotowego menu i skupia na wyborze między efektywnymi sposobami przygotowania posiłku. W drugim przypadku gość prosi kucharza o przejrzenie szafek kuchennych w celu znalezienia składników i sprzętu, a następnie ugotowania posiłku z ich użyciem. Kucharz musi wymyślić menu na podstawie posiadanych składników i sprzętu, wybrać posiłek, a następnie go przygotować. To jest proces efektuacji. Rozpoczyna się od posiadanych produktów i sprzętu, i skupia na przygotowaniu jednego z wielu możliwych posiłków.

W przypadku myślenia przyczynowego jednostka wybiera między dostępnymi środkami (zasobami), by zrealizować z góry określony cel. Z kolei w przypadku myślenia efektuacyjnego używa dostępnych i pojawiających się środków, by osiągnąć nieznany dotąd cel ostateczny (rysunek 1).

Sarasvathy zwraca uwagę na jeszcze jedną istotną różnicę między procesami przyczynowymi a efektuacyjnymi. Wybór jednego z możliwych rezultatów w przypadku efektuacji zależny jest przede wszystkim od osoby przedsiębiorcy, a w przyczynowości od przyjętego rezultatu końcowego. Efektuacja nie jest jednak narzędziem służącym do podejmowania decyzji, lecz logiką myślenia umożliwiającą działanie. Przedsiębiorca bowiem sam może tworzyć sposobności przedsiębiorcze, a nie tylko je odkrywać.

Jak myśli efektuacyjny przedsiębiorca?

Z punktu widzenia edukacji w zakresie przedsiębiorczości bardzo istotne jest, że efektuacja to rodzaj myślenia i strategia postępowania, których można się nauczyć. Efektuacja jest logiką pragmatyczną. Sarasvathy oferuje metodę pokonywania poszczególnych etapów rozwiązywania problemów (rysunek 2), podkreślając, że wykładowca może jej nauczyć, a student czy przedsiębiorca mogą ją przyswoić. Poleca rozpoczęcie procesu od zadania pytania, kim się jest, co się wie i kogo się zna, a następnie określenia poziomu możliwych do poniesienia strat. W czasie podejmowania działań przedsiębiorczych postuluje się otwartość na poznawanie nowych osób, które mogą stać się współuczestnikami działań. Takie podejście prowadzi do powstania nowych zasobów lub nowych celów. Powoduje to rozpoczęcie nowego cyklu, wzbogaconego o te zasoby lub cele. W rezultacie powstają nowe firmy, produkty, tworzone są nowe rynki.

Sarasvathy przedstawia pięć technik, którymi posługują się doświadczeni przedsiębiorcy. Pokazuje również, jak odmienne od tych stosowanych w przypadku myślenia przyczynowego są kryteria podejmowania decyzji przedsiębiorczych. W przypadku myślenia przyczynowego kryteria te dotyczą wyboru środków do realizacji celów, w przypadku efektuacji - wyboru między rezultatami (konsekwencjami) podejmowanych decyzji. Myśląc w sposób przyczynowy, przedsiębiorca zastanawia się nad oczekiwanym rezultatem (stopą zwrotu) swoich poczynań, myśląc efektuacyjnie - nad możliwym do zaakceptowania poziomem ponoszonego ryzyka i straty.

W technikach proponowanych przez S. Sarasvathy odnaleźć można następujące zasady⁹:

• „zasada wróbla w garści” - należy polegać przede wszystkim na posiadanych zasobach i z nich tworzyć coś nowego, a nie skupiać się na nowych sposobach wykorzystania posiadanych środków do realizacji określonych celów;
• „zasada straty, na którą nas stać” - nie należy kalkulować zwrotów z inwestycji, lecz oceniać, ile jesteśmy w stanie ponieść strat - to istotna cecha wyróżniająca efektuację - nie rozpatrujemy poziomu inwestycji (pieniędzy, czasu, wysiłku) i korzyści (zysku), jakie możemy osiągnąć, lecz zastanawiamy się, jak wielką stratę możemy ponieść, by zrealizować działanie;
• „zasada szalonego patchworku” - należy rozmawiać z każdą stroną zainteresowaną projektem; to osoby „wchodzące” do projektu determinują jego cel, a nie cel projektu określa partnerów;
• „zasada lemoniady” - nie należy unikać czy przezwyciężać niespodziewanych sytuacji, lecz doceniać je i wykorzystywać;
• „zasada pilota w samolocie” - należy polegać na innych ludziach jako źródle nowych szans przedsiębiorczych, a nie skupiać się tylko na czynnikach zewnętrznych, takich jak trendy gospodarcze czy technologie.

