Wprowadzenie

Na świecie nieustannie wprowadzane są nowe metody i techniki leczenia, badania i diagnozowania, wykorzystujące najnowsze osiągnięcia naukowe oraz technologiczne. Ogół działań, łączących w sobie elementy telekomunikacji, informatyki oraz medycyny, określany mianem „telemedycyny”, kojarzony jest przede wszystkim z diagnostyką i terapią na odległość. Jednakże telemedycyna wspiera również działalność naukową, komunikację i prowadzenie konsultacji między jednostkami oraz dostarcza rozwiązań i metod, które ułatwiają dostęp do aktualnej wiedzy i najnowszych osiągnięć medycznych. Tym samym zwiększają się możliwości szkolenia lekarzy, personelu medycznego oraz pacjentów. Zastosowanie nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych może przyczynić się do znacznego obniżenia kosztów ponoszonych przez medyczne jednostki badawczo-rozwojowe nie tylko na leczenie, ale także działalność szkoleniową.

Unikatowy kierunek studiów Logopedia z audiologią

Logopedia z audiologią jest unikatowym kierunkiem studiów prowadzonym na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przy współpracy Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie. Na poziomie trzyletnich studiów licencjackich przewidzianych jest 2200 godzin zajęć: kształcenie logopedyczne obejmuje 600 godzin, kształcenie w zakresie audiofonologii (elementy audiologii, foniatrii i innych nauk medycznych) ma wymiar 450 godzin, a pozostałą część stanowią przedmioty ogólne, pedagogiczne, a także fizyka medyczna i inżynieria biomedyczna. W zamierzeniu studia mają więc charakter interdyscyplinarny, a ich zadaniem jest przygotowanie absolwenta do pracy w nowoczesnych ośrodkach klinicznych, profilaktycznych i edukacyjnych. Kolejny etap kształcenia - dwuletnie studia magisterskie - daje możliwość znacznego poszerzenia zakresu wiedzy na temat współczesnej audiologii, logopedii i nauk medycznych, oferując szeroki wybór przedmiotów fakultatywnych. Absolwent zdobywa kwalifikacje niezbędne do pracy zarówno w placówkach klinicznych, jak i naukowych. W roku akademickim 2012/2013 przewidziane jest także uruchomienie studiów trzeciego stopnia - doktoranckich¹.

Organizacja kształcenia na kierunku Logopedia z audiologią

Zajęcia odbywają się w systemie stacjonarnym na Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie. Tradycyjna współpraca obu jednostek prowadzących studia wymagałaby wygospodarowania czasu wykładowców z Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu na dojazd z Warszawy do Lublina i pokrycia związanych z tym kosztów. Przy rozwijanej w Instytucie działalności naukowo-szkoleniowej niezwykle trudno jest pogodzić obowiązki pracownika klinicznego i naukowego z prowadzeniem zajęć dydaktycznych. Problemy te stanowiły jeden z głównych motywów włączenia metod nauczania na odległość w system kształcenia na nowym kierunku.

Terminem e-learning przyjęto określać prowadzenie kształcenia na odległość z wykorzystaniem komputera i specjalistycznego oprogramowania, metod korespondencyjnych, tele- i wideokonferencji. Wykłady prowadzone przez pracowników Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu obywają się przede wszystkim w ramach planowanych spotkań wideokonferencyjnych transmitowanych ze Światowego Centrum Słuchu w Kajetanach. Spotkania te mają charakter interaktywnych zajęć z studentami, a materiały wspomagające nauczanie dostępne są na platformie e-learningowej Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu. Instytut od lat prowadzi szeroką działalność dydaktyczną i szkoleniową. Od 2005 r. sukcesywnie rozwija możliwości stosowania metod e-learningu oraz telemedycyny w nauczaniu specjalistów z dziedziny audiologii i foniatrii w kształceniu przeddyplomowym, podyplomowym oraz ustawicznym. W założeniu wdrożenie technologii informacyjnych nie miało zastąpić nauczania tradycyjnymi metodami, lecz wspomagać je. Instytut posiada zasoby sprzętowe i merytoryczne, które znajdują również zastosowanie podczas nauczania prowadzonego dla kierunku Logopedia z audiologią.

