Wprowadzenie

W artykule przedstawiono problem homogeniczności dotyczącej zarówno pisowni, jak i znaczenia pojęć używanych w kursach e-learningowych opracowywanych przez zespoły międzynarodowe. W pierwszej części pokazano, w jaki sposób brak homogeniczności pojęć wpływa na proces tworzenia treści kursów. Następnie przedstawione zostały zasady i narzędzia pozwalające na uzyskanie homogeniczności pisowni i znaczenia pojęć. E-learning staje się obecnie szeroko stosowanym narzędziem umożliwiającym zainteresowanym osobom dostęp do wiedzy gromadzonej przez różnego rodzaju organizacje, między innymi przez wyższe uczelnie¹. Tworzone są portale e-learningowe², powstają firmy zajmujące się wyłącznie nauczaniem na odległość, również z wykorzystaniem programów agentowych³. Często realizowane są projekty, których celem jest stworzenie międzynarodowych kursów e-learningowych o różnym zakresie tematycznym, finansowane najczęściej ze środków Unii Europejskiej. Kursy takie są rozwiązaniem bardzo skutecznym m.in. ze względu na fakt, że ich uczestnicy i autorzy to osoby zamieszkujące w różnych państwach, a więc w przypadku tradycyjnych metod opracowywania, jak i przekazywania wiedzy pojawia się problem zebrania tych dwóch grup w jednym miejscu i czasie. Dzięki wykorzystaniu e-learningu opracowujący kursy przygotowują je za pośrednictwem internetu w dowolnym miejscu, a uczestnicy tych kursów mogą w dogodnym miejscu i czasie z nich korzystać.

W literaturze przedmiotu często opisywane są zasady tworzenia kursów dotyczące m.in. ich struktury, stopnia przyswajalności przez uczestników czy też prawidłowego scenariusza⁴. Jednakże podczas opracowywania kursów e-learningowych, zwłaszcza międzynarodowych, pojawia się wiele problemów związanych np. z ujednoliceniem pisowni i znaczenia wykorzystywanych pojęć. Przykładem może być tu stosowanie pisowni terminów „on-line” lub „online” czy też „eGovernment” lub „e-government”. Przypadki takie występują szczególnie w sytuacji pojawienia się nowych wyrazów, dla których nie istnieje norma ortograficzna, gdyż nie są notowane w słownikach. Oczywiście problem ten jest łatwy do rozwiązania - np. koordynator projektu w końcowym etapie może ujednolicić stosowany zapis pojęć. Bardziej skomplikowany problem stanowi fakt, że często nie zwraca się uwagi na opis znaczenia stosowanych pojęć. Przykładem może być zagadnienie dotyczące przedstawienia standardów interoperacyjności w zakresie e-government, stosowanych w różnych państwach. Jeżeli pojęcie „standardy” nie zostanie doprecyzowane, to trudno określić np., czy mają to być standardy techniczne, semantyczne czy też organizacyjne.

Należy zauważyć, iż pomimo że istnieją pewne narzędzia pozwalające w określonym ograniczonym zakresie rozwiązywać przedstawione problemy, to często podczas opracowywania kursów e-learningowych nie są one wykorzystywane, głównie z powodów organizacyjnych i ze względu na ograniczenia czasowe dotyczące realizowanego projektu. Jest to jednak pozorna „droga na skróty”, ponieważ i tak w końcowym etapie tworzenia kursów okazuje się, że niezbędne jest ujednolicenie pisowni i ustalenie znaczenia wykorzystywanych pojęć, i jest to operacja bardziej czasochłonna niż dokonanie tych czynności na początkowym etapie tworzenia kursów.

W niniejszym artykule przedstawione zostaną podstawowe zasady i narzędzia, takie jak na przykład tezaurus, indeks pojęć czy też metadane, służące uzyskaniu homogeniczności pisowni i znaczenia pojęć stosowanych w międzynarodowych kursach e-learningowych.

