Wprowadzenie

Funkcjonowanie systemu szkolnictwa wyższego w Polsce i jakość kształcenia na studiach są w ostatnich latach przedmiotem wielu ożywionych dyskusji, a także stają się przewodnim tematem licznych konferencji naukowych. Wydaje się, że zamiast formułować ogólne refleksje w odniesieniu do stanu całej polskiej nauki, które mogą czasami prowadzić do nieuprawnionych wniosków, bardziej zasadne jest skoncentrowanie uwagi na poszczególnych kierunkach studiów. Celem opracowania jest zaprezentowanie rozważań przybliżających cele kształcenia na kierunku „zarządzanie” zgodnie z wytycznymi Krajowych Ram Kwalifikacji, a także omówienie wybranych dylematów związanych z pracą dydaktyczną.

Nauki o zarządzaniu - zakres wiedzy i przedmiot badań

Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami prawa nauki o zarządzaniu stanowią wyodrębnioną dyscyplinę w zakresie dwóch obszarów wiedzy: nauk ekonomicznych i humanistycznych¹, co przedstawiono w tabeli 1.

Za takim ujęciem przemawia interdyscyplinarny charakter problemów badawczych, które mają ścisły związek z zarządzaniem. W dalszej części opracowania, ze względu na specjalizację autora, nauki o zarządzaniu będą rozpatrywane w odniesieniu do dziedziny nauk ekonomicznych. Wydaje się, że dla dalszych rozważań istotne znaczenie ma podjęcie próby doprecyzowania zakresu tematyki badawczej w naukach o zarządzaniu i ekonomii, zważywszy dodatkowo na fakt, że w kręgu ich zainteresowań znajdują się podobne problemy, a obszary badań są trudne do jednoznacznego i wyraźnego rozgraniczenia. Dostarczając kolejnych argumentów uzasadniających potrzebę wnikliwego omówienia nakreślonych zagadnień, warto zaznaczyć, iż jest to również ważne w procesie oceny dorobku naukowego i postępowaniach awansowych w nauce, na co bardzo słusznie zwraca uwagę Maria Romanowska². Chcąc w sposób rzetelny i merytoryczny wyjaśnić pojawiające się wątpliwości, warto odwołać się do treści komunikatu nr 7/2010 Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów³. Zgodnie z zapisami analizowanego dokumentu nauki o zarządzaniu zajmują się powstawaniem, funkcjonowaniem, przekształcaniem, rozwojem oraz współdziałaniem organizacji gospodarczych, przede wszystkim przedsiębiorstw, lecz również instytucji sektora publicznego (administracji rządowej i samorządowej, instytucji naukowych, oświatowo-wychowawczych, służby zdrowia, opieki społecznej, instytucji kulturalnych i innych). Obejmują swoim zakresem zagadnienia, które mają wpływ na podejmowanie w organizacjach racjonalnych decyzji i sprawne ich funkcjonowanie, przyczyniając się do skutecznego osiągnięcia wytyczonych celów. Podkreśla się, iż dotyczą one sprawności działań zespołowych, a do ich istoty należą m.in. szeroko rozumiane uwarunkowania i problemy pracy kierowniczej. Ponadto odrębnym przedmiotem zainteresowania nauk o zarządzaniu jest szeroko rozumiana historia myśli organizatorskiej. Należy zaznaczyć, że problemy funkcjonowania i rozwoju współczesnych organizacji mogą być rozpatrywane w naukach o zarządzaniu na kilku płaszczyznach:

• według rodzaju organizacji: przedsiębiorstw, organizacji non profit, jednostek administracyjnych, organizacji wirtualnych i innych,
• według funkcji zarządzania: planowanie, organizowanie, motywowanie, kontrolowanie,
• według procesów: procesy podstawowe, procesy wspierające, procesy usługowe,
• według obszarów działalności, np. zarządzanie produkcją, zarządzanie logistyką, zarządzanie jakością, zarządzanie marketingiem, zarządzanie procesami technologicznymi, itp.,
• według zasobów: zasoby materialne, zasoby ludzkie, zasoby techniki, zasoby wiedzy i informacji, zasoby finansowe,
• według poziomów zarządzania: zarządzanie strategiczne, taktyczne i operacyjne,
• według systemów i metod zarządzania: np. zarządzanie systemowe, zarządzanie zmianami⁴.