Realizacja projektu

Wdrożenie nowych metod nauczania wymagało szeregu działań, takich jak:

• zaplanowanie struktury organizacyjnej i schematu działań podczas tworzenia i realizowania szkoleń;
• zmotywowanie i podniesienie świadomości nauczycieli w zakresie wykorzystywania technologii informacyjnych;
• zweryfikowanie dotychczas wykorzystywanych planów nauczania;
• przygotowanie materiałów dydaktycznych w formie elektronicznej;
• stworzenie środowiska wymiany informacji i materiałów między nauczycielami a studentami;
• implementacja kursów i sprawdzianów wiedzy na platformie edukacyjnej;
• motywowanie studentów do korzystania z przygotowanych zasobów;
• opracowanie nowych metod ewaluacji wyników procesu nauczania.

Na potrzeby działalności szkoleniowej i dydaktycznej prowadzonej przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu uruchomiony został Portal Edukacyjny, stworzono też platformę e-learningową MEDU² w całości nadzorowaną i administrowaną przez pracowników Instytutu. Rozwiązanie to eliminuje dwa czynniki najczęściej wymieniane jako główne bariery wdrażania e-learningu³, mianowicie: ograniczenia finansowe oraz przeszkody organizacyjno-techniczne. Zaimplementowany system LMS nie wymaga dużych zasobów sprzętowych i bez problemów może działać na dostępnych w Instytucie serwerach z szerokopasmowym dostępem do internetu. Nadzór nad platformą, na której prowadzonych jest kilka szkoleń jednocześnie, może pełnić jeden odpowiednio przeszkolony pracownik, nawet nieposiadający zaawansowanej wiedzy w dziedzinie informatyki.

Głównym problemem w procesie przygotowania kursów e-learningowych jest stworzenie materiałów dydaktycznych. W pierwszej kolejności należy pokonać barierę mentalną wśród wykładowców⁴ - przekonać ich, że system e-learningowy podnosi efektywność nauczania i poprawia organizację pracy. Usprawnia on ponadto aktualizację materiałów i przekazywanie ich licznej grupie słuchaczy. Dzięki zastosowaniu komputerowych baz danych nowe narzędzie pomaga zaoszczędzić czas nauczyciela poświęcany na coroczne przygotowanie materiałów oraz przeprowadzanie i ocenianie sprawdzianów wiedzy studentów⁵.

Jest rzeczą wiadomą, że e-learning niesie ze sobą liczne korzyści również dla osoby uczącej się, m.in.:

• zapewnia ciągły dostęp do materiałów edukacyjnych z dowolnego miejsca w dowolnym czasie;
• zwiększa efektywność samokształcenia - poprzez łączenie różnorodnych środków przekazu i metod nauczania;
• umożliwia indywidualizację procesu dydaktycznego podczas szkoleń asynchronicznych;
• gwarantuje każdemu kursantowi otrzymanie tej samej liczby informacji o jednakowej jakości;
• ułatwia naukę osobom pracującym, chorym czy niepełnosprawnym;
• umożliwia podnoszenie kwalifikacji bez obniżania jakości wykonywania dotychczasowych zajęć.

Ułatwieniem w realizacji projektu było to, że Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu dysponuje najnowocześniejszym sprzętem do przeprowadzania telekonferencji, telekonsultacji i telerehabilitacji, który umożliwia wdrożenie różnorodnych form kształcenia na odległość. Na potrzeby kursów chirurgicznych oraz konferencji i warsztatów udostępniono również nowoczesną Pracownię Anatomii Klinicznej wyposażoną w sprzęt do ćwiczeń chirurgicznych na utrwalonych i zamrożonych preparatach anatomicznych i symulatorach komputerowych. Pracownia jest połączona nowoczesnym systemem audio-wideo z salami operacyjnymi oraz konferencyjnymi. Nagrany materiał szkoleniowy może służyć do tworzenia multimedialnych kursów dostępnych na platformie e-learningowej, co wykorzystywano np. w programach Akademii Mikrochirurgii Ucha.

Zastosowanie systemu LMS umożliwia administrowanie kursami oraz prezentowanie materiałów wzbogaconych o elementy graficzne, animacje, filmy, dźwięk i interakcje. Możliwe jest dzięki temu nie tylko proste przeglądanie treści, ale także eksperymentowanie oraz obserwowanie symulacji zdarzeń i funkcjonowania urządzeń. Wirtualna rzeczywistość pozwala zobaczyć przekroje pracujących maszyn, interaktywne mapy, wnętrza organizmów, niedostępne miejsca lub zdarzenia niemożliwe do zaobserwowania w naturalnym środowisku. Technologie LMS w stosunkowo prosty sposób umożliwiają dowolne rozbudowywanie systemu o nowe moduły oraz integrację z istniejącymi witrynami.

