Wprowadzenie

Studium przypadku, mimo ogromnej popularności, jest krytykowane - jako jego wady wskazuje się brak rzetelności naukowej i solidnych podstaw do generalizacji wniosków. W rzeczywistości jednak metoda ta jest bardzo przydatnym sposobem rozwiązywania nie tylko problemów naukowych, ale również praktycznych. Głównym celem niniejszego artykułu jest wyjaśnienie nieścisłości w rozumieniu studium przypadku. Intencją autora jest również usystematyzowanie wiedzy z zakresu tej metody, określenie jej miejsca w metodologii nauk oraz ocena jej przydatności w badaniach naukowych. Sformułowanie pytania badawczego wskazuje problem i pociąga za sobą konieczność wyboru metody jego rozwiązania. Zarówno problem, jak i metoda jego rozwiązania mogą mieć charakter naukowy lub praktyczny, przy czym należy zaznaczyć, że nauki o zarządzaniu wyrastają z praktyki gospodarczej i są nierozerwalnie z nią związane. Pożądane jest więc, aby rozwiązaniu problemu naukowego z zakresu zarządzania towarzyszyły implikacje praktyczne. Cechami charakterystycznymi problemu naukowego są m.in. istotność naukowa stanu niewiedzy lub niepewność związana z istniejącą wiedzą naukową, sformułowanie problemu na zasadach zgodnych z paradygmatem prowadzenia procesu naukowego¹, a także brak ścisłej, obiektywnej i pewnej wiedzy². Metoda rozwiązania problemu naukowego również powinna mieć charakter naukowy, a więc powinny ją cechować jedynie zobiektywizowane, racjonalne, zorganizowane, systematyczne i uporządkowane działania³.

Rozwiązanie problemu eksploracyjnego lub wyjaśniającego może wymagać wykorzystania jakościowej metody badawczej. Metoda ilościowa może okazać się niewystarczająca w sytuacji, kiedy celem jest poznanie okoliczności i przyczyn występowania danego zjawiska oraz określenie kierunku zależności między konstruktami teoretycznymi. Jak wyjaśnia M. Patton, celem badania jakościowego jest zrozumienie sytuacji w jej wyjątkowości, natury określonego zjawiska, jego kontekstu i interakcji z innymi jego elementami, a nie próba przewidzenia tego, co może się wydarzyć w przyszłości⁴.

Cechami badania jakościowego są: udział badacza jako głównego narzędzia w pozyskaniu i analizie danych oraz przewaga bogatego słownego opisu zjawiska, jego kontekstu, uczestników, reprezentacji graficznej i schematów nad liczbami⁵. Jedną z jakościowych naukowych metod badawczych jest studium przypadku. Jest to empiryczne wnioskowanie, które dotyczy współczesnego zjawiska w jego naturalnym kontekście, zwłaszcza gdy granica pomiędzy przypadkiem a jego kontekstem nie może zostać jednoznacznie określona⁶. Celem tej metody jest konfrontacja teorii ze światem empirycznym lub stworzenie wstępnej teorii poprzez identyfikację konstruktów, gdy nie istnieją założenia a priori⁷. Użycie tej metody powinno wynikać z charakteru pytania badawczego, a nie jedynie preferencji czy wygody badacza.

R. Yin rekomenduje użycie metody studium przypadku w celu znalezienia odpowiedzi na pytania mające charakter odkrywczy, a więc dotyczące tego, „jak” i „dlaczego” dane zjawisko występuje (tabela 1). Takie badanie naukowe skupia się w większym stopniu na dogłębnym zrozumieniu zjawiska niż na analizie zmiennych. Zastosowanie metody studium przypadku pozwala więc na odkrycie tego, co wyniki badania ilościowego mogą jedynie sugerować. Studium przypadku w porównaniu z innymi metodami badawczymi oferuje najbogatszy zakres technik i narzędzi pozyskiwania i analizy danych. Źródłem danych mogą być obserwacje, wywiady, dokumenty przedsiębiorstwa, artykuły prasowe, ankiety, bazy danych prowadzone przez różne instytucje. Nie ma również metodologicznych ograniczeń co do sposobu analizy danych. Często stosowane są zarówno metody jakościowe, jak i ilościowe, które uzupełniają się wzajemnie, np. analiza wskaźnikowa i analiza statystyczna mogą współistnieć z kodowaniem osiowym (axial coding)⁸, grupowaniem i wizualizacją⁹ czy tymczasowym blokowaniem (temporal bracketing strategy)¹⁰.

