Wprowadzenie

W wyniku przemian społeczno-gospodarczych i reform w sektorze B+R przed polskimi jednostkami naukowo-badawczymi otworzyły się nowe możliwości transferu ich osiągnięć do przemysłu, wiążące się z koniecznością wskazania w obszarze komercjalizacji innowacji rozwiązań organizacyjnych i strukturalnych, które z powodzeniem mogłyby być stosowane w polskich warunkach gospodarczych. W tym celu niezbędne jest monitorowanie efektywności działania struktur wsparcia procesu transferu wyników badań do zastosowań gospodarczych w Polsce oraz obserwowanie rozwiązań stosowanych w innych krajach, ze szczególnym uwzględnieniem dobrych praktyk w tym obszarze. W niniejszym artykule autorka dokonuje analizy porównawczej struktur wsparcia transferu technologii w wybranych krajach Unii Europejskiej i w Polsce, a także - na podstawie uzyskanych wyników - przedstawia rekomendacje dla polskich organizacji tego typu. Zgodnie z doświadczeniem krajów rozwiniętych, charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności i konkurencyjności gospodarki¹, kluczową rolę w procesie dyfuzji innowacji odgrywają struktury organizacyjne odpowiedzialne za tworzenie sieci współpracy pomiędzy sektorem B+R a przemysłem i stymulujące praktyczną aplikację wyników prac badawczych do gospodarki, w szczególności w sektorze MSP. Struktury te są zaangażowane w realizację różnych etapów procesu wdrożeniowego i oferują zróżnicowane formy wsparcia transferu innowacji, począwszy od usług konsultingowych i szkoleń, np. z zakresu tworzenia firm typu spin-off, poprzez licencjonowanie i patentowanie wyników prac badawczych, po aktywne poszukiwanie odbiorców wyników badań i udzielanie wsparcia finansowego. Autorka dokonała analizy literaturowej z zakresu struktur wsparcia procesu transferu technologii w wybranych krajach Unii Europejskiej (Szwecji, Holandii, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji)² oraz w Polsce³. O uwzględnieniu Szwecji, Holandii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji w analizie zadecydowała ich wysoka pozycja w rankingach innowacyjności i konkurencyjności światowych gospodarek⁴ (pierwsza dziesiątka). Według tych rankingów wybrane kraje charakteryzują się najwyższym poziomem innowacyjności i konkurencyjności, najwyższym poziomem i najwyższą dynamiką PKB i PKB na mieszkańca oraz najwyższą dynamiką rozwoju. Przeprowadzona przez autorkę analiza literaturowa wykazała, że we wszystkich krajach objętych próbą badawczą najbardziej rozpowszechnionymi strukturami wsparcia procesu dyfuzji innowacji do zastosowań gospodarczych są: na poziomie makro - parki technologiczne, a na poziomie mikro (poziomie jednostek naukowo-badawczych) - biura transferu technologii. Każdy z krajów posiada jednak również swoje oryginalne rozwiązania w obszarze struktur wsparcia transferu innowacji do zastosowań gospodarczych.

Do analizy porównawczej, której wyniki zaprezentowano w niniejszym artykule, wytypowane zostały struktury powszechnie stosowane we wszystkich krajach objętych próbą badawczą.

Analiza porównawcza struktur wsparcia transferu technologii w Polsce i za granicą

Parki technologiczne

W przeprowadzonej analizie porównawczej uwzględniono wszystkie rodzaje struktur, których definicja mieści się w definicji parku technologicznego lub znacząco się z nią pokrywa, a mianowicie: parki technologiczne (Niemcy i Polska), parki naukowe (Szwecja, Holandia i Wielka Brytania) oraz technopolie (Francja).

Analiza wykazała, że pomiędzy strukturami tego typu w krajach objętych próbą badawczą istnieje zarówno wiele podobieństw, jak i wiele różnic. Zaobserwowane podobieństwa dotyczą celu, dla którego jednostki te zostały utworzone, adresatów oferty, lokalizacji i architektury, podczas gdy różnice: inicjatorów tworzenia parków, ich formy prawnej, przedmiotu podejmowanych inwestycji, szczegółowego zakresu oferty (w tym dostępu do zewnętrznych struktur wsparcia finansowego) oraz efektywności współpracy pomiędzy najemcami a sektorem B+R. Syntezę wyników przeprowadzonej analizy porównawczej parków technologicznych w krajach objętych próbą badawczą zaprezentowano w tabeli 1.