Na podstawie wnikliwej analizy omawianego dokumentu dość łatwo jest zatem określić problematykę badawczą, jak również główny obszar wiedzy, która musi być przekazywana studentom w procesach kształcenia akademickiego. Warto w tym miejscu zauważyć, iż nakreślone zagadnienia mogą stanowić doskonałą pomoc dla nauczycieli akademickich prowadzących na studiach zajęcia na kierunku zarządzanie. Co więcej, przedstawiona charakterystyka jest także istotną wskazówką dla studentów poszukujących inspiracji do rozwijania swoich zainteresowań naukowych, jak również w procesie przygotowywania z promotorem tematów prac dyplomowych.

Według Centralnej Komisji ds. stopni i tytułów finanse, ekonomia i nauki o zarządzaniu⁵ posługują się w części tymi samymi metodami analizy, np. metodami matematycznymi, metodami badań społecznych (obserwacje, wywiady). Biorąc pod uwagę zakres poszczególnych dyscyplin, można jednak zauważyć odmienność pewnej części metod badawczych, która polega na tym, że:

• ekonomia posługuje się w większym stopniu kategoriami syntetycznymi i abstrakcyjnymi, we wnioskowaniu stosuje głównie narzędzia matematyczne, statystyczne i logiczne,
• finanse posługują się w dużym stopniu metodami matematycznymi i statystycznymi oraz narzędziami analizy informacji finansowych w odniesieniu do konkretnych podmiotów i segmentów rynku,
• nauki o zarządzaniu posługują się w większym stopniu opisem konkretnych sytuacji, a we wnioskowaniu stosują głównie metody indukcyjne i metody badań operacyjnych⁶.

Podejmując próbę wskazania podstawowych różnic, można powiedzieć, że ekonomia ma charakter bardziej teoretyczny - dąży do formułowania ogólnych ocen i wniosków, mających związek z poziomem rozwoju gospodarki. Z kolei nauki o zarządzaniu koncentrują się na uogólnieniach teoretycznych dotyczących funkcjonowania organizacji, ale przede wszystkim mają charakter wysoko aplikacyjny, a co się z tym wiąże - kładą nacisk na wskazywanie dyrektyw praktycznych. Na gruncie ekonomii formułuje się i testuje hipotezy dotyczące zjawisk i procesów ekonomicznych oraz bada się prawidłowości występujące w gospodarce. U podstaw badań w zakresie ekonomii leżą fundamentalne kategorie ekonomiczne, m.in. takie jak: równowaga rynku, efektywność ekonomiczna⁷.

Andrzej Zawiślak określa ekonomię jako naukę praw tymczasowych⁸, dodając przy tym, że dzisiejsza prawda to nieobnażony jeszcze fałsz⁹. Zdaniem autora teorie naukowe powinny umożliwiać dogłębne poznanie mechanizmów funkcjonowania danego zjawiska, a wiedza z zakresu ekonomii charakteryzuje się głównie tym, że w większym stopniu pozwala na logiczne i spójne wyjaśnianie ekonomicznych zdarzeń ex post, niż umożliwia trafnie i precyzyjnie określenie ich przewidywanych skutków ex ante¹⁰. Natomiast zarządzanie powinno się rozpatrywać jako naukę, której efektem jest społecznie użyteczna wiedza, ułatwiająca rozumienie złożonych uwarunkowań funkcjonowania współczesnych organizacji, a jednocześnie stwarzająca możliwości wypracowania rozwiązań pomagających tę rzeczywistość racjonalizować¹¹. Podobnego zdania jest Kazimierz Zimniewicz, który wyróżnia cztery podstawowe funkcje teorii organizacji: opis, empiryczne uzasadnienie, wyjaśnienie (objaśnianie) i prognozowanie¹². Powstaje na tym tle pytanie: czy rzeczywiście teorie i koncepcje wypracowane na gruncie nauk o zarządzaniu są wykorzystywane i mają tak powszechne zastosowanie w praktyce? Na podstawie wnikliwych obserwacji rzeczywistości można by raczej sformułować biegunowo odległe wnioski, że lawinowo wzrastająca liczba wydawanych nowych książek i opracowań z zakresu zarządzania niekoniecznie przekłada się na wzrost sprawności funkcjonowania niektórych organizacji bądź przedsiębiorstw. Nie oznacza to jednak, że formułowane na gruncie teorii rekomendacje i wskazówki sprawnego zarządzania są całkowicie bezużyteczne - one po prostu zakładają dbanie o wspólne dobro całej organizacji, a nie odnoszą się do realizacji przez kadrę kierowniczą partykularnych interesów, przynoszących korzyści wyłącznie wąskiemu kręgowi wybranych osób. To jest rzeczywisty powód, dla którego nie wszyscy menedżerowie chcą z tej wiedzy korzystać i stosować ją w swojej pracy¹³.