Metoda studium przypadku oferuje możliwość dogłębnej analizy problemu (w przeciwieństwie do metod ilościowych). Charakteryzuje się rygorystycznymi wymogami, ale dopuszcza znaczną elastyczność, zwłaszcza gdy chodzi o nietypowy problem badawczy. Pomimo istnienia określonych reguł projektowania badania, pozyskiwania i analizy danych oraz prezentacji wyników wielu autorów posługuje się nią niewłaściwie¹¹. Poprawnie przeprowadzone badanie metodą studium przypadku może prowadzić do odkrywczych wniosków, co nierzadko stanowi pierwszy krok w procesie weryfikacji teorii lub jej falsyfikacji (w rozumieniu krytycznego racjonalizmu K. Poppera). Jest również przydatne w opisie, testowaniu lub tworzeniu nowej teorii¹². Pomimo krytyki tej metody¹³ jest ona popularyzowana od lat 80. XX w. (choć obecna od lat 40.) i dziś akceptowana w prestiżowych czasopismach z dziedziny zarządzania (np. „Academy of Management Review”, „Academy of Management Journal”, „Journal of Strategic Management”). Szerokie rozpowszechnienie tej metody nastąpiło w latach 90. XX wieku¹⁴. Studium przypadku jest atrakcyjną metodą rozwiązywania problemów z zakresu ekonomii instytucjonalnej, teorii firmy, strategii, zarządzania strategicznego, kultury organizacyjnej, podejmowania decyzji, powiązań sieciowych, marketingu strategicznego i zarządzania międzynarodowego¹⁵.

Metoda studium przypadku a paradygmaty i podejścia badawcze w nauce

Przyjęcie określonego paradygmatu naukowego determinuje funkcję i typ studium przypadku. Istniejące w naukach społecznych dwa paradygmaty¹⁶ - pozytywistyczny i fenomenologiczny - są punktami odniesienia dla omawianej metody. Założeniami paradygmatu pozytywistycznego są: obiektywne istnienie poznawalnego empirycznie świata, determinizm zjawisk (które mogą być poznane w drodze pomiaru na podstawie teorii przyjętej a priori), a także przyjęcie perspektywy zewnętrznej (obserwatora) oraz aksjologiczna neutralność. Odzwierciedleniem tego paradygmatu w naukach ekonomicznych są badania ilościowe. Z kolei paradygmat fenomenologiczny, określany również jako grupa paradygmatów fenomenologicznych¹⁷, to doktryna bazująca na ludzkim doświadczeniu, według której przedmiot obserwacji kreowany jest subiektywnie poprzez interpretacje obserwatora (obserwator stanowi część przedmiotu obserwacji). Fenomenologia preferuje holistyczne spojrzenie na badane zjawisko, a wiedza generowana jest na podstawie obserwacji. Paradygmat ten charakteryzuje się brakiem założeń i polega na redukcji (zawieszeniu przekonania o realnym świecie i zawieszeniu poznającego podmiotu). W jego obrębie można wyróżnić przede wszystkim teorię krytyczną (critical theory), konstruktywizm i realizm (tabela 2).

W świetle opisanych sposobów rozumienia świata istnieją dwa główne podejścia badawcze: dedukcyjne i indukcyjne¹⁸. Dedukcja odpowiada pozytywistycznemu rozumieniu świata (wyprowadzenie wniosków na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek - „od ogółu do szczegółu”). Wnioski są zawsze prawdziwe, przy założeniu, że przesłanki są prawdziwe (nie są fałszywe) oraz że rozumowanie jest poprawne logicznie. Indukcja to tworzenie uogólnień na podstawie doświadczeń i obserwacji zdarzeń, lecz nie zawsze prowadzi do prawdziwych wniosków - „od szczegółu do ogółu” (tabela 2).

