Wprowadzenie

Celem artykułu jest zaprezentowanie wyników badań na temat nauczania przedsiębiorczości, które zostały opublikowane w czasopismach naukowych znajdujących się w indeksie czasopism cytowanych, tj. w „Social Science Citation Index” oraz w rankingu periodyków poświęconych przedsiębiorczości, tj. w „Entrepreneurship Journals Ranking”. Zamierzeniem autorki było w szczególności dokonanie przeglądu najnowszej i najważniejszej światowej literatury o nauczaniu przedsiębiorczości. W niniejszym opracowaniu uwzględniono te publikacje, które ukazały się od stycznia 2000 r. do kwietnia 2010 r. w czasopismach naukowych znajdujących się w Social Science Citation Index, a ponadto w rankingu periodyków poświęconych przedsiębiorczości (Entrepreneurship Journals Ranking)¹. Takie zawężenie wynikało z chęci skoncentrowania się jedynie na najważniejszych uznanych światowych opracowaniach dotyczących nauczania przedsiębiorczości. Spośród czasopism spełniających oba kryteria wybrano te artykuły, które znalazły się w pierwszej i najważniejszej (pod względem impact factor) grupie. Do periodyków tych należą:

• „Journal of Business Venturing”,
• „Entrepreneurship Theory and Practice”,
• „Small Business Economics”,
• „Entrepreneurship and Regional Development”.

W badaniach zastosowano metodę systematycznego przeglądu literatury². Dzięki temu zapewniono transparentność wyboru publikacji do badań. Wykorzystano także elementy metody narracyjnej.

Badania podzielono na pięć etapów. Pierwszy z nich polegał na zebraniu czasopism ujętych w I grupie rankingu periodyków poświęconych przedsiębiorczości i równocześnie wydanych od stycznia 2000 do kwietnia 2010 roku. Drugim etapem było z kolei wyznaczenie kryterium wyboru artykułów do przeglądu literatury. Kluczem, według którego dokonano filtrowania tekstów, było występowanie przynajmniej jednego z pięciu zadanych wyrażeń: entrepreneurship, entrepreneurialism, entrepreneurial education, entrepreneurship education lub entrepreneurial education. Zastosowano go do przeszukiwania tematów artykułów, abstraktów oraz słów kluczowych.

Trzeci etap polegał na dokonaniu filtrowania czasopism z punktu widzenia występowania w nich zadanych warunków i zachowaniu w bazie danych tych artykułów, które spełniały przynajmniej jedno kryterium filtrowania. Ten etap badań przeprowadzono przy pomocy specjalistycznych narzędzi informatycznych udostępnionych przez wydawców czasopism. Wynikiem było stworzenie bazy danych składającej się z 31 artykułów spełniających założone kryteria.

Czwarty etap polegał na wyodrębnieniu głównych obszarów badawczych, według których dokonano późniejszego segregowania artykułów oraz opisu wyników przeglądu literatury. W tym celu wykorzystano podział stworzony przez Luke’a Pittawaya i Jasona Cope’a³. Z niego wynikały główne obszary dalszych badań, tj.:

• ogólny klimat wokół nauczania przedsiębiorczości i polityka państwa w tym obszarze,
• kontekst programowy,
• przedsiębiorczość absolwentów i ich samozatrudnienie⁴.

Natomiast piątym etapem badań było tematyczne uporządkowanie artykułów, dokonanie ich przeglądu, a następnie opisanie wyników badań.

W artykułach wybranych do przeglądu literatury poniższe sformułowania były rozumiane w sposób następujący⁵:

1. „Przedsiębiorczość”:
   • Francesco Ferrante⁶ zastosował termin „talent przedsiębiorczy”, który oznacza według niego umiejętność odkrycia, selekcji, zrozumienia, interpretacji i wykorzystania danych niezbędnych do podjęcia decyzji w niepewnym świecie w celu wykorzystania szans rynkowych⁷. Przedsiębiorczość według cytowanego autora wiąże się z koniecznością posiadania określonych przymiotów charakteru, takich jak kreatywność, wyobraźnia, pewien stopień niechęci do ryzyka, czujność, a także kompetencji pozyskanych dzięki edukacji formalnej oraz doświadczenia nabytego poprzez pracę. Zwraca on również uwagę na wiedzę nieformalną, którą nabywa się w środowisku życia, a która, choć często nieuświadomiona, stanowi bogaty zasób dostępny do wykorzystania. Podkreśla również, że zasób talentów przedsiębiorczych istotnych z punktu widzenia gospodarki pozyskiwany jest głównie poprzez formalne wykształcenie, szkolenia i doświadczenie⁸. Ostrzega także przed kwantyfikacyjnym sposobem mierzenia podaży przedsiębiorczości, np. poprzez liczbę samozatrudnionych. Zaleca natomiast korygowanie takich wyników o wskaźniki jakościowe, np. poprzez wzięcie pod uwagę przedsiębiorczego kapitału ludzkiego, z uwzględnieniem wymienionych powyżej charakterystyk (tj. formalnej edukacji, zaliczonych szkoleń i doświadczenia przedsiębiorców). Francesco Ferrante nazywa to podejściem jakościowym.
   • Sander Wennekers wraz ze współautorami⁹ koncentrują się na postrzeganiu przedsiębiorczości przez pryzmat zatrudnienia i zachowania. Postrzegają przedsiębiorcę jako właściciela firmy lub samozatrudnionego. Rozróżniają oni także statyczną i dynamiczną perspektywę przedsiębiorczości. Statyczna perspektywa obejmuje liczbę właścicieli firm w ujęciu nominalnym lub procentowym (jako ich udział w sile roboczej). Natomiast dynamiczne ujęcie odnosi się do zmian (brutto i netto) w odsetku osób będących właścicielami firm w całkowitej populacji (rate of business ownership).
   • Isabel Grilo i Jesus-Maria Irigoyen¹⁰ wyróżniają ukrytą przedsiębiorczość (latent entrepreneurship) oraz właściwą przedsiębiorczość (actual entrepreneurship). Ukryta przedsiębiorczość odnosi się do deklarowanej preferencji zostania samozatrudnionym, natomiast właściwa przedsiębiorczość wiąże się z wykonywaniem czynności przedsiębiorcy.
   • Jerome A. Katz¹¹ przez przedsiębiorczość rozumie zbiór dyscyplin i specjalności naukowych zawierający: przedsiębiorczość, tworzenie nowego przedsięwzięcia, finanse przedsiębiorstwa, mały biznes, biznes rodzinny, niezależną firmę, prywatną firmę, firmę wysokiej technologii, rozwój nowego produktu, rozwój mikroprzedsiębiorstwa, praktyczną naukę zawodu, przedsiębiorczość kobiet, przedsiębiorczość różnego typu mniejszości, przedsiębiorczość etniczną.
2. „Przedsiębiorca”:
   • Stephen L. Mueller i Thomas S. Anisya¹² przywołują definicję przedsiębiorcy jako osoby tworzącej nowe przedsięwzięcie lub firmę oraz kogoś, kto dostrzega szanse i tworzy organizację, aby osiągnąć wyznaczony cel. Mówią oni także o przedsiębiorcy jako o jednostce samozmotywowanej, która podejmuje inicjatywę, aby założyć i prowadzić przedsiębiorstwo, polegając w pierwszej kolejności na sobie, tj. bardziej na sobie niż na innych - w formułowaniu i wcielaniu w życie swoich celów. Osobistymi atrybutami takiej osoby powinny być: niezależność, potrzeba kontrolowania, poleganie na sobie, pewność, inicjatywa i zaradność¹³. Ponadto w prezentowanej publikacji „nauczanie przedsiębiorczości” rozumiano jako proces, którego istotą jest nabywanie wiedzy i umiejętności przedsiębiorczych.

Ogólny klimat wokół nauczania przedsiębiorczości i polityka państwa

Przedsiębiorczość stosunkowo niedawno została przedmiotem nauczania. Pojawiła się ona po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych w 1947 w Harvard Business School¹⁴. W wielu środowiskach politycznych i naukowych podważano jednak zasadność tworzenia kursów związanych bezpośrednio z przedsiębiorczością. Wątpliwości budziła jakość badań naukowych w tym obszarze, konieczność tworzenia osobnych wydziałów w szkołach wyższych zajmujących się nauczaniem przedsiębiorczości oraz zatrudniania wykładowców tego przedmiotu. Problematyczne było także określenie, jakie metody nauczania przedsiębiorczości są skuteczne, tzn. rzeczywiście stymulują przedsiębiorczość¹⁵. Pomimo tych przeciwności w okresie ponad sześćdziesięcioletniej historii nauczania przedsiębiorczości nastąpił jej dynamiczny rozwój jako przedmiotu wykładowego. W ślad za nim nastąpiła stopniowa legitymizacja przedsiębiorczości przez środowisko naukowe. Dowodem na to jest m.in. włączenie czterech najważniejszych czasopism dotyczących przedsiębiorczości¹⁶ do wykazu czasopism cytowanych z zakresu nauk społecznych (Social Science Citation Index).