Istnieje powszechna zgoda, że zarządzanie to dyscyplina wiedzy i praktyki¹⁴. Właśnie dlatego warto w tym miejscu przytoczyć stanowisko, jakie wyraził Zygmunt Rytel: nauka organizacji i kierownictwa należy do rzędu nauk ekonomicznych, wskazujących nam, w jaki sposób osiągnąć najlepszą sprawność naszej działalności. Zanim został zbudowany cały gmach teorii organizacji i kierownictwa, poszczególne jej fragmenty już były stosowane w praktyce z dodatnim ekonomicznym wynikiem¹⁵. W podobny sposób wypowiadał się Karol Adamiecki - uznawany za jednego z czołowych twórców nauki o organizacji i zarządzaniu w Polsce¹⁶ - który inspiracje dla swoich dokonań naukowych czerpał właśnie z doświadczeń empirycznych i wnikliwej obserwacji rzeczywistych procesów zachodzących w przedsiębiorstwach. Te kwestie mają istotne znaczenie dla prawidłowego rozumienia perspektyw poznawczych w zarządzaniu¹⁷. Nasuwa się zatem klika refleksji, które - syntetycznie rzecz ujmując - można wyrazić stwierdzeniem, że istnieje potrzeba stałej weryfikacji i doskonalenia teorii naukowych w ślad za zmianami i przeobrażeniami wyznaczającymi uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju współczesnych organizacji, a empiryczne doświadczenia powinny być źródłem prawdy w naukach o zarządzaniu i przesądzać o wartości nowych teorii (proponowanych rozwiązań, metod, koncepcji). Józef Puchalski trafnie dostrzega, że praktyka zarządzania opiera się na koncepcyjnym, teoretycznym podłożu, jednak realizowana jest w jak najbardziej realnym, sprawdzalnym świecie, o czym nie wolno nam zapominać¹⁸.

Nauczanie studentów na kierunku zarządzanie - cele i efekty kształcenia

Zarządzanie jako kierunek studiów obejmuje swoim zakresem zagadnienia z obszaru nauk społecznych i humanistycznych. Warto podkreślić, że charakteryzuje się ono wysoką interdyscyplinarnością, łącząc w sobie wiedzę z różnorodnych dyscyplin naukowych, takich jak: ekonomia, prawo, politologia, psychologia i socjologia.

Ewa Konarzewska-Gubała, Maria Romanowska i Piotr Banaszyk w swoim opracowaniu bardzo precyzyjnie i w klarowny sposób definiują główne cele studiów:

• przekazanie kompleksowej wiedzy z zakresu nauk o zarządzaniu (w zdobywaniu której za punkt wyjścia należy przyjąć wiedzę ogólną z dziedziny nauk ekonomicznych) oraz kształtowanie krytycznego rozumienia podstaw teoretycznych wiedzy o zjawiskach i procesach ekonomicznych, psychospołecznych, organizacyjnych,
• przygotowanie absolwentów do realizacji własnej przedsiębiorczości, współzarządzania firmami rodzinnymi oraz rozwijania kariery specjalistów i menedżerów w strukturach zarządzania poprzez kształtowanie umiejętności innowacyjnego projektowania i sprawnego wdrażania modeli działania zespołowego,
• kształtowanie wrażliwości etyczno-społecznej, otwartości na racje drugiej strony, zaangażowania i poczucia odpowiedzialności w środowisku pracy i poza nim,
• uświadomienie potrzeby i rozwinięcie umiejętności uczenia się przez całe życie oraz rozwoju osobistego¹⁹.

Przedstawiona wiązka celów, które należy realizować równolegle, stanowi w istocie wyznacznik i punkt odniesienia dla dydaktycznej pracy nauczycieli akademickich. Zaprezentowane podejście jest ponadto zbieżne z opracowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dokumentem, tj. rozporządzeniem w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji²⁰. Jak podkreślają Ewa Chmielecka, Zbigniew Marciniak i Andrzej Kraśniewski, Krajowe Ramy Kwalifikacji (KRK) to, najprościej rzecz ujmując, szczególna metoda opisu kształcenia²¹, jakie oferują (lub powinny oferować) polskie uczelnie. Do jej charakterystycznych cech zalicza się m.in. to, że cele nauczania są uszczegółowione za pomocą opisu efektów kształcenia, tzn. odnoszą się bezpośrednio do wymagań, jakim powinien sprostać student po zakończeniu studiów²². Należy uznać, że opracowany przez MNiSW dokument odgrywa ważną rolę w procesie poprawy jakości kształcenia, a ponadto stwarza uczelniom możliwości poszerzania ramowych programów studiów we własnym zakresie o dodatkowe przedmioty nauczania (treści programowe), które w największym stopniu będą odpowiadać wyzwaniom współczesnej gospodarki i oczekiwaniom pracodawców.