Wymienione paradygmaty i podejścia znajdują odzwierciedlenie w metodzie badawczej studium przypadku. Jej charakter będzie zmieniał się w zależności od przyjętego paradygmatu, może ona przybrać postać mieszczącą się między podejściem indukcyjnym i dedukcyjnym (rysunek 1). Studium przypadku umyka jednoznacznej klasyfikacji. Jak zauważają R. Piekkari, C. Welch i E. Paavilainen, 80 proc. opublikowanych wyników badań z zakresu nauk o zarządzaniu przeprowadzonych tą metodą posiada cechy paradygmatu pozytywistycznego, co nazwane zostało przez autorki ukrytym lub jakościowym pozytywizmem²⁰. Studium przypadku jest przykładem metody, która rozpowszechniła się w różnych dziedzinach nauki, w związku z czym przyjęte konwencje różnią się między sobą. Jak twierdzi J. Platt, legitymizacja omawianej metody związana jest z przekraczaniem barier metodycznych, a badania opierają się często na łączeniu podejść i paradygmatów naukowych²¹. Dlatego też metodę studium przypadku nazywa się strategią badawczą²². Często w praktyce oprócz tradycyjnych podejść stosuje się pluralizm metodologiczny mający cechy pozytywizmu i fenomenologii. Realizacja badania, w kontekście omawianej metody i w obrębie jednego projektu badawczego, objęłaby wówczas dwie części - indukcyjną i dedukcyjną. Studia przypadku w części pierwszej przeprowadzone byłyby w takiej sytuacji zgodnie z tradycją fenomenologiczną (rozumowaniem indukcyjnym) w celu stworzenia podstaw nowej teorii, która następnie mogłaby być zweryfikowana w części drugiej (dedukcyjnej)²³.

Studium przypadku w kontekście tworzenia, rozwoju i falsyfikacji teorii

J. Sutherland definiuje teorię jako uporządkowany zbiór twierdzeń na temat ogólnego zachowania (lub struktury), który uznawany jest za prawdziwy w wyniku analizy znaczącej liczby konkretnych przypadków²⁴, a metoda studium przypadku może służyć jej odkryciu, zmianie lub falsyfikacji²⁵. W zależności od celu badania i paradygmatu zmieniać się będzie liczba jednostek analizy, a omawiana metoda może przybrać postać holistyczną lub zagnieżdżoną, pojedynczego (single case study) lub wielokrotnego studium przypadku (multiple-case study, tabela 3).

Przesłanki skłaniające do przeprowadzenia badania metodą pojedynczego studium przypadku są takie same, jak w przypadku pojedynczego eksperymentu. Ponadto jest ono uzasadnione, gdy przypadek jest krytyczny z punktu widzenia teorii, ekstremalny (wyjątkowy), typowy, odkrywczy lub jeśli zjawisko ma charakter długotrwały (longitudinal). Zaznaczyć należy, że pojedyncze studia przypadku stanowią wartość zwłaszcza wtedy, gdy celem jest falsyfikacja teorii. W takiej sytuacji badacz może wybrać przypadek ekstremalny („czarny łabędź”, black swan). Pojedyncze studium przypadku jest pożądane, gdy teoria na dany temat nie istnieje w ogóle lub w określonym kontekście, w związku z czym może być traktowane jako badanie pilotażowe dążące do stworzenia „wstępnej” teorii, założeń teoretycznych oraz przygotowania gruntu dla kolejnych badań o szerszym zakresie²⁶, w tym testowania hipotez.

Decyzja o przeprowadzeniu badania metodą wielokrotnego studium przypadku powinna być podyktowana tymi samymi przesłankami, co decyzja o przeprowadzeniu wielu eksperymentów, a nie uzyskaniu wielu odpowiedzi w badaniu ilościowym, tj. zgodnie z logiką replikacji analitycznej, a nie statystycznej (losowego doboru próby)²⁷. Replikacja dla potrzeb wielokrotnego studium przypadku może przyjąć postać dosłownej (holistycznej) lub teoretycznej i dosłownej (zagnieżdżonej, por. tabela 3). Replikacja teoretyczna polega na doborze odmiennych przypadków, natomiast dosłowna opiera się na doborze podobnych przypadków, które według badacza (a priori) dostarczą odpowiednio odmiennych lub takich samych (bardzo podobnych) wniosków. Rozwijanie teorii na podstawie kilku studiów przypadku uznawane jest za rzetelniejsze niż na podstawie pojedynczego przypadku²⁸.