Problem homogeniczności pisowni i znaczenia pojęć

Homogeniczność (jednorodność) pisowni i znaczenia pojęć analizowana jest w literaturze przedmiotu głównie w aspekcie budowy języków zarówno naturalnych, jak i sztucznych (na przykład języków programowania).

W słowniku języka polskiego pisownia definiowana jest następująco⁵:

1. Ogół zasad dotyczących poprawnego pisania wyrazów.
2. Postać graficzna wyrazów, zgodna z ustalonymi normami.

Określenie pisowni stosowanych pojęć (zarówno w aspekcie zasad poprawnego pisania, jak i postaci graficznej wyrazów - np. czy zastosować zapis „on-line” czy też „online”) leży przeważnie w gestii koordynatora projektu. Wynika to z faktu, że często dwie różne formy tego samego pojęcia dopuszczalne są z punktu widzenia poprawności językowej i na przykład redaktor językowy mógłby tak ujednolicić tekst, aby stosowana była jedna z form danego pojęcia, jednakże mogłoby się okazać, że większość partnerów biorących udział w tworzeniu kursu nie zgodziłaby się na taki zapis. Zatem rolą koordynatora projektu jest uzgodnienie z partnerami pisowni podstawowych pojęć stosowanych w kursach oraz narzucenie tej pisowni wszystkim partnerom.

Bardziej istotnym aspektem jest jednak homogeniczność znaczeniowa w odniesieniu do semantyki. Homogeniczność semantyczna jest obecnie szeroko analizowana z punktu widzenia wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w różnych dziedzinach działalności ludzkiej.

W słowniku języka polskiego semantyka również definiowana jest w dwojaki sposób⁶:

1. Dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza znaczeń wyrazów.
2. Dział semiotyki (teoria badająca wpływ znaków na porozumiewanie się ludzi) zajmujący się badaniem związków, jakie zachodzą między wyrażeniami języka a przedmiotami, do których się one odnoszą.

W kontekście niniejszego artykułu istotna jest homogeniczność odnosząca się do obu definicji. Mając na uwadze pierwszą z nich, jako przykład można podać kurs dotyczący interoperacyjności w zakresie e-government opracowywany przez międzynarodowy zespół. W początkowej fazie projektu utworzony został dokument (w języku angielskim) zawierający tematy, które powinni opracować przedstawiciele każdego kraju partnerskiego. Jednakże wystąpił problem ze zrozumieniem pojęcia precise expertise (rozumianego przez koordynatora projektu jako „dokładna wiedza”) zastosowanego w rozpatrywanym dokumencie. Niektórzy partnerzy, odnosząc się do tego pojęcia, opisywali zagadnienia profesjonalizacji kadry urzędniczej, natomiast inni - kwestie dotyczące systemów służących wymianie dokumentów pomiędzy urzędami.

W odniesieniu do drugiej definicji semantyki przykładem może być przedstawienie przez każdego z partnerów standardów dotyczących interoperacyjności w zakresie e-government stosowanych w ich państwach w sytuacji, gdy nie określono, czy mają to być standardy techniczne, semantyczne czy też organizacyjne. Skutkuje to różną interpretacją zagadnienia przez każdego z partnerów.

Jak pokazują wymienione przykłady, brak homogeniczności pisowni i semantyki pojęć podczas tworzenia międzynarodowych kursów e-learningowych może prowadzić do sytuacji, w której każdy autor wykorzysta inną pisownię i odmienne znaczenie danego pojęcia. W konsekwencji przygotowane kursy będą niejednorodne, co ma z kolei istotny wpływ na proces uczenia się. Uczestnicy szkoleń muszą zapoznać się z kursami dotyczącymi każdego kraju i mogą czuć się zdezorientowani, widząc, że w kursie na temat jednego kraju opisane są standardy organizacyjne, natomiast innego - standardy techniczne. Sytuacja taka z punktu widzenia spójności przekazywanej wiedzy jest oczywiście niedopuszczalna.