Wszystkie objęte analizą struktury tworzone były dla podniesienia poziomu konkurencyjności krajowej gospodarki poprzez stymulowanie transferu wiedzy i technologii z sektora B+R do przemysłu i podnoszenie innowacyjności sektora mikro- i małych przedsiębiorstw. Jednak ze względu na bezpośredni wpływ na tworzenie nowych regionów przemysłowych to francuskie technopolie charakteryzują się najbardziej znaczącym wpływem na rozwój krajowej wysokiej techniki i powstawanie innowacyjnych sektorów przemysłowych bazujących na innowacjach o charakterze przełomowym, podczas gdy wpływy parków naukowych i technologicznych z pozostałych analizowanych krajów mają zakres głównie lokalny i regionalny.

Parki i technopolie zapewniają dostęp do infrastruktury technicznej i laboratoryjnej, a także oferują biznesowe i prawne usługi doradcze oraz informacyjne. Ich oferta skierowana jest głównie do przedstawicieli mikro- i małych firm, jednak w przypadku Wielkiej Brytanii, Szwecji, Holandii oraz Francji w strukturach tego typu lokalizują swoje oddziały również duże korporacje krajowe oraz międzynarodowe (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii). Działalność parków profilowana jest według jednego lub dwóch uzupełniających się obszarów badawczych. Najczęściej spotykane są parki o profilu IT, ICT, biotechnologicznym i medycznym. Struktury tego typu tworzone są w dużych aglomeracjach miejskich lub na ich obrzeżach, w bliskim sąsiedztwie ośrodków badawczych, w miejscach o bardzo dobrej dostępności transportowej. W Holandii są one budowane w bezpośrednim sąsiedztwie uczelni, często w obrębie ich kampusów. Organizacje te charakteryzują się nowoczesną i odważną architekturą. Stanowią nowoczesne środowisko pracy łączące funkcje biurowe i laboratoryjne, a także oferują przyjazne miejsca spotkań nieformalnych (np. kafeterie), co razem wpływa na tworzenie kreatywnej atmosfery pracy i wymiany wiedzy oraz doświadczeń pomiędzy przedsiębiorcami działającymi w parku.

Parki w Szwecji, Holandii, Wielkiej Brytanii, Niemczech i Polsce tworzone są z inicjatywy trzech kluczowych podmiotów: jednostek badawczych (zwłaszcza uczelni, w mniejszym, a często nawet znikomym stopniu instytutów badawczych), władz lokalnych oraz przedsiębiorców, podczas gdy francuskie technopolie są inicjatywą indywidualnych osób. Parki technologiczne w krajach objętych próbą badawczą różnią się między sobą ponadto formą prawną działania. Różnice te odnotować można, nie tylko dokonując porównania struktur z różnych krajów, ale także analizując jednostki tego typu działające w jednym kraju, lecz różnych jego regionach.

Najczęściej spotykanymi formami organizacyjnymi są spółki akcyjne, fundacje lub stowarzyszenia utworzone przez uczelnie wyższe z wykorzystaniem funduszy zewnętrznych pochodzących od władz regionalnych i prywatnych przedsiębiorców. Parki tworzone w Wielkiej Brytanii mają charakter prywatnych przedsięwzięć funkcjonujących w formie niezależnych firm lub organizacji typu joint venture, w których udziały posiadają uczelnie, lokalne władze i przedsiębiorstwa. W Szwecji, Holandii, Wielkiej Brytanii oraz Niemczech rozwój parków obejmuje głównie regularne poszerzanie zakresu udzielanego wsparcia i modernizowanie infrastruktury laboratoryjnej, podczas gdy w Polsce parki zaczynają być swego rodzaju osiedlami deweloperskimi ukierunkowanymi w znacznej mierze na budowanie kolejnych obiektów i wynajem powierzchni użytkowych. Z przeanalizowanych przypadków najniższym poziomem współpracy pomiędzy najemcami (przedsiębiorcami) a przedstawicielami świata nauki charakteryzują się jednostki francuskie i polskie. W tych dwóch przypadkach zanotowano również najniższy odsetek nowych firm typu spin-off tworzonych w parkach. W pozostałych krajach natomiast parki należą do podstawowych ośrodków współpracy pomiędzy sektorem MSP a uczelniami. W ośrodkach tych prowadzona jest aktywna polityka wymiany wiedzy i doświadczeń pomiędzy przemysłem a sektorem B+R, zarówno kanałami formalnymi, jak i nieformalnymi - oferuje się czynną pomoc w organizacji i realizacji procesów wdrożeniowych, a także wspiera się inicjatywy typu spin-off (np. poprzez przyciąganie zewnętrznego kapitału, analizowanie rynku i ocenianie atrakcyjności opracowywanych rozwiązań oraz poszukiwanie odbiorców rozwiązań). Parki technologiczne w większości krajów objętych analizą oferują najemcom dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania, dzięki zlokalizowanym na terenie parków instytucjom finansowym, jednak w Polsce fundusze zalążkowe, gwarancyjne czy pożyczkowe nadal są w nich rzadko spotykane.