Dynamiczny rozwój nauczania przedsiębiorczości w Stanach Zjednoczonych przejawia się w rozprzestrzenianiu się zainteresowania tą dziedziną wiedzy poza szkoły biznesu i poza granice tego kraju, lawinowym wzroście liczby czasopism naukowych, wydziałów, wykładowców i studentów przedsiębiorczości. W efekcie rynek edukacyjny oferujący naukę przedsiębiorczości stał się bardziej konkurencyjny i zyskała ona międzynarodowy, a nawet globalny charakter. Jednak największa konkurencja istnieje obecnie na rynku usług edukacyjnych skierowanych do kandydatów na studia Master of Business Administration (MBA), na rynku programów studiów doktoranckich oraz na stanowiska stypendialne¹⁷.

Predykcja ewolucji programów służących rozwojowi edukacji w zakresie przedsiębiorczości zakłada dalszą ich ekspansję, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Azji, pogłębienie konkurencji o najlepszych studentów i przychylne zainteresowanie nią mediów. Postulowane są również dalsze intensywne działania rządowe mające na celu zwiększenie przepływu informacji na temat edukacji biznesowej. Postulaty te kierowane są w szczególności do krajów o niższym poziomie dochodu narodowego, m.in. z Europy Środkowej i Wschodniej¹⁸.

Spektakularny rozwój nauczania przedsiębiorczości nie wyeliminował jednak jego głównej słabości, tj. braku kierunku „przedsiębiorczość” na poziomie studiów doktoranckich. Odnotowano, że jedynie 12 uczelni na świecie posiada taką ofertę¹⁹.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że jednym z celów nauczania przedsiębiorczości jest zwiększenie dynamiki rozwoju przedsiębiorczości. Cel ten nie może jednak zostać osiągnięty bez odpowiedniej polityki państwa, sprawnych instytucji rządowych odpowiedzialnych za współpracę szkół z przedsiębiorcami, wsparcia ze strony administracji państwowej²⁰ oraz wspomagającej kultury narodowej²¹.

Wiele badań poświęconych jest polityce budżetowej państwa i jej oddziaływaniu na edukację. Francesco Ferrante podkreśla, że wydatki państwa na edukację biznesową powinny nie tylko stymulować przedsiębiorczość, ale także podwyższać kulturę przedsiębiorczości w społeczeństwie. Kulturą przedsiębiorczości nazywa on aprobatę społeczeństwa dla działań przedsiębiorczych, zrozumienie wpływu przedsiębiorców na tworzenie dobrobytu narodowego i postępu gospodarczego, społeczną akceptację dla możliwości ponoszenia porażek i niepowodzeń²². W literaturze przedmiotu podkreśla się również, że polityka państwa może, w odpowiednio długim czasie, pozytywnie oddziaływać na ewolucję kultury i administracji państwowej²³.

Jedne z ciekawszych wniosków z badań, które powinny być uwzględniane w formułowaniu polityki państwa w obszarze przedsiębiorczości i polityki społecznej, zostały opublikowane przez Fionę Wilson²⁴. Udowodniła ona, że programy ukierunkowane na rozwój przedsiębiorczości mają większe pozytywne oddziaływanie na kobiety niż na mężczyzn. Oznacza to, że programy te stymulują i rozwijają przedsiębiorczość, pewność i wiarę w siebie oraz przekonanie o własnych przedsiębiorczych umiejętnościach w większym stopniu u kobiet niż u mężczyzn. Wynikającą z tego konkluzją dla polityki edukacyjnej jest zachęta, aby programy stymulujące przedsiębiorczość były kierowane w sposób szczególny do kobiet.

Kontekst programowy

Donald F. Kuratko i James O. Fiet podkreślają, że z punktu widzenia skuteczności kluczowa w nauczaniu przedsiębiorczości jest metodyka polegająca na połączeniu wiedzy z praktyką²⁵. Nauczanie przedsiębiorczości wymaga stosowania kompleksowych, zaawansowanych metod, które stymulują postępy równocześnie na wielu płaszczyznach i tym samym umożliwiają całościowy rozwój studentów, tj. ich wiedzy, osobowości i charakteru. Od harmonijnego rozwoju tych wszystkich sfer zależy skuteczność działania, która jest tak istotna w przedsiębiorczości.