W rozpatrywanym przypadku projektu dotyczącego interoperacyjności w zakresie e-government po opracowaniu kursów przez autorów zostały one przekazane do recenzji. Recenzent zwrócił oczywiście uwagę na problem homogeniczności pisowni i semantyki pojęć. W związku z tym koordynator projektu podjął decyzję o ujednoliceniu kursów w tym zakresie. Wiązało się to oczywiście z kilkoma problemami. Po pierwsze, wymagało dodatkowego nakładu pracy ze strony wszystkich partnerów (autorów kursów), co spowodowało nie tylko przekroczenie terminów związanych z opracowaniem kursów (w rozpatrywanym przykładzie terminy te przesunęły się o ok. miesiąc), ale także terminów wykonania innych zadań realizowanych przez partnerów (każdy z nich po opracowaniu kursów miał bowiem realizować inne zadania). Po drugie, wykonawcy projektu ponieśli wymierne straty finansowe, ponieważ kwota budżetu projektu została ustalona wcześniej i nie można było zapłacić partnerom za dodatkową pracę. Po trzecie, działanie pod presją czasu zawsze mogło spowodować popełnienie błędów, tym bardziej, że ze względu na opóźnienie nie było już możliwości przekazania kursów do ponownej recenzji.

Aby możliwe było rozwiązanie powyższych problemów, aspekt homogeniczności pisowni i semantyki pojęć powinien być rozpatrywany już w początkowej fazie tworzenia kursów, a nie dopiero po ich opracowaniu przez autorów. Można w tym celu wykorzystać różnego rodzaju zasady i narzędzia, które zostaną przedstawione w dalszej części artykułu.

Zasady i narzędzia umożliwiające uzyskanie homogeniczności pojęć w kursach e-learningowych

Tworzenie kursów e-learningowych jest procesem bardzo złożonym, dlatego w literaturze przedmiotu opisuje się wiele metod i modeli ich projektowania oraz opracowywania. Najczęściej spotykany jest jednak model ADDIE oparty na metodzie Instructional Systems Design (ISD). Nazwa modelu jest akronimem pochodzącym od nazw poszczególnych etapów tworzenia kursu wyróżnianych w ramach modelu⁷:

1. Analiza (Analyze) - na tym etapie ustalane są cele i warunki, w których funkcjonować będzie opracowywany kurs
2. Projekt (Design) - na tym etapie do wcześniej ustalonych celów i warunków szkolenia dobiera się odpowiednie środki, między innymi określa się, z jakich elementów będzie się składać struktura treści kursów.
3. Prace rozwojowe (Development) - etap ten obejmuje przygotowanie lub pozyskanie niezbędnych elementów szkolenia - tekstów, filmów, animacji, narzędzi interakcji pomiędzy komputerem a użytkownikiem, gier, symulacji. Na tym etapie tworzy się treść materiałów szkoleniowych.
4. Implementacja (Implementation) - na tym etapie następuje instalacja kursu w środowisku, z którego będą korzystać uczestnicy szkolenia.
5. Ewaluacja (Evaluation) - ocena działania, formy i treści przygotowanego szkolenia. Ewaluacji mogą podlegać wszystkie wcześniejsze etapy tworzenia kursu.

Należy zauważyć, że działania zmierzające do uzyskania homogeniczności pisowni i semantyki pojęć powinny odbywać się w drugim etapie tworzenia kursu, czyli w trakcie projektowania. Wykonywanie tych działań na etapie ewaluacji powoduje między innymi wydłużenie terminów i zwiększenie kosztów realizacji kursów.