Biura transferu technologii

Podobieństwa pomiędzy biurami (centrami) transferu technologii objętymi analizą dotyczą: celów ich działalności, lokalizacji oraz adresatów oferowanych usług, a zaobserwowane różnice: formy prawnej oraz szczegółowego zakresu wsparcia udzielanego przez tego rodzaju struktury. Syntetyczny zapis wyników przeprowadzonej analizy porównawczej biur transferu technologii zaprezentowano w tabeli 2.


Biura transferu technologii w krajach objętych analizą tworzone są na uczelniach wyższych w celu wspomagania naukowców w procesie transferu wyników realizowanych przez nich badań do zastosowań gospodarczych i stymulowania współpracy pomiędzy macierzystą jednostką naukowo-badawczą a przedstawicielami przemysłu. Dodatkowo w Niemczech oraz Holandii, gdzie kluczową rolę w transferze technologii odgrywają strategiczne jednostki badawcze (Niemcy - stowarzyszenia badawcze, Holandia - kontraktowe organizacje badawcze), centra transferu technologii tworzone są również przy tego typu strukturach w celu organizacji i realizacji procesu komercjalizacji wyników prowadzonych w nich badań. Oferta akademickich centrów transferu technologii skierowana jest nieodpłatnie do pracowników instytucji macierzystej, przez którą zostały one powołane. Organizacje te oferują również odpłatne szkolenia dla przedstawicieli przemysłu oraz innych jednostek badawczych.

Biura transferu technologii mogą funkcjonować jako spółki z o.o. lub spółki akcyjne w pełni lub częściowo należące do jednostek badawczych⁵ oraz jako wewnątrzinstytucjonalne departamenty. Różnice te występują nie tylko pomiędzy poszczególnymi krajami, ale także w ich obrębie. Decyzje o formie prawnej tego typu struktury transferu technologii są podejmowane przez władze naczelne jednostek badawczych. W czterech krajach objętych analizą (w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Holandii oraz Francji) przeważają uczelniane centra transferu technologii funkcjonujące w formie spółek z o.o. i spółek akcyjnych, podczas gdy w Polsce i Niemczech akademickie centra transferu technologii w większości nie posiadają oddzielnej formy prawnej, lecz funkcjonują jako jedna z organizacyjnych struktur wewnątrzuczelnianych. Kwestia ta wygląda natomiast zupełnie inaczej w przypadku niemieckich stowarzyszeń badawczych (Fraunhofer, Max Planck, Leibniz, Helmholtz). Tworzone przy nich centra transferu technologii posiadają odrębną formę prawną, jednak są własnością instytucji macierzystych.

Biura transferu technologii w krajach objętych próbą badawczą oferują pracownikom naukowym jednostek macierzystych zarówno bezpłatne usługi doradcze i informacyjne, jak i aktywne wsparcie w realizacji transferu technologii, jednak nie wszystkie koncentrują się na wsparciu komercjalizacji wyników badań w jednakowym stopniu. W Polsce akademickie centra transferu technologii mają głównie charakter ośrodków doradczych, podczas gdy np. brytyjskie struktury tego typu koncentrują się głównie na typowaniu komercyjnie atrakcyjnych innowacji opracowywanych na uczelniach i poszukiwaniu dla nich odbiorców w przemyśle, a także przygotowywaniu procedur ochrony praw własności intelektualnej oraz oferowaniu pomocy w opracowywaniu biznesplanów dla firm spin-off oraz tworzeniu umów sprzedaży i licencjonowania - w przypadku wyboru takich ścieżek komercjalizacji. W Polsce, podobnie jak w Szwecji czy Holandii, centra transferu technologii nie są jedynymi strukturami ukierunkowanymi na wspieranie transferu technologii, komercjalizację wyników prac badawczych, tworzenie sieci współpracy z przedstawicielami przemysłu i stymulowanie przedsiębiorczości akademickiej⁶. Różnica pomiędzy tymi krajami polega na tym, że wszystkie szwedzkie i holenderskie akademickie struktury ds. transferu technologii i przedsiębiorczości mają ściśle określony zakres odpowiedzialności i ściśle wyznaczone granice działalności - nie występuje w nich efekt nakładania się i dublowania oferty. Natomiast na większości polskich uczelni brakuje wewnątrzuczelnianej polityki w zakresie transferu technologii i organizacji ośrodków wspierających ten proces, dlatego też odpowiedzialność poszczególnych struktur w znacznym stopniu się zazębia, co nie sprzyja efektywności podejmowanych działań.