Powszechną akceptację zyskuje opinia, że jakość procesów kształcenia jest w głównej mierze zależna od poziomu wiedzy, kompetencji i zaangażowania nauczycieli akademickich, a nie od zapisów o charakterze „deklaratywnym” zawartych w programie nauczania. Jerzy M. Mischke wyraża pogląd, że na aktualny stan wiedzy składają się odkrycia uczonych, które są rezultatem ich osobistych przemyśleń, analiz i syntez, rozwijanych następnie przez kontynuatorów i krytyków. Autor słusznie zauważa, że twórczość [uczonych] jest zawsze indywidualna - to emanacja osobowości twórcy. Jest ona możliwa wyłącznie tam, gdzie mamy do czynienia z wolnością i swobodą myślenia, oraz nieskrępowanym i krytycznym spojrzeniem na powszechnie aprobowany kanon wiedzy²³.

Marcin Dąbrowski zwraca uwagę na fakt, że kluczowym wyzwaniem dla polskich uczelni jest dostosowanie oferty dydaktycznej do potrzeb społeczeństwa wiedzy, co jest ściśle związane z potrzebą implementacji nowoczesnych technologii w dydaktyce i jej organizacji²⁴. Zgadzając się w pełni z postulatami autora, trzeba powiedzieć, że wykorzystywanie w procesach kształcenia nowoczesnych technologii jest obecnie nieodzownym elementem umożliwiającym doskonalenie umiejętności wyszukiwania informacji i ich selekcji. Rolą nauczyciela akademickiego jest z kolei pomoc metodyczna i udzielanie studentom podpowiedzi, w jaki sposób rozwijać umiejętności analizy i wnioskowania, jak również wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktyce oraz dzielenia się nią z innymi. Według M. Dąbrowskiego te wyżej wymienione umiejętności są podstawą idei budowy w Polsce społeczeństwa wiedzy²⁵ , co pozostaje niekwestionowane.

Stanisław Rudolf prezentuje krytyczne oceny istniejącego w Polsce systemu kształcenia ekonomistów, który może być uznany za anachroniczny i niedostosowany do aktualnych potrzeb. W swoim opracowaniu prezentuje sylwetkę absolwenta uczelni za pomocą następującej charakterystyki:

• ma wrażenie istnienia olbrzymiego dystansu między wiedzą wyniesioną z uczelni i potrzebami miejsca pracy,
• nie radzi sobie zwykle z rozwiązywaniem problemów biznesowych, bo nikt go do tego nie przygotowywał,
• jest mało samodzielny, czuje się zagubiony, nie potrafi realizować całościowych zadań²⁶.

Zgadzając się w dużej części z poglądami autora, nie sposób jednak pominąć faktu, że tak postawiona diagnoza stanu faktycznego jest bardzo powierzchowna, ponieważ nie dotyka rzeczywistego źródła występujących problemów, którego nie można utożsamiać wyłącznie z istniejącymi rozwiązaniami systemowymi i prawnymi (regulującymi funkcjonowanie szkolnictwa wyższego w Polsce) - przede wszystkim odpowiedzialność za taki stan rzeczy spoczywa na nauczycielach akademickich. Wiedza i umiejętności zdobyte przez studentów w trakcie studiów są weryfikowane w procesie oceniania przez wykładowców, którzy powinni zwracać uwagę na pojawiające się luki w wiedzy i niedostatecznie opanowane umiejętności, a następnie podejmować określone działania mające na celu skuteczne rozwiązywanie pojawiających się problemów.

Jest ważne, aby w przejrzysty i zrozumiały sposób przybliżyć młodym ludziom istotę studiowania, które powinno bazować przede wszystkim na indywidualnej i samodzielnej pracy studentów (80 proc. czasu). Rolą nauczyciela akademickiego jest nauczenie studentów samodzielnego zdobywania wiedzy poprzez wskazywanie im (20 proc. czasu) metod pozyskiwania wiedzy i jej interpretacji, a także źródeł, z których należy korzystać. Wyjaśnienie już na pierwszym spotkaniu (wykładzie, ćwiczeniach) tej prostej zależności i właściwe zdefiniowanie oczekiwań wobec studentów oraz zadań wykładowcy, stanowi podłoże do współpracy opartej na kompetencjach i odpowiedzialności. Takie uczciwe postawienie sprawy i jasne sformułowanie oczekiwań oraz kryteriów oceny postępów w nauce stanowi punkt wyjścia dla dalszych procesów kształcenia. Niestety poważnym problemem występującym w systemie szkolnictwa wyższego jest to, że w procesach oceny nauczycieli akademickich kładzie się nacisk wyłącznie na aktywność naukowo-badawczą. Dofinansowanie jest przyznawane uczelniom z uwzględnieniem liczby studentów przyjętych na dany kierunek oraz kryterium dorobku naukowego, a dydaktyka - rzetelne kształcenie studentów w polskich realiach staje się drugorzędnym, pobocznym celem uniwersytetu, który jest propagowany w oficjalnych dokumentach urzędowych, natomiast w praktyce schodzi na dalszy plan.