W literaturze prezentowane są różnorodne poglądy co do liczby przypadków, jakie należy przeanalizować, aby wnioski z badania miały charakter naukowy. Dominujący pogląd sugeruje przeprowadzenie od czterech do dziesięciu studiów przypadku²⁹. Celem bowiem nie jest replikacja statystyczna, lecz dosłowna lub teoretyczna. Taka liczba ma również przyczyny natury praktycznej, tj. wynika z ograniczeń finansowych i czasowych.

Ustalenie wiarygodności badania metodą studium przypadku

O naukowości metody studium przypadku świadczą zobiektywizowane, racjonalne, zorganizowane, systematyczne i uporządkowane działania, których celem jest zapewnienie wiarygodności wniosków. Najważniejszą zasadą jest metoda triangulacji, w tym przypadku rozumiana jako pozyskanie danych z kilku niezależnych źródeł. Zdaniem B. Glasera i G. Barneya wszystko może stanowić dane - nie tylko to, co zostanie powiedziane w trakcie wywiadu, jak zostanie to powiedziane i w jakich okolicznościach, ale również dokumenty, które dotyczą problemu, artykuły prasowe, wyniki obserwacji, nagrania audio i wideo³⁰. Wykorzystanie różnych, niezależnych od siebie źródeł informacji powinno prowadzić do tych samych wniosków³¹.

Kolejnymi elementami zapewniającymi naukowość omawianej metody są cztery kryteria poprawności³². Poprawność konstruktu (construct validity) postuluje konieczność poprawnej operacjonalizacji miar dla badanych konstruktów. W literaturze zasady operacjonalizacji nie zostały sprecyzowane, lecz są podobne do zasad występujących w badaniach ilościowych. Poprawność wewnętrzna (internal validity), dotycząca jedynie badań wyjaśniających, postuluje konieczność ustanowienia powiązań i określenia konkurencyjnych wyjaśnień. Przykładowo badacz może wnioskować na podstawie wywiadów i obserwacji, że zdarzenie Y zostało spowodowane wystąpieniem zdarzeń X, jednak powinien rozważyć również wpływ innych czynników - co należy zakomunikować w części przedstawiającej wyniki. Poprawność zewnętrzna (external validity) oznacza możliwość tworzenia uogólnień, co zapewnia postępowanie zgodne z omówioną wcześniej logiką replikacji analitycznej. Rzetelność (reliability) polega z kolei na poprawnym udokumentowaniu i przedstawieniu przeprowadzonych czynności w protokole badawczym. Wysoka wiarygodność umożliwia ponowne przeprowadzenie takiego samego badania dzięki powtórzeniu tych samych procedur.

Metoda studium przypadku a generalizacja wniosków

Uogólnienie wniosków sformułowanych na podstawie pojedynczego studium przypadku powinno być rozpatrywane w taki sam sposób jak w procesie wnioskowania na podstawie wyników jednego eksperymentu³³. W przypadku tego „naturalnego eksperymentu”³⁴ kontrolę nad czynnikami zapewnia celowy, a nie losowy dobór przypadku. Pożądane z punktu widzenia celu badania cechy są zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne, będące poza kontrolą badacza. Jak twierdzi A. Lee, pojedynczy przypadek odzwierciedla pojedynczy zestaw okoliczności, a wnioski wyciągane na jego podstawie mogą być generalizowane do innych przypadków, charakteryzujących się podobnymi okolicznościami. Natomiast przeprowadzenie kolejnych badań za pomocą pojedynczych przypadków może potwierdzić te wnioski w innych okolicznościach³⁵. W tym sensie omawiana metoda jest wartościowa dla praktyki gospodarczej. Można bowiem wyobrazić sobie, że szczegółowo opisany przypadek pomyślnego wdrożenia procesu organizacyjnego w danym przedsiębiorstwie, z dołączonym bogatym materiałem empirycznym, może stanowić przykład dobrej praktyki dla biznesu funkcjonującego w podobnych warunkach i charakteryzującego się podobnymi cechami organizacyjnymi.

Wielokrotne studia przypadku (multiple case study) mogą jeszcze bardziej utrwalić wnioski badawcze, tak jak w sytuacji wielokrotnie przeprowadzanego eksperymentu³⁶. Sugeruje się bowiem, że wybór przypadku powinien być zgodny z zasadą celowego doboru, tak aby spełnił zamierzone cele badania, tj. przypadek powinien być wyjątkowy (odmienny) lub typowy (podobny do „przeciętnych”). Istotną kwestią, o której należy pamiętać w aspekcie generalizacji wniosków otrzymanych w wyniku badania metodą studium przypadku, jest przyjęcie odmiennej logiki replikacji (tabela 4).