Należy jednak pamiętać, że proponowane techniki nie tworzą algorytmu postępowania w przypadku rozpoczynania procesu przedsiębiorczego. Są raczej zbiorem heurystyk, jakimi posługują się przedsiębiorcy czy - inaczej mówiąc - wyznaczają ramy myślenia przedsiębiorczego.

Podsumowanie

Współcześnie nauka postrzega przedsiębiorczość jako proces. Trudno jednak o uniwersalną koncepcję, która umożliwiłaby jego wierną rekonstrukcję. Klarują się w tym przypadku dwie wizje przedsiębiorczości. W pierwszej przedsiębiorczość rozumiana jest jako proces liniowy, którego przebieg kształtują racjonalne decyzje przedsiębiorcy podejmującego ryzyko, by realizować swoje cele. Takiej wizji przedsiębiorczości odpowiada myślenie przyczynowe, zakorzenione w przewidywaniu. W drugiej koncepcji przedsiębiorczość jest procesem cyklicznym, w którym trudno określić poszczególne fazy. Przebieg procesu determinują posiadane zasoby i niekoniecznie związany jest on z ponoszeniem ryzyka. W tym przypadku egzamin zdaje efektuacja, powiązana z kontrolą rzeczywistości. Saras Sarasvathy nie priorytetyzuje żadnego z podejść - zwraca uwagę, że myślenie przyczynowe i efektuacyjne są integralnymi elementami rozumowania jednostki: mogą występować jednocześnie, kolejno lub na siebie zachodzić¹⁰.

Efektuacja jest nowym i bardzo świeżym spojrzeniem na przedsiębiorczość, umożliwiającym jej dalszy rozwój jako nauki. Warto zauważyć, że na podejściu przyczynowym, związanym z racjonalnością, oparta jest dotychczasowa mikroekonomia (neoklasyczna). Efektuacja umożliwia zatem również nowe spojrzenie na ekonomię i przeformułowanie jej niektórych założeń. Implikacje dla nauki są wszechstronne.

Efektuacja jest logiką dynamiczną i pragmatyczną. Jej wykorzystanie w praktyce dotyczy przede wszystkim edukacji w zakresie przedsiębiorczości. Według Sarasvathy myślenia i działania efektuacyjnego można się nauczyć. Przy założeniu, że jest to logika typowa dla przedsiębiorców, ucząc efektacji, możemy kreować proprzedsiębiorcze postawy wśród studentów i tworzyć przedsiębiorcze społeczeństwo. Wymaga to jednak odświeżenia technik nauczania. Przykładowo bardzo popularne biznesplany mają znacznie większe zastosowanie w przypadku myślenia przyczynowego, nie zdają jednak egzaminu w przypadku osób myślących efektuacyjnie¹¹.

Bibliografia

• G.N. Chandler, D.R. DeTienne, A. McKelvie, T.V. Mumford, Causation and effectuation processes: A validation study, „Journal of Business Venturing” 2011, nr 26.
• W. Gartner, „Who Is an Entrepreneur? Is the Wrong Question”, „Entrepreneurship Theory and Practice” 1989, nr 5.
• J.T. Perry, G.N. Chandler, G. Markova, Entrepreneurial Effectuation: A Review and Suggestions for Future Research, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2012, nr 36.
• S. Sarasvathy, Causation and effectuation: toward a theoretical shift from economic inevitability to entrepreneurial contingency, „Academy of Management Review” 2001, nr 26 (2).
• S. Sarasvathy, N. Dew, New Market Creation through Transformation, „Journal of Evolutionary Economics” 2005, nr 15.
• S. Sarasvathy, Effectuation: elements of entrepreneurial expertise, Edward Elgar Publishing, Northampton 2008.

Netografia

• Stowarzyszenie Działania Efektuacyjnego (Society for Effectual Action), www.effectuation.org.