Uzyskanie rozpatrywanej homogeniczności możliwe jest dzięki zastosowaniu następujących zasad:

• koordynator projektu określa podstawowe pojęcia stosowane podczas opracowywania treści kursów oraz podaje ich definicje, przy czym jako pojęcia podstawowe rozumie się takie, które będą wykorzystywane przez co najmniej dwóch partnerów;
• lista pojęć wraz z opisem ich znaczenia przekazywana jest partnerom, którzy mogą wnieść swoje uwagi;
• koordynator projektu zatwierdza lub odrzuca poprawki wniesione przez partnerów, tworząc w ten sposób docelową listę pojęć;
• każdy z partnerów musi w treści swoich kursów stosować pisownię i znaczenie pojęć zgodnie z listą koordynatora;
• jeżeli podczas tworzenia treści kursu przez danego partnera okaże się, że niezbędne jest wprowadzenie nowego pojęcia, partner ten przekazuje informacje o pisowni i znaczeniu pojęcia do koordynatora;
• koordynator zatwierdza lub modyfikuje pisownię lub (i) znaczenie pojęcia oraz dodaje pojęcie do listy docelowej, powiadamiając o tym fakcie wszystkich partnerów.

W celu zastosowania przedstawionych zasad można wykorzystać różnego rodzaju narzędzia. Jako podstawowe narzędzia należy wymienić tezaurus oraz indeks pojęć.

Tezaurus jest najbardziej zaawansowanym typem słownika kontrolowanego. Określa on relacje hierarchii (uogólnienia), równoważności (synonimii) oraz skojarzenia (spokrewnienia) pomiędzy pojęciami. Przy tworzeniu tezaurusa należy pamiętać o następujących zasadach:

• relacje hierarchii nie mogą dotyczyć dwóch pojęć na tym samym poziomie, czyli pojęć synonimicznych (założenie to jest intuicyjne),
• relacje równoważności i skojarzenia mogą dotyczyć tylko pojęć znajdujących się na tym samym poziomie drzewa hierarchii.

Jeżeli stosowany jest tezaurus, to należy korzystać z terminologii dotyczącej tego pojęcia, i tak⁸:

• termin preferowany (deskryptor) jest to termin, względem którego definiowane są zależności,
• termin zastępczy (askryptor) jest to termin synonimiczny względem terminu preferowanego,
• termin szerszy jest poprzednikiem terminu preferowanego, w hierarchii znajduje się o jeden poziom wyżej,
• termin węższy jest następnikiem terminu preferowanego, w hierarchii znajduje się o jeden poziom niżej,
• termin spokrewniony łączy z terminem preferowanym relacja skojarzeniowa.

Na rysunku 1 przedstawiono dwa segmenty przykładowego tezaurusa.



Każdy partner powinien korzystać z tezaurusa w następujący sposób:

• podczas tworzenia kursu wszystkie askryptory należy zamienić na deskryptory,
• odnosząc się do danego pojęcia, należy je rozpatrywać w aspekcie pojęć, które znajdują się niżej w hierarchii, na przykład mówiąc o standardach interoperacyjności, należy je rozpatrywać w aspekcie organizacyjnym, semantycznym i technicznym.

Kolejnym narzędziem pozwalającym uzyskać homogeniczność pojęć jest indeks pojęć. Zawiera on wszystkie pojęcia z listy utworzonej przez koordynatora wraz z opisem ich znaczenia. Przykładem może być pojęcie e-government (rys. 1b): e-government - zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnej do planowania, realizacji i monitorowania zadań administracji publicznej (rządowej i samorządowej)⁹.

Podobną rolę jak indeks mogą pełnić także metadane, definiowane najczęściej jako dane o danych¹⁰ lub też informacja o informacji, ponieważ pozwalają opisać wybraną porcję informacji, m.in. przez podanie jej roli lub znaczenia w określonym kontekście. Metadane wykorzystywane są najczęściej do wyszukiwania informacji wraz z odpowiedzią, w jakiej relacji pozostaje ona do innych informacji. Przykładowe metadane mogą być zbudowane następująco: <META NAME = „interoperacyjność” CONTENT = „zdolność systemów lub urządzeń do wymiany, przetwarzania i poprawnej interpretacji informacji”>.

