Wprowadzenie

Zarządzanie wiedzą w medycynie związane jest m.in. z gromadzeniem i przetwarzaniem danych dotyczących przebiegu chorób pacjentów. Nowoczesne rozwiązania z zakresu technologii informacyjnych i coraz powszechniej wykorzystywane urządzenia mobilne oddziałują na sposób pozyskiwania danych oraz ich jakość, a także umożliwiają ich automatyczne przetwarzanie, dzięki czemu możliwe staje się np. skuteczniejsze dostosowanie procesu leczenia pacjenta do przebiegu choroby. Artykuł porównuje różne formy prowadzenia dzienniczka samokontroli diabetyków z uwzględnieniem stopnia wykorzystania technologii informacyjnych oraz różnych urządzeń. Przeanalizowano wybraną aplikację mobilną wspierającą proces samokontroli, aby wyszczególnić funkcjonalności dostarczane przez elektroniczne dzienniczki samokontroli diabetyków. Celem artykułu jest zbadanie, czy różne formy prowadzenia dzienniczka wpływają na stan wiedzy pacjentów oraz w jakim stopniu przyczyniają się do rzetelności prowadzonej przez pacjentów samokontroli. Zarządzanie wiedzą osobistą (Personal Knowledge Management) to interdyscyplinarna dziedzina koncentrująca się na procesach oraz czynnościach takich jak organizowanie, integracja i transformacja informacji, mających na celu wspieranie wykorzystania przez pojedyncze osoby posiadanych informacji w połączeniu z ogólnodostępną wiedzą¹.

Przykładowe zastosowanie zarządzania wiedzą osobistą obejmuje wykorzystanie baz wiedzy do usprawnienia zarządzania chorobami, zwłaszcza przewlekłymi, i zmniejszenia kosztów z tym związanych². Choroby przewlekłe wymagają stałej obserwacji oraz właściwej kontroli kluczowych parametrów życiowych (np. ciśnienia, poziomu cukru we krwi, pulsu), w celu uniknięcia nieprzewidzianych sytuacji zwiększających ryzyko powikłań³. Uwzględniając zależności istniejące między świadomością osób przewlekle chorych a monitorowaniem parametrów życiowych i usprawnianiem procesów zarządzania chorobą, można wysunąć hipotezę o wpływie wykorzystywanych przez pacjentów technik zarządzania wiedzą osobistą na przebieg choroby. W przypadku diabetyków na prawidłowy przebieg leczenia choroby wpływa proces samokontroli pacjentów⁴. Sposób samokontroli może odzwierciedlać stan wiedzy pacjentów na temat procesu leczenia oraz wspomagać budowanie bazy wiedzy wykorzystywanej w przyszłości. W celu zweryfikowania hipotezy o wpływie formy prowadzenia dzienniczka samokontroli na rzetelność jego prowadzenia i poziom wiedzy pacjentów przeprowadzono analizę oprogramowania na urządzenia mobilne w kontekście gromadzenia danych oraz zarządzania wiedzą pacjentów. Dodatkowo przeprowadzone zostało badanie ankietowe na próbie 51 osób chorujących na cukrzycę, którego celem było zbadanie wpływu formy prowadzenia dzienniczka samokontroli na świadomość i poziom wiedzy diabetyków. W ankiecie zebrano informacje na temat metod prowadzenia dzienniczka i wpływu tych metod na rzetelność samokontroli, świadomość osób chorujących oraz wykorzystanie zgromadzonych danych do podnoszenia poziomu wiedzy związanej z chorobą.

Samokontrola pacjentów a przebieg choroby

Choroby przewlekłe są przyczyną 63 proc. zgonów na świecie⁵. Rosnąca świadomość roli pacjentów w dbaniu o zachowanie prawidłowych parametrów zdrowotnych doprowadziła do zwiększenia wiedzy chorych na temat znaczenia samokontroli. Konieczność wyposażenia pacjentów ze schorzeniami przewlekłymi w umiejętność samodzielnego zarządzania chorobą, tak aby osiągnęli biegłość w tym zakresie, doprowadziła do zidentyfikowania i uwzględnienia strategii samokontroli oraz wdrożenia edukacji w ramach modeli dotyczących chorób przewlekłych⁶. Zarządzanie chorobami przewlekłymi wspierane jest przez dwa główne modele, które identyfikują powszechne zadania, jakie osoba przewlekle chora powinna realizować, aby skutecznie kontrolować przebieg choroby. Modele te powstały na uniwersytetach Stanford⁷ oraz Flinders⁸ (tabela 1).

Cukrzyca, najczęściej z powodu wieloletniego przebiegu, może prowadzić do komplikacji nazywanych przewlekłymi powikłaniami cukrzycy⁹, które są skutkiem nieustabilizowania poziomu cukrów wynikającego niejednokrotnie ze złej samokontroli diabetyków. Przykładami powikłań mogą być: niedokrwienie serca, udar mózgu, nefropatia, retinopatia, neuropatia czy zespół stopy cukrzycowej¹⁰.