Wnioski wyciągane na podstawie badania metodą studium przypadku zgodnego z założeniami paradygmatu fenomenologicznego pozwalają z kolei na wyjaśnienie wyjątkowych zjawisk, które mogą być wartościowe w innym otoczeniu i w innej organizacji jako interpretacja zjawisk, ale nie mogą być całkowicie przewidywalne w przyszłości. G. Walsham wymienia cztery sytuacje, w których generalizacja wniosków przyjmująca perspektywę interpretatywną ma uzasadnienie³⁷: rozwój koncepcji, tworzenie teorii, wyciąganie szczególnych implikacji i wkład w wiedzę w postaci bogatego opisu zjawiska.

Podsumowanie

Celem artykułu było wyjaśnienie nieścisłości w rozumieniu studium przypadku. Osiągnięcie tego celu nie byłoby możliwe bez usystematyzowania wiedzy z zakresu metodologii badań naukowych i metody studium przypadku. W świetle przytoczonych informacji należy stwierdzić, iż zastosowanie studium przypadku jest uprawnione w badaniach naukowych ze względu na spełnienie wymaganych kryteriów, jak również wysoce pożądane w poszerzaniu wiedzy kontekstowej. Konieczne jest jednak, aby badacz wskazał rolę, jaką pełni analizowany przypadek w odniesieniu do istniejącej teorii (tzn. czy stanowi on jej potwierdzenie, falsyfikację, czy modyfikację) oraz przeprowadził badanie konsekwentnie, tzn. zgodnie z zasadami przyjętego paradygmatu i podejścia, a także kryteriami rzetelności.

Krytycy studium przypadku zwracają uwagę na fakt, iż za pomocą tej metody nie można generalizować wniosków oraz że nawet kilka przypadków jest jedynie wąskim wycinkiem większego obrazu. Z drugiej strony ta metoda dostarcza bardziej realnych odpowiedzi niż badania ilościowe. Każdy z tych argumentów odzwierciedla tylko część prawdy. Kluczem do zrozumienia roli, jaką pełni metoda studium przypadku, jest świadomość istnienia problemów naukowych o odmiennym charakterze. Studium przypadku jest właściwszą metodą rozwiązania problemu o charakterze poznawczym niż metody ilościowe - odmienne są bowiem cele, a co za tym idzie logika replikacji i rodzaj generalizacji (tabela 4). Punktem wyjścia w procesie podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnej metody badawczej jest cel badania, a nie wygoda, przyzwyczajenie czy niedostatek wiedzy z zakresu metodologii. Głównym zamierzeniem badań jakościowych, w tym studium przypadku, jest poznanie okoliczności występowania zjawisk, odkrycie ich przyczyn i kierunku zależności między nimi, a często również próba stworzenia nowej teorii. Użycie metody studium przypadku i metod ilościowych w celu rozwiązania tego samego problemu (eksploracyjnego lub wyjaśniającego) może poprawić wiarygodność badania i trafność wniosków na zasadzie efektu synergii. Porównania metod badawczych powinno dokonywać się na podstawie kryterium stopnia przydatności metody pod kątem problemu, jednostki analizy i ograniczeń badawczych, a nie na podstawie kryterium wartościowania. Gdy pożądane jest bogactwo informacji, a problem ma charakter poznawczy lub opisowy, studium przypadku będzie najwłaściwszą metodą. Jej przydatność naukowa uwydatni się zwłaszcza w testowaniu teorii oraz gdy będzie stanowić punkt wyjścia dla dalszych badań ilościowych.

Zdaniem autora krytyka studium przypadku wynika głównie z niewiedzy na temat procedur prowadzenia badań tą metodą i rygorystycznych wymogów, które służą zapewnieniu wysokiej wiarygodności. Akceptacja możliwości generalizowania wniosków wydaje się autorowi jedynie kwestią wiary dla zwolenników podejścia ilościowego w metodologii badań nauk ekonomicznych. Według nich metody jakościowe nie zapewniają obiektywnych i zawsze poprawnych wniosków. Należy jednak pamiętać, że charakter nauk społecznych, a zwłaszcza nauk o zarządzaniu, determinuje zastosowanie alternatywnych podejść dla dogłębnego zrozumienia zjawisk występujących w otaczającym nas świecie.