System motywacyjny również nie uwzględnia wsparcia dla osób, które przejawiają zaangażowanie na rzecz procesów dydaktycznych, co u niektórych znacząco osłabia motywację do prowadzenia zajęć na wysokim poziomie i poświęcania dodatkowego czasu na pracę ze studentami, ponieważ i tak rzadko jest ona doceniana. Co więcej, taka postawa może znacząco różnić się od wzorców zachowań akceptowanych i przyjmowanych przez innych wykładowców i stanowić powód do krytyki, co jest bezpodstawne. Do tego dochodzą jeszcze inne kwestie, takie jak: praca w wymiarze znacznie przekraczającym pensum dydaktyczne, wieloetatowość (powodująca, że wiele młodych i wykształconych osób nie może uzyskać etatowego miejsca pracy na uczelni), relatywnie niskie wynagrodzenie, a także prowadzenie zajęć z wielu przedmiotów, co obrazuje złożoność czynników związanych z obowiązkami dydaktycznymi na uczelni.

Warto jednak podkreślić, że te uwarunkowania nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla braku należytej staranności w nauczaniu studentów, ponieważ zawód nauczyciela akademickiego powinien być postrzegany poprzez pryzmat służebnej roli, jaką pełni w procesie edukowania i uświadamiania polskiego społeczeństwa. Edukacja, nauka i kultura to zdaniem Michała Kleibera kluczowe determinanty przyszłości Polski. Odnosząc się wcześniejszych rozważań poświęconych wysokim standardom nauczania, jakie zostały zdefiniowane w Krajowych Ramach Kwalifikacji, za cenną puentę może posłużyć wyważona refleksja M. Kleibera: wielkim wyzwaniem systemu edukacji jest nadanie tym hasłom wymiaru praktycznego²⁷. Rozumienie systemu kształcenia z uwzględnieniem dotychczasowych rozważań zaprezentowano na rysunku 1.

Zaprezentowane na rysunku 1 podejście jest zgodne z wartościami, jakie zawierają się misjach renomowanych polskich uczelni wyższych, co sprawia, że nie może być kwestionowane. W procesach kształcenia z zakresu nauk o zarządzaniu należy zwrócić szczególną uwagę na przyczyny rozbieżności pomiędzy teorią a praktyką, co powinno skłonić studentów do refleksji, samodzielnego myślenia, krytycznej analizy prezentowanych zagadnień i wyciągnięcia trafnych wniosków. W celu rozwijania umiejętności właściwego rozumienia oraz interpretowania badanych zjawisk i problemów, jakie mają swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości, można poddać wnikliwej analizie m.in. takie aspekty jak:

• możliwość podjęcia pracy w organizacjach sektora finansów publicznych, gdzie ustawodawca gwarantuje otwarty i konkurencyjny nabór na wolne stanowiska,
• metodyka i kryteria doboru członków rad nadzorczych i zarządów spółek prawa handlowego,
• metody i kryteria obsadzania kierowniczych stanowisk w służbie cywilnej, administracji samorządowej, spółkach prawa handlowego z udziałem kapitałowym Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i innych państwowych osób prawnych,
• profil kompetencji współczesnych menedżerów - posiadana wiedza i kompetencje, przyjmowane wzorce zachowań, wyznawane wartości etyczno-moralne, rzeczywiste przesłanki dla podejmowanych decyzji, odpowiedzialność,
• zamówienia publiczne, metodyka przygotowywania SIWZ w postępowaniach przetargowych jako źródła sukcesu rynkowego wybranych przedsiębiorstw,
• źródła przewag konkurencyjnych współczesnych przedsiębiorstw rozpatrywane z uwzględnieniem kreowania uprzywilejowanych relacji biznesowych z organizacjami sektora finansów publicznych,
• źródła postaw przedsiębiorczych i motywy rozpoczynania działalności gospodarczej,
• motywowanie pracowników, zarządzanie talentami, determinanty kariery zawodowej, możliwości i szanse rozwoju zawodowego,
• funkcjonowanie wybranych korporacji zawodowych: ograniczanie konkurencji, dbanie o partykularne interesy wąskiej uprzywilejowanej grupy, blokada dostępu do wykonywania określonych zawodów²⁸.