Wiele z wymienionych technologii zastosowano w omawianym systemie opracowanym dla potrzeb kierunku Logopedia z audiologią. Studenci mają dostęp do treści dydaktycznych poprzez standardowe przeglądarki internetowe, dlatego też każdy z zarejestrowanych użytkowników, gdziekolwiek przebywa (uczelnia, dom, kawiarenka internetowa), łącząc się z internetem, może uczestniczyć w kursie bez konieczności instalowania dodatkowego oprogramowania.

Każdy nowy student otrzymuje konto na platformie e-learningowej Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu, które stanowi elektroniczny identyfikator umożliwiający śledzenie aktywności na platformie oraz postępów w nauce. Użytkownik platformy ma możliwość skorzystania z różnych form kontaktu z nauczycielem oraz innymi osobami. Jednym z najczęściej odwiedzanych modułów jest Tablica Ogłoszeń, na której pojawiają się komunikaty dla wybranej grupy kursantów przekazywane przez prowadzących wykłady i zajęcia, opiekuna grupy oraz administratora systemu.

Nauczanie prowadzone z wykorzystaniem komputera oferuje ponadto nowe sposoby samokontroli i oceny postępów nauczania. Testy automatycznie generowane z bazy pytań pozwalają nie tylko oszczędzić czas nauczyciela poświęcany na przygotowywanie tradycyjnych sprawdzianów wiedzy, ale również zwiększają pewność, że egzaminowany pracuje samodzielnie⁶. Testy udostępniane na platformie składają się z pytań jednokrotnego i wielokrotnego wyboru (odpowiedzi oceniane są automatycznie przez system) oraz pytań otwartych (odpowiedzi po zakończonym teście przesyłane są wykładowcy). Studenci w jednym czasie przystępują do zdalnego rozwiązywania testów, z których każdy składa się z takiej samej liczby pytań losowanych z większej puli z danej dziedziny tematycznej. W zależności od decyzji wykładowcy testy mogą mieć formę jednej karty pytań wraz z odpowiedziami, udostępnionej na określony czas, w ramach którego student ma za zadanie udzielić wszystkich odpowiedzi, lub też polegać na wyświetlaniu w losowej kolejności pojedynczych pytań, z limitem czasu na udzielenie odpowiedzi.

Sprawdziany wiedzy organizowane są w godzinach uzgodnionych z grupą, tak by każdy student miał wtedy dostęp do internetu. Rejestrowane są nie tylko czynności wykonywane przez studentów na platformie i czas ich realizacji, ale także numery IP komputerów, za pomocą których studenci łączą się z platformą.

Aplikacja zawiera rozbudowany system raportowania, z funkcją wysyłania dowolnych danych przeznaczonych dla administratora, wykładowcy bądź studenta. Na podstawie otrzymanych informacji zwrotnych udoskonalana jest nie tylko platforma, ale także program nauczania.

Po zakończeniu roku akademickiego konta studentów pozostają aktywne, dzięki czemu ich właściciele mają dostęp do najaktualniejszych wersji materiałów w ramach danego kursu. Wielu studentów powraca na platformę, aby poszerzyć bądź odświeżyć posiadaną wiedzę.

Zainteresowanie uczniów udostępnianymi materiałami

Od początku istnienia kierunek Logopedia z audiologią na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie cieszył się dużym zainteresowaniem, które sukcesywnie rośnie. Co roku kandydatów jest znacznie więcej niż miejsc w grupie, ograniczonych możliwościami uczelni.

Studenci mają obowiązek uczestniczyć w zajęciach prowadzonych przez pracowników Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu bez względu na ich formę (transmisja z Kajetan czy też spotkania w Lublinie). Dodatkowo mają możliwość skorzystania z materiałów dydaktycznych udostępnianych za pomocą platformy e-learningowej. Dane dotyczące liczby zarejestrowanych użytkowników platformy oraz ich aktywności przedstawia tabela 1.

Materiały dydaktyczne zamieszczone na platformie można podzielić na dwie grupy:

• kursy interaktywne wzbogacone o elementy multimedialne takie jak: grafika, dźwięk, animacja, quizy,
• pliki ze statycznymi treściami (typu: PDF, MS Word).

Ponadto za pośrednictwem platformy organizuje się kolokwia i egzaminy zaliczeniowe, a także udostępnia się zadania domowe, których rozwiązania zbierane są online.

Z obserwacji prowadzonych od września 2007 do sierpnia 2011 r. wynika, że spośród wszystkich zarejestrowanych na platformie studentów tego kierunku:

• 99,4 proc. korzystało z niej podczas nauki,
• 80,4 proc. wzięło udział w udostępnionych specjalnie dla nich interaktywnych kursach,
• natomiast 19,6 proc. osób nigdy nie otworzyło kursów interaktywnych, wybierając statyczne treści i pobierając udostępnione pliki i informacje z Tablicy Ogłoszeń.