Jedną z metod nauczania często stosowaną przez nauczycieli przedsiębiorczości jest włączanie praktyki do teorii poprzez zapraszanie na zajęcia przedsiębiorców, którzy odnieśli sukces rynkowy. Ich zadaniem jest zainspirowanie studentów własnym przykładem, podzielenie się swoimi doświadczeniami zawodowymi. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że tego typu zajęcia muszą być jednak starannie przemyślane i powinny obejmować poszukiwanie prawdziwych problemów, z którymi zetkną się w przyszłości młodzi przedsiębiorcy, a nie polegać jedynie na przedstawieniu ciekawej historii danego przedsiębiorcy²⁶.

Zwrócono uwagę, że udział przedsiębiorców w zajęciach, nawet takich osób, które odniosły znaczący sukces rynkowy, nie stanowi żadnej gwarancji, że przyszli przedsiębiorcy staną w obliczu podobnych szans i zagrożeń²⁷. Z drugiej strony dla części studentów takie zajęcia mogą okazać się demotywujące, szczególnie wtedy, gdy wyobrażenie młodych ludzi o własnych cechach przedsiębiorczych będzie znacznie odbiegało od tego, co prezentowali biznesmeni. Autorzy konkludują, że nie ma jednego modelu przedsiębiorcy i jednego konkretnego zestawu cech gwarantujących osiągnięcie sukcesu przedsiębiorczego. Dlatego tak ważne jest staranne dobieranie metod nauczania oraz umiejętne ich stosowanie.

Jak podają Fiona Wilson²⁸ oraz Jeffrey E. McGee²⁹, wiedza i umiejętności są niewystarczające do tego, aby zostać osobą przedsiębiorczą, założyć własną firmę czy osiągnąć sukces ekonomiczny. Niezbędna też jest wiara we własną skuteczność (self-efficacy) - i to nie tylko „ogólna” wiara w siebie (general self-efficacy), ale w szczególności wiara we własne umiejętności przedsiębiorcze (entrepreneurial self-efficacy)³⁰. Dlatego programy nauczania przedsiębiorczości powinny się różnić od innych programów. Ich specyfika polega na konieczności uwzględnienia takich metod, które wpływają na wzmocnienie u studentów wiary w siebie, odkrycie i pogłębianie przedsiębiorczych umiejętności, oraz pomagają w zwiększeniu świadomości ich posiadania oraz umiejętności ich wykorzystania³¹.

Wyniki badań potwierdzają, że intencje zawodowe, w tym wybór ścieżki kariery zawodowej i chęć zostania przedsiębiorcą, zależą w istotnym stopniu od wiary we własną skuteczność, zwłaszcza w skuteczność swoich działań przedsiębiorczych³². Co ważne, nie jest ona stała przez cały okres naszego życia - może być stymulowana lub wygaszana. Istotne znaczenie we wzmacnianiu świadomości posiadania umiejętności przedsiębiorczych odgrywają:

• doświadczenie biegłości, wprawy (mastery experiences) - nasze przekonanie o tym, że sprostamy zadaniom, bierze się z naszych wcześniejszych doświadczeń, w których się sprawdziliśmy; wykonanie jednego zadania daje nam wiarę w to, że poradzimy sobie z następnymi, dlatego nauka przez działanie (learning by doing) wydaje się odgrywać największą rolę w budowaniu wiary we własną skuteczność; programy nauczania przedsiębiorczości powinny nie tylko wzmacniać „ogólną” wiarę w siebie, ale przede wszystkim budować przekonanie o własnym rozwoju w zakresie umiejętności przedsiębiorczych i poczucie wiary w ich posiadanie; służy temu realizacja zadań takich jak opracowywanie biznesplanów, studiów wykonalności, uczestniczenie w symulowanym lub rzeczywiście istniejącym biznesie;
• modelowanie (modelling) - tworzenie uproszczonych schematów działań przedsiębiorczych, aby dokonywać ich obserwacji, móc łatwiej je zrozumieć lub przeprowadzać badania nad nimi;
• społeczna perswazja (social persuation) - pozytywna zachęta i informacja zwrotna od osób, które są autorytetami w obszarze przedsiębiorczości - nauczycieli, wykładowców, trenerów, mentorów, coachów³³.