W procesie samodzielnego poszukiwania przez studentów informacji, które przybliżą ich do właściwego zrozumienia nakreślonych zagadnień, istotną rolę odgrywa umiejętność wykorzystywania technologii informatycznych. Dodatkowego znaczenia nabiera fakt, że ustawa o dostępie do informacji publicznej²⁹ nakłada m.in. na podmioty wykorzystujące finanse publiczne obowiązek podawania na stronach internetowych określonych informacji.

Zastanawiając się nad istotą kształcenia z zakresu nauk o zarządzaniu, warto podkreślić fakt, że ukończenie studiów i zdobycie formalnych kwalifikacji nie daje żadnych uprawnień, jakie są wymagane do wykonywania zawodu menedżera. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w przypadku ukończenia np. studiów medycznych, co stanowi konieczny warunek do podjęcia pracy w zawodzie lekarza, czy studiów prawniczych, aby można było ubiegać się o dalsze kształcenie w ramach aplikacji: radcowskiej, adwokackiej, notarialnej, sędziowskiej, prokuratorskiej. Podobnie np. do wykonywania zawodu architekta, nauczyciela matematyki bądź historii wymagane jest ukończenie określonego kierunku studiów, a tymczasem do pełnienia funkcji kierowniczych nie trzeba spełniać tego warunku - nie są wymagane żadne formalne kwalifikacje. Obserwacja rzeczywistości dostarcza licznych przykładów, że osoby posiadające wykształcenie kierunkowe z innych dziedzin nauki, np. politologii, historii, filozofii, zajmują eksponowane stanowiska, na których przysługują im rozległe uprawnienia decyzyjne związane z zarządzaniem finansami publicznymi.

Te zjawiska w pewnym stopniu pomniejszają rangę i znaczenie ukończenia kierunku zarządzanie w kontekście realnych możliwości zajmowania stanowisk kierowniczych oraz wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktyce. Z drugiej zaś strony mogą wyjaśniać, dlaczego wartościowe teorie i koncepcje zarządzania nie zawsze są stosowane w praktyce. Bardzo podobnie wygląda sytuacja w przypadku zarządzania własną firmą, gdzie dość często się zdarza, że osoby odnoszące spektakularne sukcesy finansowe wcale nie kończyły kierunku zarządzanie, a nawet nie posiadają dyplomu innych studiów czy szkoły średniej.

Analizując wytyczne zawarte w Krajowych Ramach Kwalifikacji poprzez pryzmat własnych doświadczeń dydaktycznych związanych z oceną poziomu wiedzy i umiejętności studentów, można wskazać kilka najważniejszych efektów kształcenia, na które powinno się zwracać szczególną uwagę, zwłaszcza w kontekście przydatności zdobywanej na studiach wiedzy. Poniżej przedstawiono listę pięciu kluczowych umiejętności ważnych z punktu widzenia praktyki zarządzania:

• umiejętność właściwej interpretacji podstawowych przepisów prawa regulujących funkcjonowanie podmiotów gospodarczych, w szczególności procedur związanych z rozpoczynaniem działalności gospodarczej na własny rachunek, przepisów określających zasady działania spółek prawa handlowego, organizacji sektora finansów publicznych, fundacji, stowarzyszeń, a także pozostałych organizacji,
• umiejętność dokonywania wnikliwej obserwacji (dostrzegania) zjawisk i realnych procesów zachodzących w organizacjach oraz opisu ich przyczyn i przebiegu, przeprowadzania analizy i interpretacji z uwzględnieniem oddziaływania na pozostałe obszary funkcjonalne, przy użyciu podstawowych pojęć teoretycznych z zakresu zarządzania,
• umiejętność samodzielnego zdobywania wiedzy i uczenia się³⁰, a także wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktycznym działaniu, m.in. w konkretnych pracach projektowych, ćwiczeniach praktycznych, służących rozwiązywaniu określonych problemów,
• umiejętność jasnego wyrażania swoich myśli, spostrzeżeń, wniosków, formułowanych na podstawie zdobytej wiedzy teoretycznej skonfrontowanej z obserwacją praktyki zarządzania, a także podawania merytorycznych argumentów dla uzasadniania swoich sądów wartościujących, ocen i opinii,
• umiejętności interpersonalne związane z procesami komunikowania się, dzielenia się wiedzą oraz współdziałania w ramach pracy zespołowej, jak również poczucie odpowiedzialności za swoje czyny i podejmowane działania.