Właściwa edukacja pacjentów prowadzi do osiągnięcia trzech głównych celów: optymalnego dostosowania ich do życia z cukrzycą, optymalnych efektów zdrowotnych oraz poprawy efektywności kosztów (publicznych i personalnych)¹¹. Korzyści wynikające z osiągnięcia tych celów to m.in.: poprawa stanu wiedzy pacjentów, samokontrola pacjentów czy zmiana ich nastawienia do choroby¹².

Narzędzia służące do samokontroli cukrzycy

Samokontrola diabetyków jest istotnym czynnikiem wpływającym na przebieg choroby. Prowadzi do pogłębiania wiedzy z zakresu stosowanych metod leczenia i sposobów reagowania na bieżące sytuacje. Podstawowymi narzędziami służącymi do prowadzenia samokontroli są glukometr oraz dzienniczek diabetyka¹³. Pacjent gromadzi wiedzę, odnotowując wyniki pomiaru cukru we krwi oraz dodatkowe informacje w papierowym dzienniczku. Gromadzenie wiedzy w sposób tradycyjny nie pozwala jednak na przeprowadzanie automatycznego wnioskowania oraz znacznie utrudnia wykrywanie zależności czy też nieprawidłowości w procesie leczenia. Usprawnieniem procesu monitorowania wyników pomiaru są komputerowe wersje dzienniczka samokontroli. Oprogramowanie pozwala na wprowadzanie wyników w formie arkusza kalkulacyjnego bądź odczytywanie pomiarów z urządzenia. Wersje komputerowe nie umożliwiają jednak tak wysokiej personalizacji, jak wersje na urządzenia mobilne.

Aby sprostać oczekiwaniom związanym z pogłębianiem wiedzy pacjentów, wprowadzane są nowoczesne i bardziej zaawansowane rozwiązania wykorzystujące powszechnie dostępne technologie, jak np. smartfony. Aplikacje pozwalające na gromadzenie danych dotyczących choroby w formie elektronicznej dostępne są zarówno dla systemu Android, jak i iOS. Wśród przykładowych wymienić można: OnTrack Diabetes¹⁴, Glucose Buddy¹⁵, dbees.com Diabetes Management¹⁶, Glucool Diabetes¹⁷, Diabetes App¹⁸ oraz iBGStar@ Diabetes Manager¹⁹. Prowadzone są także liczne prace nad systemami umożliwiającymi gromadzenie w sposób automatyczny danych pochodzących z różnego rodzaju sensorów, które pozwalają na bezinwazyjne monitorowanie parametrów życiowych pacjentów.

Użyteczność interfejsu użytkownika na przykładzie wybranej aplikacji

Stale rosnąca liczba urządzeń i technologii mobilnych zmusza projektantów do koncentrowania się na rozwiązaniach dostosowanych do takich właśnie technologii²⁰. Dobrze zaprojektowany interfejs decyduje o skuteczności aplikacji. W przypadku projektowania aplikacji mobilnej kluczową rolę odgrywają interakcje wejścia i wyjścia²¹. Interakcje wejściowe związane są ze sposobami wprowadzania danych oraz poleceń. Interakcje wyjścia obejmują sposoby przedstawiania danych oraz rezultatów wykonywanych poleceń. Ograniczenia dotyczące mobilnych interfejsów użytkownika związane są głównie z rozmiarami urządzeń mobilnych oraz dostępną rozdzielczością²².

Do prezentacji możliwości rozwiązań mobilnych wybrano aplikację OnTrack Diabetes w wersji dla systemu Android, która umożliwia użytkownikom monitorowanie parametrów życiowych dotyczących cukrzycy poprzez prowadzenie elektronicznej dokumentacji choroby oraz zarządzanie zgromadzoną wiedzą. Wybór tej aplikacji podyktowany był stale rosnącą popularnością urządzeń mobilnych wyposażonych w system Android, polską lokalizacją aplikacji, liczbą dostępnych funkcjonalności oraz możliwością personalizacji, a także subiektywną oceną czytelności interfejsu użytkownika.