Przedsiębiorczość absolwentów i samozatrudnienie

Interesujące wyniki badań na temat przedsiębiorczości w kontekście samozatrudnienia zostały opublikowane przez Sandera Wennekersa, André van Stela, Roya Thurika i Paula Reynoldsa³⁴. Odnotowali oni, że dwukrotnie więcej mężczyzn niż kobiet jest skłonnych założyć nową firmę. Badacze wyliczyli również średnią liczbę osób tworzących firmy typu start-up: wynosi ona 1,8 - przy czym mężczyźni są bardziej skłonni do tworzenia spółek, tj. pracy w zespole, natomiast kobiety tworzą firmy w przeważającej większości samodzielnie³⁵.

Autorzy wskazali jeszcze jedną interesującą zależność pomiędzy przedsiębiorczością a zatrudnieniem - jest statystycznie bardziej prawdopodobne, że osoba zatrudniona na pełny etat lub część etatu założy własną firmę, niż że zrobi to osoba bezrobotna lub kobieta, której głównym zajęciem jest zajmowanie się domem, emeryt czy student³⁶. Badacze przeprowadzili blisko 650 tys. telefonicznych wywiadów z osobami zamieszkującymi Stany Zjednoczone, które w chwili badania miały 18 lub więcej lat, i podjęli się przeanalizowania zależności pomiędzy wykształceniem a samozatrudnieniem. Wyniki analiz wskazują, że korelacja pomiędzy poziomem wykształcenia a tym, czy dana osoba zakłada własną firmę, jest dla białych respondentów tylko w niewielkim stopniu pozytywna. Co ciekawe jednak, badacze zauważyli silną dodatnią korelację pomiędzy wykształceniem a samozatrudnieniem wśród mniejszości etnicznych (ludności czarnoskórej i hiszpańskojęzycznej). Z badań tych wynika również, że wykluczenie społeczne oraz trudności ze znalezieniem pracy są czynnikami wyzwalającymi potencjał przedsiębiorczości i motywującymi do podjęcia decyzji o założeniu własnej firmy.

Fiona Wilson potwierdziła, że edukacja grup wykluczonych lub podlegających różnego rodzaju dyskryminacjom jest szczególnie korzystna dla podniesienia poziomu zatrudnialności tych osób, w tym dla ich samozatrudnienia oraz rozwoju kariery zawodowej³⁷.

Skrajnie rozbieżne wyniki badań i opinie odnotowano na temat istnienia zależności pomiędzy poziomem wykształcenia a przedsiębiorczością. Na przykład badania przeprowadzone w Niemczech Zachodnich wskazują, że w regionach z większym udziałem osób z wyższym wykształceniem nie obserwuje się większej skłonności do tworzenia nowych firm w porównaniu z innymi regionami³⁸. Istnieje jednak silna dodatnia korelacja pomiędzy udziałem osób ze średnim wykształceniem wśród zatrudnionych a liczbą powstających start-upów³⁹.

W tym kontekście kontrowersyjne wydają się wyniki badań I. Grilo i J.M. Irigoyena, które wskazują, że największa skłonność do samozatrudnienia występuje wśród osób z zawodowym oraz wyższym wykształceniem, a najmniejsza wśród osób ze średnim wykształceniem. Badania te przeprowadzono w 15 krajach Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych⁴⁰.

Z kolei badania Jonathana Levie i Erkko Autio⁴¹ wskazują, że w gospodarkach o wysokim poziomie dochodu (high-income economies) wykształcenie powyżej średniego, tzn. zdobyte w collegu lub na uniwersytecie, jest dodatnio skorelowane z aktywnością biznesową, w tym z tworzeniem nowych miejsc pracy.

Wyraźniejszą zależność przedstawia F. Ferrante w wynikach badań nad wpływem wykształcenia na rozwój umiejętności przedsiębiorczych. Jednoznacznie potwierdził on, że istnieje pozytywny związek pomiędzy umiejętnościami przedsiębiorczymi a poziomem wykształcenia formalnego⁴².