Biorąc dodatkowo pod uwagę informacje zwrotne uzyskiwane od studentów, dotyczące tego, jakie oczekiwania mają wobec studiów, czego chcą się konkretnie nauczyć, co będzie im potrzebne w przyszłej pracy zawodowej, można uznać, że ten zestaw umiejętności jest trafnie zdefiniowany. Należy także zauważyć, że nabywanie wymienionych umiejętności przychodzi zdecydowanie łatwiej studentom studiów niestacjonarnych, którzy mają już doświadczenia zawodowe i praktykę, niż studentom studiów stacjonarnych, dla których wiele pojęć i terminów z zarządzania pozostaje w sferze abstrakcji. Doświadczenia dydaktyczne skłaniają także do refleksji, że najlepszych efektów kształcenia nie osiągają wcale osoby bezpośrednio po maturze, lecz te w wieku ok. trzydziestu lat, a także powyżej czterdziestego roku życia. Część z nich dokonuje bowiem świadomego wyboru kierunku studiów i nie chodzi im tylko o zdobycie dyplomu - przede wszystkim oczekują przekazywania rzetelnej i merytorycznej wiedzy.

Poważnym utrudnieniem w pracy dydaktycznej jest to, że studenci mają świadomość, iż tzw. roszczeniowe podejście według zasady: „jeśli płacę, to bezwarunkowo otrzymuję zaliczenie z przedmiotu”, jest bardzo skuteczne w dzisiejszych realiach³¹, zważywszy na obecną sytuację na rynku usług edukacyjnych. Niestety podobne lekceważące podejście do nauki staje się coraz częściej domeną zachowań studentów studiów stacjonarnych, którzy doskonale wiedzą, że w niektórych przypadkach (gdy ich liczba oscyluje wokół minimum wymaganego do utrzymania danego kierunku) zmniejszenie liczebności grupy może skutkować utratą dofinansowania otrzymywanego przez dany wydział uczelni. Z tego faktu zdają sobie również sprawę nauczyciele akademiccy zatrudnieni w danej jednostce organizacyjnej - nie tylko osoby, dla których stanowi ona podstawowe miejsce pracy, ale również wykładowcy pracujący na drugim etacie, dla których jest to dodatkowe źródło dochodu.

Dobrym rozwiązaniem jest sytuacja, kiedy nauczyciel akademicki prowadzi jednocześnie wykłady i ćwiczenia z danego przedmiotu. Dysponuje wówczas znacznie większą liczbą godzin dydaktycznych, dzięki czemu może przekazać więcej wiedzy, a także ułożyć odpowiednio program zajęć. Sytuacja odmienna, kiedy ćwiczenia są prowadzone przez kilku nauczycieli, a jeszcze inna osoba prowadzi wykłady, w praktyce może powodować różne nieporozumienia. Studenci wymieniają się między sobą wiedzą o warunkach zaliczenia i wymaganiach poszczególnych wykładowców i czasami dochodzi do tzw. „zjawiska migracji”, ponieważ przenoszą się tam, gdzie mogą uzyskać zaliczenie z ćwiczeń z oceną bardzo dobrą wyłącznie za samą obecność, a następnie taka ocena jest automatycznie przepisywana przez osobę odpowiedzialną za prowadzenie wykładów jako ocena końcowa z egzaminu. Co więcej, w takich przypadkach dość często studenci mogą zgłosić zastrzeżenia, że na wykładach dane zagadnienia nie były omawiane, bądź powoływać się na formę zaliczenia i wymagania u pozostałych osób, prowadzących ćwiczenia z innymi grupami.

Podsumowanie

Podstawowym celem nauczania na kierunku zarządzanie jest przekazywanie wiedzy teoretycznej oraz rozwijanie praktycznych umiejętności niezbędnych do sprostania wymaganiom współczesnej gospodarki i rynku pracy. Jednocześnie w toku kształcenia powinno się promować aktywne postawy obywatelskie, normy etyczno-moralne i wzorce zachowań, jakie wyróżniają profesjonalnych i odpowiedzialnych menedżerów. Jak podkreśla Peter F. Drucker, kompetencja, sprawność i odpowiedzialność zarządzania stanowią naprawdę dla całego wolnego świata olbrzymią stawkę³², co bez wątpienia wzmacnia rangę i znaczenie omawianego kierunku studiów. Zaprezentowane w artykule rozważania skłaniają do refleksji nad rolą nauki, wartościami, jakie w niej obowiązują, dylematami w pracy dydaktycznej, jak również wykorzystywaniem teorii zarządzania w praktyce.