Funkcjonowanie aplikacji oraz zakres przechowywanych informacji

Podstawowe menu dostępne po uruchomieniu aplikacji posiada sześć głównych elementów, które dają dostęp do różnych funkcjonalności. Dane gromadzone w aplikacji podzielić można na informacje związane z: poziomem glukozy, posiłkami, ćwiczeniami fizycznymi, przyjmowanymi lekami, wagą, ciśnieniem krwi, pulsem, HbA1c (hemoglobiną glikowaną) oraz tłuszczem. Każdą z kategorii informacji można spersonalizować - przykładowo do wprowadzonych leków można przypisać stosowane insuliny. Dla każdej kategorii (np. poziom glukozy, posiłek) można ustalić podział dnia według godzin, dzięki czemu podczas wprowadzania informacji związanych z daną kategorią (np. wysokość poziomu cukru czy ilość węglowodanów w spożywanym posiłku) aplikacja automatycznie podpowie na podstawie aktualnej godziny, jaka wartość ma zostać przypisana do danej kategorii (np. przedział czasu od godziny 12-15 nadaje kategorii „posiłek” wartość „obiad”). Dodatkowo, dla zapewnienia bardziej regularnej samokontroli, aplikacja pozwala na ustawienie przypomnień. W wyniku personalizacji automatycznie podpowiada wprowadzane informacje (rodzaj przyjmowanej insuliny, stosowanych pasków do glukometru czy spożywanego posiłku), zmniejszając tym samym liczbę operacji, które musi wykonać użytkownik, oraz umożliwia generowanie spersonalizowanych raportów i wykresów, które pozwalają na grupowanie, a także filtrowanie danych. Ostatnią funkcjonalnością aplikacji jest eksport danych do zewnętrznych plików (w formacie CSV, XML lub HTML), dzięki czemu możliwe jest budowanie bazy wiedzy oraz przeprowadzanie bardziej zaawansowanej analizy danych.

Ankieta - stosowanie aplikacji mobilnych

Ankieta została przeprowadzona przez autora pod koniec 2012 roku w dwóch formach: formularza elektronicznego dostępnego dla użytkowników portalu o cukrzycy oraz w postaci papierowej wśród pacjentów oddziału diabetologicznego Szpitala Miejskiego im. Franciszka Raszei w Poznaniu. W badaniu wzięło udział 51 osób (30 kobiet i 21 mężczyzn). Ankietowanych podzielono na 5 grup wiekowych, liczebność każdej z grup prezentuje wykres 1.

Wśród metod prowadzenia dzienniczka samokontroli wyróżniono (dopuszczalny był wielokrotny wybór ze względu na możliwość prowadzenia dzienniczka samokontroli w kilku formach jednocześnie):

1. dzienniczek w postaci papierowej (40 osób),
2. dzienniczek w postaci elektronicznej na komputerze (17 osób),
3. dzienniczek w postaci elektronicznej na urządzeniu mobilnym (10 osób).

Liczebność osób wykorzystujących daną metodę wśród poszczególnych grup wiekowych obrazuje wykres 2.



Najbardziej popularną formą prowadzenia dzienniczka samokontroli wśród osób powyżej 31 roku życia jest forma papierowa. Forma elektroniczna jest bardziej powszechna wśród osób poniżej 30 roku życia. Zróżnicowanie to może być w głównej mierze związane z wykorzystaniem technologii przez poszczególne grupy wiekowe. Urządzenia mobilne są znacznie bardziej popularne wśród młodszych osób. Pacjenci jako powód niestosowania elektronicznych dzienniczków podają brak zainteresowania danymi w postaci elektronicznej ze strony lekarzy lub brak dostępu do odpowiednich technologii w gabinetach lekarskich.

Porównując formy prowadzenia dzienniczka samokontroli, należy zwrócić uwagę na atrybuty dokumentowane przez respondentów w przypadku każdej z nich. Tabela 2 przedstawia odsetek ankietowanych notujących dane z poszczególnych kategorii. Niezależnie od formy prowadzenia dzienniczka każdy z pacjentów wprowadza dane na temat poziomu glukozy. Nieznaczne różnice dotyczą notowania danych na temat liczby wymienników węglowodanowych, rodzaju przyjmowanej insuliny, poziomu HbA1c czy ciśnienia krwi. Informacje o spożywanych posiłkach są częściej zapisywane w przypadku papierowej formy, natomiast częstość rejestrowania danych dotyczących liczby węglowodanów jest największa wśród diabetyków korzystających z aplikacji mobilnych. Zróżnicowanie może wynikać ze sposobu dokumentowania przebiegu choroby - od postaci papierowej, w której dane notowane są w sposób bardziej opisowy, do postaci elektronicznej, posiadającej bardziej ustrukturyzowaną formę. W przypadku aplikacji mobilnych oprócz liczby węglowodanów często notowane są również informacje o podejmowanym wysiłku fizycznym. Aplikacje mobilne często umożliwiają wprowadzanie predefiniowanych atrybutów, co przyspiesza wpisywanie danych o sytuacjach, które pojawiają się z określoną regularnością. Można wysnuć wniosek, że aplikacja mobilna sprzyja częstszemu wprowadzaniu informacji, które mają bardziej ustrukturyzowaną postać i nie wymagają dodatkowego opisu.