Główne ograniczenia przeprowadzonych badań i ich słabe punkty

Pewne kontrowersje dotyczące przedstawionego przeglądu literatury naukowej w obszarze nauczania przedsiębiorczości może wzbudzić wybór periodyków, z których zostały zaczerpnięte artykuły. Niewątpliwie mógłby on być inny niż ten, który zastosowano w zaprezentowanych badaniach. W szczególności włączenie do Social Science Citation Index czterech najważniejszych czasopism na temat przedsiębiorczości, tj. wspomnianych „Entrepreneurship and Regional Development”, „Journal of Business Venturing”, „Small Business Economics” oraz „Journal of Small Business Management”, zachęca do tego, aby przyjrzeć się artykułom pochodzącym właśnie z tych magazynów. Częściowo zminimalizowano ten problem poprzez fakt, że Entrepreneurship Journals Ranking, na którym oparto się w artykule, uwzględnia wszystkie czasopisma z wyjątkiem „Journal of Small Business Management”.

Autorka artykułu świadoma jest faktu, iż znaczące dla rozwoju przedsiębiorczości jako nauki artykuły znajdują się także poza wybranymi czasopismami. Ich ogromna liczba zmusiła autorkę do zaproponowania rozwiązania akceptowalnego z punktu widzenia rzetelności naukowej, tj. dokonania pewnej selekcji. Przyjęty klucz filtrowania był sposobem na pokonanie tego problemu.

Kolejnym ograniczeniem był wybór sposobu filtrowania czasopism, tj. wybór słów kluczowych. Wykorzystanie pięciu słów kluczowych oraz przeszukiwanie zarówno tematów artykułów i abstraktów, jak też słów kluczowych miało na celu zminimalizowanie tej słabości.

Za słabość zaprezentowanego przeglądu można również uznać wąskie rozumienie nauczania przedsiębiorczości, podczas gdy może być ono rozumiana bardzo szeroko, np. jako kształcenie koncentrujące się na kreatywności, odporności na porażki, przywództwie. Takie podejście do podjętej tematyki wynikało z faktu, że szerokie ujęcie nie było reprezentowane w literaturze przedmiotu, na podstawie której dokonano przeglądu.

W analizowanej literaturze zabrakło również rozwinięcia tematyki przedsiębiorczości o przedsiębiorczość innowacyjną rozumianą jako zdolność i umiejętność gospodarowania rzadkimi zasobami, której celem jest aktywność zorientowana na tworzenie lub prowadzenie przedsiębiorstw wysokiego wzrostu (high growth enterprises), tzn. zorientowanych na tworzenie wartości i miejsc pracy. Ze względu na znaczenie innowacji dla rozwoju gospodarek takie podejście wydaje się konieczne, a jego brak we wspomnianej literaturze stanowi istotną lukę, która powinna zostać jak najszybciej wypełniona.

Wnioski i rekomendacje

W literaturze przedmiotu wielokrotnie pojawiają się opinie, iż największa tendencja wzrostowa na rynku działań edukacyjnych w segmencie nauczania przedsiębiorczości występuje obecnie w gospodarkach rozwijających się (tzw. emerging markets), do których zaliczane są m.in. gospodarki krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Równocześnie w światowej literaturze, m.in. w periodykach znajdujących się w Social Science Citation Index oraz w Entrepreneurship Journals Ranking, niewiele jest opracowań poświeconych znaczeniu nauczania przedsiębiorczości dla rozwoju tych gospodarek. Z tego względu podjęcie badań w tym temacie wydaje się szczególnie potrzebne.

Krytycznie można ocenić liczbę opracowań poświęconych roli polityki międzynarodowej w nauczaniu przedsiębiorczości. Brakuje opracowań dotyczących aktywnej polityki międzynarodowej, np. Unii Europejskiej, na rozwój przedsiębiorczości. Wydaje się, że wynika to z trudności w mierzeniu skutków działań prowadzonych w ramach polityki edukacyjnej - skutki te są bowiem zazwyczaj znacznie odłożone w czasie. Nie oznacza to jednak, że takiej polityki i działań nie ma. Przykładem jest inicjatywa Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii, który wśród swoich strategicznych celów wymienia promocję i aktywne wsparcie przedsiębiorczości. Autorka opracowania zauważa więc potrzebę przeprowadzenia tego typu badań.

Kolejnym obszarem wymagającym dalszych pogłębionych analiz jest związek pomiędzy edukacją a przedsiębiorczością. Odnotowano, że istnieją liczne kontrowersje i skrajnie rozbieżne opinie na ten temat. Dogłębne i rzetelne poznanie natury relacji pomiędzy wymienionymi czynnikami umożliwi zwiększenie skuteczności nauczania przedsiębiorczości, dlatego warto podjąć się tego zadania, a przynajmniej przyczyniać się do poszerzenia wiedzy w tym temacie.