Omówione w dużym skrócie Krajowe Ramy Kwalifikacji są bez wątpienia ważnym dokumentem, który służy większej przejrzystości, dostępności i jakości zdobywanych przez studentów kwalifikacji. Uważna lektura tych rekomendacji MNiSW, a następnie ułożenie treści programowych i dobór odpowiednich metod dydaktycznych, zapewniających osiągnięcie zakładanych efektów, może być skuteczną metodą poprawy jakości kształcenia na uczelniach wyższych, którą ocenia niezależna instytucja - Polska Komisja Akredytacyjna (PKA). Warto w tym miejscu zacytować jej misję: nadrzędną wartością, którą Polska Komisja Akredytacyjna kieruje się w swoich pracach, jest dobro społeczne, ponieważ jakość i efektywność kształcenia w istotny sposób przyczyniają się do rozwijania kapitału intelektualnego i budowania społeczeństwa obywatelskiego³³. Zgadzając się w pełni w tym przesłaniem, należy jednak dodać, że prawdziwie obiektywną ocenę rzeczywistych efektów kształcenia na studiach (poziomu zdobytej wiedzy i umiejętności studentów) mógłby zapewnić wyłącznie egzamin państwowy, którego zdanie byłoby podstawą ukończenia danego kierunku studiów.

Bibliografia

• E. Chmielecka, Z. Marciniak, A. Kraśniewski, Krajowe ramy kwalifikacji dla polskiego szkolnictwa wyższego, [w:] E. Chmielecka (red.), Autonomia programowa uczelni, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2010.
• M. Dąbrowski, Uczelnie wobec rozwoju technologii społeczeństwa wiedzy, [w:] T. Gołębiowski, M. Dąbrowski, B. Mierzejewska (red.), Uczelnia oparta na wiedzy. Organizacja procesu dydaktycznego w ekonomicznym szkolnictwie wyższym, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2005.
• P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, MT Biznes, Warszawa 2005.
• M. Kleiber, Edukacja, nauka i kultura - kluczowe determinanty przyszłości Polski, „Nauka” 2012, nr 3, Polska Akademia Nauk, Warszawa.
• A.K Koźmiński, Tożsamość nauki o zarządzaniu, [w:] W. Kieżun (red.), Krytycznie i twórczo o zarządzaniu, Wolter Kluwer, Warszawa 2011.
• J. Kurnal (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji, PWE, Warszawa 1972.
• S. Lachiewicz, B. Nogalski (red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.
• J. M. Mischke, Edukacja wyższa pod rządami nowego prawa. Wolność badań i nauczania, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), E-learning - narzędzia i praktyka, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2012.
• J. Puchalski, Podstawy nauki o organizacji, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. Tadeusza Kościuszki, Wrocław 2008
• S. Rudolf, Pożądane kierunki zmian w systemie edukacji ekonomicznej, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), E-learning w szkolnictwie wyższym. Potencjał i wykorzystywanie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2010.
• S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu. Węzłowe problemy i kontrowersje, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2007.
• S. Sudoł, Zarządzanie jako dyscyplina naukowa. Charakterystyczne cechy nauk o zarządzaniu, [w:] W. Kieżun (red.), Krytycznie i twórczo o zarządzaniu, Wolter Kluwer, Warszawa 2011.
• Ł. Sułkowski, Epistemologia i metodologia zarządzania, PWE, Warszawa 2012.
• W. Walczak, Kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu - wyzwania współczesności, [w:] A. Czech (red.), Nauki o zarządzaniu - u początków i współcześnie, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe nr 118, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice 2012.
• A. Zawiślak, Ekonomia. Nauka praw tymczasowych, Warszawska Szkoła Zarządzania - Szkoła Wyższa, Warszawa 2010.
• A. Zawiślak, O kwantach, rynkach i ekonomistach. Ikebana zadziwień i paradoksów, Poltext, Warszawa 2011.
• K. Zimniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa-Poznań 1984.

Netografia

• Centralna Komisja ds. Stopni i Tytułów, www.ck.gov.pl.
• Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, www.fundacja.edu.pl.
• Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl.
• Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego, www.bip.nauka.gov.pl.
• Ministerstwo Sprawiedliwości, http://ms.gov.pl/pl.
• Polska Akademia Nauk, https://portalwiedzy.pan.pl, www.pan.pl.
• Polska Komisja Akredytacyjna, www.pka.edu.pl.