Rekomendacje dla Polski

Przeprowadzona analiza literaturowa i porównawcza pozwoliła wyłonić mocne i słabe strony struktur objętych próbą badawczą, a jej wyniki stanowią podstawę opracowania rekomendacji dla organizacji tego typu funkcjonujących w polskich warunkach gospodarczych.

Parki technologiczne

Pomimo że pierwsze parki technologiczne zaczęły być w Polsce tworzone już w latach 80. ubiegłego wieku, oczekiwania stawiane tym strukturom przez podmioty zaangażowane w stymulowanie ich powstawania nadal są zróżnicowane, co w znacznym stopniu utrudnia efektywne działanie tego typu parków w Polsce. Dlatego też istotne jest utworzenie spójnych regionalnych oraz krajowych systemów wspierających i regulujących tworzenie parków technologicznych, które pozwolą na rozszerzenie zakresu oferowanych usług, rozwijanie sieci współpracy pomiędzy sektorem B+R, a tym samym podniesienie innowacyjności sektora MSP. Dodatkowym problemem Polski jest niewłaściwa alokacja funduszy strukturalnych, które są w większości wykorzystywane na tworzenie nowych parków technologicznych lub rozbudowywanie parków już istniejących. Takie podejście wydaje się błędne - środki finansowe powinny być wydatkowane nie na rozbudowywanie parków już istniejących, ale na ich rozbudowywanie, poszerzanie oferty i modernizowanie infrastruktury badawczej, jak to ma miejsce w przypadku parków technologicznych w krajach Europy Zachodniej objętych analizą. Pozwoliłoby to na stworzenie lepszej i bardziej nowoczesnej oferty dla lokatorów reprezentujących jednostki B+R, które często borykają się z problemami natury finansowej i nie dysponują dostatecznymi środkami na rozbudowę własnej infrastruktury badawczej. Tym samym powstałaby możliwość stworzenia lepszych efektów synergii ze środowiskiem naukowym i zwiększyłaby się liczba bazujących na innowacyjnych technologiach akademickich firm typu spin-off zlokalizowanych na terenie parku. W rezultacie przyczyniłoby się to do podnoszenia jakości, konkurencyjności i innowacyjności polskich parków technologicznych, zarówno w skali regionu, jak i kraju, a w przyszłości może i Europy. Duża część firm zlokalizowanych w polskich parkach technologicznych nie posiada profilu firm technologicznych, co sprawia, że parki technologiczne powoli stają się osiedlami deweloperskimi wynajmującymi powierzchnie użytkowe na korzystnych warunkach rynkowych, a nie są ośrodkami stymulowania innowacyjności i podnoszenia konkurencyjności gospodarki. Istotne jest więc wprowadzenie bardziej rygorystycznych w stosunku do już istniejących procedur doboru lokatorów parku, które będą sprzyjać innowacyjności i rozwojowi sektora wysokich technologii. Jednocześnie konieczne jest zapewnienie firmom zlokalizowanym w parkach dostępu do szerokiego zakresu usług na najwyższym poziomie. Oferta parków nie może ograniczać się jedynie do udostępniania infrastruktury technicznej i badawczej. Konieczne jest zintensyfikowanie tzw. „usług miękkich”, obejmujących doradztwo, szkolenia i warsztaty, oraz stymulowanie wymiany wiedzy i doświadczeń pomiędzy poszczególnymi lokatorami parku oraz przedstawicielami sektora nauki. Istotne jest również umożliwienie firmom zlokalizowanym w parkach dostępu do struktur finansowych (np. aniołowie biznesu, fundusze zalążkowe), które powinny posiadać swoje biura na terenie parków.