Elektroniczne dzienniczki samokontroli wpływają na częstotliwość odwoływania się do historycznych danych w celu poprawy błędów w prowadzonym leczeniu. Wśród ankietowanych tylko 73 proc. osób korzystających z formy papierowej odwołuje się do konkretnych sytuacji w przeszłości, aby sprawdzić, czy poprzednio podjęte działania przyniosły należyty efekt. Dla porównania 82 proc. osób korzystających z aplikacji komputerowych odwołuje się do danych historycznych, a w przypadku użytkowników aplikacji mobilnych odsetek ten wynosi 100 procent. Na korzyść aplikacji elektronicznych działa też subiektywna ocena ankietowanych związana ze wzrostem poziomu wiedzy na temat choroby. 65 proc. osób korzystających z formy komputerowej oraz 90 proc. użytkowników aplikacji mobilnej wskazuje, że poziom ich wiedzy wzrósł.

Korzyści z zastosowania aplikacji mobilnej jako dzienniczka samokontroli - podsumowanie

Aplikacja mobilna oferująca możliwość prowadzenia dzienniczka może przynosić wiele korzyści nie tylko użytkownikom oprogramowania, ale także personelowi medycznemu analizującemu gromadzone dane. Z punktu widzenia użytkownika niewątpliwą zaletą jest możliwość posiadania aplikacji zawsze ze sobą. Użytkownicy wskazują także na szybkość wprowadzania informacji, przejrzystość i czytelność zgromadzonych danych oraz elastyczność konfiguracji oprogramowania. Dodatkowo część aplikacji umożliwia integrację z portalem internetowym, udostępniając pacjentowi podgląd danych w formie bardziej rozbudowanej i przejrzystej. Celem aplikacji mobilnej jest uproszczenie do minimum procedur związanych z wprowadzaniem danych, a także gromadzenie ich w formie elektronicznej. Dzięki zastosowaniu różnego rodzaju statystyk, użytkownik może na bieżąco kontrolować przebieg choroby, ilość przyjmowanych leków oraz efekty podejmowanych działań. Dane w postaci elektronicznej to także budowanie bazy wiedzy pozwalającej na analizę i efektywne ich wykorzystanie. Pacjentom dzienniczek prowadzony w sposób elektroniczny daje możliwość łatwego wyszukiwania określonych sytuacji, co zwiększa skuteczność procesu uczenia się i reagowania na nietypowe zdarzenia. Personelowi medycznemu dane elektroniczne dają większe możliwości analizy i weryfikacji stosowanych metod leczenia. Mogą także przyczynić się do rozwoju elektronicznych kart pacjentów, zgodnie z wytycznymi Projektu P1²³ dotyczącymi tworzenia, gromadzenia, analizowania i udostępniania elektronicznej dokumentacji medycznej pacjentów.

Bibliografia

• A. Araszkiewicz, D. Piasecka, B. Wierusz-Wysocka, Ocena wiedzy pacjentów z typem 2 cukrzycy na temat przewlekłych powikłań choroby, „Nowiny Lekarskie” 2012, nr 81.
• G. o. S. Australia, Diabetes Self Care Program, 2010.
• S. Mulvaney, Improving self-care in young people with diabetes - the importance of self-efficacy, „Diabetes Voice” 2009, nr 54.
• D. Plakalović, D. Simić, Applying MVC and PAC patterns in mobile applications, „Journal of Computing” 2010, styczeń.
• Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę, Łódź 2012.
• Raport Marketing Mobilny, 2002, interkatywnie.com.
• B. Stroetmann, A. Aisenbrey, Medical Knowledge Management in Healthcare Industry, World Academy of Science, Engineering and Technology, 2012.
• P. Tarasewich, Wireless Devices for Mobile Commerce: User Interface Design and Usability, [w:] Mobile Commerce: Technology, Theory, and Applications, Idea Group Publishing, 2002.
• W. Thaul, U. Bleimann i N. Clarke, Personal Knowledge Management Beyond Versioning, [w:] Proceedings of the 12th International Conference on Knowledge Management and Knowledge Technologies, 2012.
• M. Trepińska, D. Zozulińska, A. Araszkiewicz, B. Wierusz-Wysocka, Ocena samokontroli glikemii u chorych na cukrzycę typu 1 leczonych metodą intensywnej czynnościowej insulinoterapii, „Diabetologia Kliniczna” 2002, nr 2.

Netografia

• Chronic Disease Self-Management Program, Stanford University, http://patienteducation.stanford.edu/programs/cdsmp.html.
• Projekt P1 - Elektroniczna Platforma Gromadzenia, Analizy i Udostępniania zasobów cyfrowych o Zdarzeniach Medycznych, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, http://p1.csioz.gov.pl/11.
• The Flinders Program, Flinders University, http://www.flinders.edu.au/medicine/sites/fhbhru/self-management.cfm.