Zebrane statystyki ujawniły różnice w zainteresowaniu studentów treściami udostępnionymi przez wykładowców. Największą popularnością cieszyły się materiały dydaktyczne z przedmiotów, w trakcie których prowadzący osobiście przypominał i zachęcał do korzystania z tego źródła informacji. Przykład stanowią Podstawy akustyki, z których egzamin końcowy, część sprawdzianów wiedzy oraz zadania domowe w trakcie semestru realizowane były za pośrednictwem platformy e-learningowej. Materiały były udostępniane zarówno w formie statycznej, jak i formie kursów multimedialnych.

W grupie kursów najrzadziej odwiedzanych znalazło się np. szkolenie opracowane do zajęć fakultatywnych - Szumy uszne w świetle współczesnej wiedzy. Biorąc pod uwagę liczbę zapisanych na nie uczestników, trzeba stwierdzić, że zajęcia cieszyły się porównywalnym zainteresowaniem do przedmiotów obligatoryjnych reprezentowanych przez Patologię narządu słuchu. Prowadzący z obu tych grup nie kładli nacisku na kwestię zachęcenia słuchaczy do zapoznania się z materiałami zamieszczonymi na platformie e-learningowej. Ponadto sprawdziany wiedzy organizowane były jedynie w sposób tradycyjny.

Ze statystyk wynika, iż w opisywanej grupie studentów liczba pobrań plików statycznych zdecydowanie przeważała nad liczbą odwiedzin kursów multimedialnych do zajęć, z których wykładowcy zamieszczali materiały dydaktyczne w obu wymienionych formach. Z przeprowadzonych wśród studentów ankiet można wywnioskować, iż duża dysproporcja w zainteresowaniu między oferowanymi rodzajami przekazu wynika przede wszystkim z przyzwyczajenia do papierowej wersji notatek, z którymi można bez problemu zapoznać się w dowolnym miejscu i czasie. Na wydrukowanych materiałach łatwo oznacza się wybrane fragmenty tekstu czy zamieszcza komentarze. Większość studentów nie dysponuje mobilnym sprzętem elektronicznym umożliwiającym im naukę z taką dowolnością, jaką oferują materiały drukowane, ponadto połączenie z internetem wiąże się z dodatkowymi kosztami. Można zaryzykować wniosek, iż wraz z dalszym rozwojem i upowszechnieniem się mobilnych technologii oraz zmianą przyzwyczajeń studentów zaobserwowana tendencja może się odwrócić.

Z pewnością oddziaływanie na studenta zróżnicowanymi środkami przekazu oraz utrwalanie wiedzy w sposób najbardziej odpowiadający jego preferencjom jest korzystne z punktu widzenia dydaktyka⁷, dlatego też nie jest planowana rezygnacja z formy przekazywania treści dydaktycznych, która pozwala na łatwe drukowanie materiałów.

Wykładowca przedmiotu obligatoryjnego Psychoakustyka udostępniał słuchaczom jedynie materiały w formie statycznych plików, ale egzamin końcowy realizowany był za pośrednictwem platformy e-learningowej. Warto zaznaczyć, iż materiały z tej grupy przedmiotów cieszyły się wśród studentów większą popularnością niż materiały z przedmiotów obligatoryjnych, które nie kończyły się egzaminem online.

Materiały do przedmiotów zakończonych egzaminem w formie tradycyjnej, w przypadku których nie udostępniono kursów w formie multimedialnej, były pobierane z porównywalną częstotliwością jak te z grup przedmiotów obligatoryjnych i fakultatywnych z udostępnionymi kursami multimedialnymi.

Na podstawie obserwacji wyraźnie widać, iż najistotniejszy element motywujący do korzystania z platformy stanowi zachęta ze strony udostępniającego materiały, a następnie zapowiedź realizacji elektronicznych sprawdzianów wiedzy. Inne czynniki, tj.:

• automotywacja poprzez wybór przedmiotu zgodnie z indywidualnymi zainteresowaniami;
• forma przekazu treści;
• liczba udostępnianych materiałów,

mają równorzędne znaczenie w procesie motywowania ucznia do korzystania z udostępnionych elektronicznych źródeł wiedzy.