Bibliografia

• I. Benbasat, D. Goldstein, M. Mead, The case research strategy in studies of information systems, „MIS Quarterly” 1987, nr 11.
• J. Brannen, Combining qualitative and quantitative approaches: an overview, [w:] J. Brannen (red.), Mixing methods: qualitative and quantitative research, Aldershot, Avebury 1992.
• D. Campbell, J. Stanley, Experimental and quasi-experimental designs for research, Rand McNally, Chicago, 1966.
• M. Chiucchi, Adopting the case study method in business research, [w:] M. Strzyżewska (red.), Selected Methodological Issues for Doctoral Students, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009.
• J. Creswell, Qualitative Inquiry and Research Design; Choosing Among Five Traditions, Sage Publications, Thousand Oaks 1998.
• J. Diamond, The roots of radicalism, „The New York Review of Books” 1996.
• M. Dogan, D. Pelassy, How to compare nations: Strategies in comparative politics, wyd. 2, Chatham House, Chatham 1990.
• K. Eisenhardt, Building theories from case study research, „Academy of Management Review” 1989, t. 14, nr 4.
• K. Eisenhardt, M. Graebner, Theory building from cases: opportunities and challenges, „Academy of Management Journal” 2007, t. 50, nr 1.
• B. Flyvbjerg, Five Misunderstandings About Case-Study Research, „Qualitative Inquiry” 2006, t. 12, nr 2.
• B. Glaser, G. Barney, The grounded theory perspective: conceptualization contrasted with description, Sociology Press, Mill Valley 2001.
• P. Keating, A framework for classifying and evaluating the theoretical contributions of case research in management accounting, „Journal of Management Accounting Research” 1995, nr 7.
• H. Kruk, Wybrane metody rozwiązywania problemów naukowych, [w:] M. Sławińska, H. Witczak (red.), Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008.
• A. Langley, Strategies for theorizing from process data, „Academy of Management Review” 1999, t. 24, nr 4.
• A. Lee, Case studies as natural experiments, „Human Relations” 1989, nr 42.
• J. Mangan, Combining Quantitative and Qualitative Methodologies in Logistics Research, „International Journal of Physical and Logistics Management” 2004, t. 34, nr 7.
• S. Merriam, Qualitative research in practice: Examples for discussion and analysis, Jossey-Bass, San Francisco 2002.
• M. Miles, A. Huberman, Qualitative Data Analysis: an Expanded Sourcebook (2^nd ed.), Sage, Newbury Park 1994.
• M. Patton, Quality in qualitative research: methodological principles and recent developments, „Journal of the American Educational Research Association”, Chicago 1985.
• C. Perry, Processes of a case study methodology for postgraduate research in marketing, „European Journal of Marketing” 1998, t. 32, nr 9/10.
• R. Piekkari, C. Welch, Rethinking the Case Study in International Business and Management Research, Edward Elgar, Cheltenham 2011.
• R. Piekkari, C. Welch, E. Paavilainen, The case study as disciplinary convention. Evidence from international business journals, „Organizational Research Methods” 2009, t. 12, nr 3.
• A. Strauss, J. Corbin, Basics of qualitative research: techniques and procedures for developing grounded theory, Sage, Thousand Oaks 1992.
• J. Sutherland, Systems: Analysis, administration and architecture, Van Nostrand, Nowy Jork 1975.
• H. Walentynowicz, Program teorii krytycznej Maxa Horkheimera, „Nowa Krytyka” 2001, nr 12.
• G. Walsham, Intepretative case studies in IS research. Nature and method, „European Journal of Information Systems” 1995, nr 4.
• K. Weick, Theory construction as disciplined imagination, „Academy of Management Review” 1989, t. 14, nr 4.
• C. Welch, R. Piekkari, E. Plakoyiannaki, E. Paavilainen, Theorising from case studies: Towards a pluralist future for international business research, „Journal of International Business Studies” 2011, nr 42.
• H. Witczak, Problemy i twierdzenia naukowe, [w:] M. Sławińska, H. Witczak (red.), Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008.
• R. Yin, Case study research: design and methods, Sage, Thousand Oaks 2009.