Jak zauważono, skuteczność nauczania przedsiębiorczości jest w dużym stopniu zdeterminowana metodami nauczania. Niestety jest to obszar nie do końca rozpoznany, budzący liczne kontrowersje i spekulacje. Z drugiej strony pogłębione badania nad metodyką nauczania przedsiębiorczości są niezwykle potrzebne z punktu widzenia zwiększenia jego skuteczności.

Tworzenie kultury przedsiębiorczości odbywa się nie tylko na przedmiotach specjalnie dedykowanych przedsiębiorczości, lecz jest procesem o wiele bardziej kompleksowym. Wyznacznikiem istnienia kultury w tym obszarze może być np. „wartość” absolwentów uczelni na rynku pracy (alumni value/job creation). Być może warto byłoby zatem przeanalizować rankingi uniwersytetów pod względem ich ekonomicznego i społecznego wpływu (economic and social impact), a następnie opisać i skategoryzować sposoby nauczania przedsiębiorczości.

Nauczanie przedsiębiorczości w świetle zaprezentowanej literatury przedmiotu jawi się przede wszystkim jako sformalizowany proces, który odbywa się przede wszystkim w ramach różnego typu programów i kursów. Jednak przedsiębiorczość - rozumiana w sposób szeroki - to przede wszystkim postawa, zdolność dostrzegania szans oraz umiejętność ich wykorzystania. Jej rozwój następuje więc dzięki odpowiedniej kulturze organizacyjnej, np. uczelni lub szkoły, a nie jedynie poprzez uczęszczanie na kursy przedsiębiorczości.

Tym samym najciekawsze wydaje się podejście całościowe, które problematykę nauczania przedsiębiorczości obejmuje w sposób kompleksowy: kultura społeczna sprzyjająca przedsiębiorczości i aprobująca ją wspiera rozwój świadomości przedsiębiorczej, dzięki czemu powstają nowe przedsięwzięcia, projekty, patenty i organizacje biznesowe.

Wniosek dotyczący potrzeby tworzenia kultury przedsiębiorczości powinien być uwzględniony przez tych wszystkich, dla których ważne jest nauczanie przedsiębiorczości w Polsce.

Autorka, świadoma ograniczeń niniejszego opracowania, wyraża nadzieję, że zaprezentowane wyniki analiz okażą się przydatne dla dalszych badań nad nauczaniem przedsiębiorczości oraz działań dydaktycznych.