Opinie użytkowników

Zespół Naukowo-Dydaktyczny Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu dokłada wszelkich starań, aby oferowane kursy e-learningowe oraz szkolenia wspomagane tą metodą odpowiadały jak najlepiej oczekiwaniom studentów. Dlatego we wrześniu 2010 roku zaprosiliśmy studentów z roczników 2007-2009 do udziału w anonimowym sondażu, składającym się z 12 krótkich pytań dotyczących różnych czynników składających się na proces nauczania na odległość.

W badaniu uczestniczyło 58 osób. Część e-learningowa projektu realizowana za pośrednictwem platformy była przeważnie pozytywnie oceniana. Z udzielonych odpowiedzi wynika, iż znakomita większość ankietowanych postrzega bardzo dobrze (64 proc.) i dobrze (31 proc.) staranność wykonania materiałów elektronicznych, podobnie jak poziom merytoryczny i sposób prezentowania nowych zagadnień. 61 proc. badanych było usatysfakcjonowanych otrzymanymi materiałami dydaktycznym, natomiast pozostała część grupy oczekiwała bardziej rozbudowanych treści. 68 proc. respondentów uznało, iż e-learning umożliwia skuteczne zdobywanie wiedzy, a 16 proc. osób było przeciwnego zdania, również 16 proc. badanych nie wyrobiło sobie opinii na ten temat.

38 proc. ankietowanych nie potrafiło określić przydatności treści przekazywanych w formie elektronicznej w swojej obecnej bądź przyszłej praktyce zawodowej, 22 proc. uznało je za przydatne i średnio przydatne, a 9 proc. oceniło jako bardzo przydatne. Niestety nie są znane dane dotyczące zatrudnienia uczestników sondażu.

Sporym zaskoczeniem było uznanie komunikacji zdalnej za wadę e-learningu przez aż 42 proc. badanych. 12 proc. ankietowanych nie miało zdania na ten temat. Biorąc pod uwagę przyzwyczajenia uczniów do obcowania z nauczycielem bez pośrednictwa mediów (podczas telekonferencji czy wymiany wiadomości e-mail), można przypuszczać, iż ocena takiej formy komunikacji jako utrudnionej (34 proc.) wynika z wydłużenia czasu niezbędnego do pełnej wymiany informacji zaspokajającej oczekiwania studenta. Trzeba dodać, że 28 proc. respondentów uznała ją za uproszczoną w stosunku do tradycyjnych form kontaktu, a 32 proc. za porównywalną.

Zdecydowana większość (86 proc.) studentów uznała elektroniczne sprawdziany wiedzy za zaletę e-learningu. Tylko 4 proc. ankietowanych uczniów wolałoby zdawać kolokwia i egzaminy w sposób tradycyjny. Dla 11 proc. kwestia ta jest obojętna.

Wyniki sondażu potwierdziły także teorie przedstawiane w literaturze przedmiotu, zgodnie z którymi do głównych zalet e-learningu zaliczamy:

• dostęp do materiałów dydaktycznych - 90 proc.;
• oszczędność czasu - 98 proc.;
• indywidualizację procesu nauczania podczas nauki w domu - 71 procent.

Ocena projektu

Podsumowując dotychczasowe doświadczenia pracowników Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w nauczaniu tradycyjnymi metodami oraz wynikające z zastosowania e-learningu, można powiedzieć, że wiele przypisywanych e-edukacji zalet znalazło potwierdzenie w praktycznej działalności. Przede wszystkim udało się znacznie zredukować zaangażowanie czasowe pracowników Instytutu w rozwijanie działalności dydaktycznej bez obniżenia jakości procesu dydaktycznego. Z uwagi na tak pozytywne doświadczenia wykorzystanie e-learningu będzie z pewnością rozszerzane na inne rodzaje szkoleń realizowanych przez jednostkę.

Bibliografia

• S. Kuszczyk, Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł i procesów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.
• B. Michałowicz, L. Rudak, Role e-nauczyciela przyszłości, [w:] Postępy e-edukacji, Zespół Ośrodka Kształcenia na Odległość OKNO PW (red.), Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008.
• B. Niemierko, Między oceną szkolną i dydaktyką. Bliżej dydaktyki, Warszawa 1997.
• E. Okoń-Horodyńska (red.), Nauczanie na odległość - Nowa szansa dla edukacji, Śląskie Wydawnictwo Naukowe, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach, Tychy 1999.
• L. Rudak (red.), Wybrane zagadnienia z e-edukacji, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2009.
• M. Sobolewska, Testy i sprawdziany osiągnięć szkolnych w poradnictwie psychologiczno-pedagogicznym - przewodnik metodyczny, CMPPP 2004.
• Zespół Ośrodka Kształcenia Ustawicznego na Odległość OKNO PW (red.), Postępy w e-edukacji, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2008.