Biura (centra) transferu technologii

Podstawowym problemem, z jakim borykają się biura transferu technologii zlokalizowane przy polskich uczelniach, jest brak usystematyzowanego podejścia do kwestii komercjalizacji wyników prac badawczych. Wiele uczelni nie posiada wewnątrzorganizacyjnych regulaminów określających procedury upowszechniania wyników badań w gospodarce. Te, które mają takie regulacje, często nie potrafią ich w sposób efektywny wdrożyć w praktyce. Dodatkowo, na uczelniach niejednokrotnie działa więcej niż jedna struktura ds. transferu technologii (np. akademickie inkubatory przedsiębiorczości, biura karier, centra transferu technologii), co sprawia, że odpowiedzialność poszczególnych organizacji nie jest jasno wydzielona, często nawet dochodzi do dublowania podejmowanych działań. Istotne zatem jest opracowanie na wszystkich polskich uczelniach wyższych klarownych zasad dotyczących ochrony praw własności intelektualnej i komercjalizacji wyników prac badawczych oraz sporządzenie indywidualnych regulaminów dla każdej struktury transferu, określających zakres ich działalności, strategię oraz misję. Ze względu na fakt, że na mocy znowelizowanej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym⁷ polskie uczelnie mogą, w celu komercjalizacji wyników podejmowanych w nich prac badawczych, powoływać zewnętrzne komórki ds. transferu technologii funkcjonujące w formie spółek z o.o. lub spółek akcyjnych, wydaje się wskazane, aby uczelniane biura transferu technologii posiadały właśnie taką oddzielną formę prawną i przejmowały kontrolę nad całym procesem urynkowienia wyników badań akademickich. Wyodrębnienie biur transferu technologii ze struktur uczelni pozwoli na wprowadzenie niezależnej formy zarządzania, zdefiniowanie misji i strategii działania oraz ukierunkowanie na faktyczne potrzeby przemysłu, co tym samym poszerzy sieci współpracy uczelni z przedstawicielami sektora MSP, zwiększy mobilność naukowców, a także w znaczący sposób podniesie efektywność procesu transferu wyników badań do gospodarki.

Bibliografia

• A. Bąkowski, M. Mażewska (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce, Raport 2012, PARP, Warszawa 2012.
• C. Brundenius, B. Göransson, J. Agren, The Role of Academic Institutions in the National System of Innovation and the Debate in Sweden, [w:] B. Göransson, C. Brundenius (red.), Universities in Transition. The changing Role and Challenges for Academic Institutions, Springer, 2011.
• M. Dzierżanowski, S. Szultka, P. Tamowicz, E. Wojnicka, Raport końcowy z badań - Analiza stanu i kierunków rozwoju Parków Naukowo-Technologicznych, Inkubatorów Technologicznych i Centrów Transferu Technologii w Polsce, PARP, Warszawa 2005.
• J. Hołub-Iwan, A.B. Olczak, K. Cheba, Benchmarking parków technologicznych w Polsce - edycja 2012, PARP, Warszawa 2012.
• B. Kowalczyk, A. Mazurkiewicz, M. Trzos, Wdrażanie innowacji, struktury organizacyjne, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 2000.
• K.B. Matusiak, Wpływ parków technologicznych na rozwój ekonomiczno-społeczny, [w:] K.B. Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania parków technologicznych, PARP, Warszawa 2009.
• OECD, Turning Science into Business. Patenting and Licensing at Public Research Organisations, 2003.
• D. Pelle, M. Bober, M. Lis, Parki technologiczne jako instrument polityki wspierania innowacji i dyfuzji wiedzy, Instytut Badań Strukturalnych - IBS, Warszawa 2008.
• Promoting university interaction with business and community - a comparative study of Finland, Sweden and UK, Copenhagen Business School, Institute of Management, Politics, Philosophy, 2003.
• K. Santarek (red.), Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa 2008.
• A. Sosnowska, K. Poznańska, S. Łobejko, J. Brdulak, K. Chinowska, Systemy wspierania innowacji i transferu technologii w krajach UE i w Polsce, PARP, Warszawa 2003.

Netografia

• J. Howells, C. McKinlay, Commercialisation of University Research in Europe. Final report, 1999, ftp://ns1.ystp.ac.ir/YSTP/1/1/ROOT/DATA/PDF/ENTREPRENEURSHIP/CANRP81.PDF.
• J. Howells, C. McKinlay, Commercialisation of University Research in Europe. Final report, 1999, ftp://ns1.ystp.ac.ir/YSTP/1/1/ROOT/DATA/PDF/ENTREPRENEURSHIP/CANRP81.PDF.
• Komisja Europejska, Technology transfer institutions in Europe. An Overview, 2004, ftp://ftp.cordis.europa.eu/pub/innovation-policy/studies/studies_tti_typology.pdf.
• M.O. Sellenthin, Technology transfer offices and university patenting in Sweden and Germany, „Journal of Technology Transfer”, Springer, 2009, www.springerlink.com/content/e858h0lhmq575206/fulltext.pdf.
• D.S. Siegel, P. Westhead, M. Wright, Science Parks and the Performance of New Technology-Based Firms: A Review of Recent U.K. Evidence and an Agenda for Future Research, „Small Business Economics” 2003, nr 20, http://link.springer.com/article/10.1023%2FA%3A1022268100133?LI=true.