Bibliografia

• P. Arenius, C. De Dirk, A Network-based Approach on Opportunity Recognition, „Small Business Economics” 2005, t. 24, nr 3.
• U. Backes-Gellner, A. Werner, Entrepreneurial Signaling via Education: A Success Factor in Innovative Start-Ups, „Small Business Economics” 2007, vol. 29, nr 1-2.
• A.E. Burke, F.R. FitzRoy, M.A. Nolan, Self-employment Wealth and Job Creation: The Roles of Gender, Non-pecuniary Motivation and Entrepreneurial Ability, „Small Business Economics” 2002, t. 19, nr 3.
• D.D. Dill, F.A. van Vught (red.), National Innovation and the Academic Research Enterprise: Public Policy in Global Perspective, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 2009.
• F. Ferrante, Revealing Entrepreneurial Talent, „Small Business Economics” 2005, t. 25, nr 2.
• J.O. Fiet, The pedagogical side of entrepreneurship theory, „Journal of Business Venturing” 2001, t. 16, nr 2.
• T.A. Finkle, D. Deeds, Trends in the Market for Entrepreneurship Faculty, 1989–1998, „Journal of Business Venturing” 2001, t. 16, nr 6.
• M. Goedhuys, L. Sleuwaegen, High-growth entrepreneurial firms in Africa: a quantile regression approach, „Small Business Economics” 2010, t. 34, nr 1.
• I. Grilo, J.M. Irigoyen, Entrepreneurship in the EU: To Wish and not to be, „Small Business Economics” 2006, t. 26, nr 4.
• J.A. Katz, The Chronology and Intellectual Trajectory of American Entrepreneurship Education: 1876–1999, „Journal of Business Venturing” 2003, t. 18, nr 2.
• J.A. Katz, Endowed Positions: Entrepreneurship and Related Fields, „Entrepreneurship: Theory & Practice” 1991, t. 15, nr 3.
• P.H. Kim, H.E. Aldrich, L.A. Keister, Access (Not) Denied: The Impact of Financial, Human, and Cultural Capital on Entrepreneurial Entry in the United States, „Small Business Economics” 2006, t. 27, nr 1.
• D.F. Kuratko, The Emergence of Entrepreneurship Education: Development, Trends, and Challenges, „Entrepreneurship: Theory & Practice” 2005, t. 29, nr 5.
• M. Laukkanen, Exploring alternative approaches in high-level entrepreneurship education: creating micromechanisms for endogenous regional growth, „Entrepreneurship & Regional Development” 2000, t. 12, nr 1.
• J. Levie, E. Autio, A theoretical grounding and test of the GEM model, „Small Business Economics” 2008, t. 31, nr 3.
• J.E. McGee, M. Peterson, S.L. Mueller, J.M. Sequeira, Entrepreneurial Self-Efficacy: Refining the Measure, „Entrepreneurship: Theory & Practice” 2009, t. 33, nr 4.
• A. Minguzzi, R. Passaro, The Network of Relationships between the Economic Environment and the Entrepreneurial Culture in Small Firms, „Journal of Business Venturing” 2001, t. 16, nr 2.
• P. Mueller, Entrepreneurship in the Region: Breeding Ground for Nascent Entrepreneurs?, „Small Business Economics” 2006, t. 27, nr 1.
• S.L. Mueller, T.S. Anisya, Culture and Entrepreneurial Potential: a Nine Country Study of Locus of Control and Innovativeness, „Journal of Business Venturing” 2001, t. 16, nr 1.
• S.C. Parker, Learning about the Unknown: How Fast do Entrepreneurs Adjust Their Beliefs?, „Journal of Business Venturing” 2006, t. 21, nr 1.
• H. Patzelt, D. zu Knyphausen-Aufseß, H.T. Fischer, Upper Echelons and Portfolio Strategies of Venture Capital Firms, „Journal of Business Venturing” 2009, t. 24, nr 6.
• N.E. Peterman, J. Kennedy, Enterprise Education: Influencing Students' Perceptions of Entrepreneurship, „Entrepreneurship: Theory & Practice” 2003, t. 28, nr 2.
• L. Pittaway, J. Cope, Entrepreneurship education: a systematic review of the evidence, „International Small Business Journal” 2007, t. 25, nr 479.
• P.D. Reynolds, N.M. Carter, W.B. Gartner, P.G. Greene, The Prevalence of Nascent Entrepreneurs in the United States: Evidence from the Panel Study of Entrepreneurial Dynamics, „Small Business Economics” 2004, t. 23, nr 4.
• V. Souitaris, S. Zerbinati, A. Al-Laham, Do Entrepreneurship Programmes Raise Entrepreneurial Intention of Science and Engineering Students? The Effect of Learning, Inspiration and Resources, „Journal of Business Venturing” 2007, t. 22, nr 4.
• L. Szerb, G. Rappai, Z. Makra, S. Terjesen, Informal Investment in Transition Economies: Individual Characteristics and Clusters, „Small Business Economics” 2007, t. 28, nr 2-3.
• D. Ucbasaran, P. Westhead, M. Wright, Opportunity Identification and Pursuit: Does an Entrepreneur’s Human Capital Matter?, „Small Business Economics” 2008, t. 30, nr 2.
• I. Verheul, L. Uhlaner, R. Thurik, Business Accomplishments, Gender and Entrepreneurial Self-Image, „Journal of Business Venturing” 2005, t. 20, nr 4.
• K. Wennberg, J. Wiklund, D.R. DeTienne, M.S. Cardon, Reconceptualizing Entrepreneurial Exit: Divergent Exit Routes and their Drivers, „Journal of Business Venturing” 2010, t. 25, nr 4.
• S. Wennekers, A. van Stel, R. Thurik, P. Reynolds, Nascent Entrepreneurship and the Level of Economic Development, „Small Business Economics” 2005, t. 24, nr 3.
• F. Wilson, J. Kickul, D. Marlino, Gender, Entrepreneurial Self-Efficacy, and Entrepreneurial Career Intentions: Implications for Entrepreneurship Education, „Entrepreneurship: Theory & Practice” 2007, t. 31, nr 3.