Metadane można wykorzystać w przypadku realizowania dużych projektów, w których uczestniczy wielu partnerów, a celem jest stworzenie bardzo dużej liczby kursów (na przykład kilkudziesięciu), co wiąże się z dużą liczbą wykorzystywanych pojęć, a przede wszystkim z występowaniem wielu relacji pomiędzy tymi pojęciami. Natomiast w realizacji projektów, w których udział bierze kilka państw, a celem jest stworzenie kursów dotyczących jednego tematu (na przykład kursów dotyczących interoperacyjności w zakresie e-government), wystarczającymi narzędziami są tezaurus i słownik pojęć.

Podsumowanie

Opracowywanie międzynarodowych kursów e-learningowych staje się obecnie celem wielu projektów współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. Oprócz wielu zalet takiego działania pojawiają się również różnego rodzaju problemy, które pomimo że występują również podczas tworzenia kursów w obrębie jednego kraju, znacznie uwypuklają się w przypadku kursów międzynarodowych. Jednym z takich problemów jest, przedstawione w niniejszym artykule, uzyskanie homogeniczności pisowni i znaczenia używanych pojęć. Należy wyraźnie podkreślić, że pomimo iż zasady i narzędzia wykorzystywane w celu rozwiązania tego problemu są w pewnym zakresie powszechnie znane i dostępne, to jednak rzadko wykorzystuje się je w praktyce, co prowadzi często do wydłużenia terminów realizacji kursów oraz powstania nieuzasadnionych kosztów dodatkowych. Zatem niezwykle istotnym zadaniem koordynatora projektu jest wdrożenie zasad i narzędzi pozwalających na uzyskanie homogeniczności pojęć już na początku procesu opracowywania kursów. Pozwoli to w konsekwencji m.in. na skrócenie czasu niezbędnego na ewentualne poprawianie treści kursów, a także na ograniczenie kosztów związanych z realizacją projektu.

Bibliografia

• P. Betlej, Bariery i czynniki rozwoju elektronicznych form kształcenia, [w:] C.M. Olszak, E. Ziemba (red.), Systemy inteligencji biznesowej jako przedmiot badań ekonomicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2012.
• M. Dziubińska, A. Wierzbicka, Dobry scenariusz, niezły reżyser - czynniki sukcesu w tworzeniu kursu e-learningowego, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), E-learning - narzędzia i praktyka, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2012.
• D. Jelonek, A. Chluski, Rola agentów programowych w nauczaniu na odleglość, [w:] A. Nowicki, I. Chomiak-Orsa, H. Sroka, Systemy informacyjne w zarządzaniu. Przegląd naukowo-dydaktyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.
• K. Matouk, Portale e-learningowe jako element społeczeństwa informacyjnego, [w:] A. Nowicki, I. Chomiak-Orsa, H. Sroka, Systemy informacyjne w zarządzaniu. Przegląd naukowo-dydaktyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.
• L. Rosenfeld, P. Mougille, Architektura informacji w serwisach internetowych, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2003.

Netografia

• A.J. Gilliland-Swetland, Introduction to metadata - Setting the stage, http://ptarpp2.uitm.edu.my/ptarpprack/silibus/is772/SetStage.pdf.
• A. Orczykowska, Proces budowy treści szkoleń e-learningowych, Olsztyńska Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Prof. Tadeusza Kotarbińskiego, http://www.elearning.pl/filespace/artykuly/Orczykowska.pdf .
• Pisownia, Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/slownik/2500684/pisownia.
• Semantyka, Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/slownik/2575165/semantyka.
• P. Wiśniewski, B. Zabawa, e-Government w Polsce - postulaty a rzeczywistość, „e-mentor” 2006, nr 1 (13), http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/13/id/251.