Wstęp

Artykuł dotyczy problematyki kształcenia ustawicznego na poziomie uniwersyteckim. Zaprezentowano EUCEN - sieć europejskich uniwersytetów oferujących kształcenie ustawiczne. Przedstawiono również formy i kierunki współpracy SGH z uniwersytetami w ramach EUCEN, w obszarze kształcenia ustawicznego. Przemiany społeczno-gospodarcze zapoczątkowane w Polsce w latach 90. wpłynęły w istotny sposób na rozwój edukacji, możliwości, formy i kierunki kształcenia. Największy wpływ, warunkujący i określający kierunki tych przemian, miała nasza integracja z UE, rozwój i postęp techniczny w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz globalizacja gospodarki. Pod wpływem globalnych przemian zasadniczym czynnikiem zarówno wzrostu gospodarczego, jak i rozwoju cywilizacyjnego staje się wiedza. Gospodarka oparta na wiedzy, zarządzanie wiedzą jako strategia przedsiębiorstwa, społeczeństwo informacyjne wykorzystujące nowe możliwości kształcenia oraz inwestujące w wiedzę to konieczność i wyzwania XXI wieku. Szczególnego znaczenia w świetle dynamicznych zmian we wszystkich obszarach naszego życia nabiera kształcenie ustawiczne, kształcenie przez całe życie umożliwiające jednostkom zaspokojenie potrzeb edukacyjnych, stałe podnoszenie kwalifikacji, doskonalenie umiejętności i dostosowywanie ich do zmieniających się wymagań oraz do coraz silniejszej konkurencji na rynku pracy.

Kształcenie ustawiczne znajduje się w centrum zainteresowania polityki Unii Europejskiej oraz wielu europejskich ośrodków akademickich.

Co to znaczy kształcenie ustawiczne

W terminologii anglojęzycznej występują dwa określenia związane z obszarem kształcenia ustawicznego, kształcenia przez całe życie, zapewnienia możliwości pogłębiania wiedzy, doskonalenia umiejętności, zdobywania nowych kwalifikacji. Są to: lifelong learning i continuing education.

Istnieje wiele definicji pojęcia lifelong learning - definicje formułowane przez takie międzynarodowe organizacje jak OECD, UNESCO bądź Radę Europy sprowadzały się do określenia, iż jest to kształcenie kontynuowane po okresie nauki obowiązkowej¹. W wyniku szeregu dyskusji i konsultacji krajów członkowskich UE wypracowano definicję przyjętą przez Komisję Europejską, która jest podstawą wielu opracowań w tej dziedzinie: "Kształcenie ustawiczne - wszelka aktywność w zakresie nauczania, podejmowana przez całe życie, której celem jest doskonalenie, pogłębianie wiedzy, umiejętności i kompetencji z perspektywy osobistej (indywidualnej), obywatelskiej, społecznej i/lub zawodowej"². Podkreślano istotną rolę uczącego się obywatela w relacji z nauczycielem. W zakres kształcenia ustawicznego włączono wszystkie formy nauczania:

• nauczanie sformalizowane (formal learning) - związane z celową, sformalizowaną edukacją zakończoną egzaminem i świadectwem/dyplomem lub certyfikatem potwierdzającym zdobyte kompetencje,
• nauczanie niesformalizowane (non-formal learning) - edukacja zorganizowana, np. różnego rodzaju kursy, szkolenia, jednak nie zakończona egzaminem, nie zawsze poświadczona dyplomem bądź certyfikatem,
• nauczanie nieformalne (informal learning) - nieformalna, nieoficjalna edukacja - umiejętności nabyte w różnych okolicznościach (w rodzinie, w przedsiębiorstwie, na drodze samokształcenia), informacje pozyskane z różnych źródeł.

System kształcenia formalny, tradycyjny jest oczywiście podstawą zdobywania wiedzy w krajach Wspólnoty, jednak globalizacja i postęp w dziedzinie informatyki dają nowe możliwości. Postulowano konieczność kształcenia otwartego, bardziej elastycznego, które nadawałoby większą wartość kwalifikacjom niezależnie od sposobów ich zdobycia i zachęcałoby do nabywania kompetencji w ciągu całego życia. Jest to istotne dla całej koncepcji lifelong learning. Określenie continuing education zostało upowszechnione przez EUCEN (European Universities Continuing Education Network). Przyjęto następującą definicję: "Kształcenie ustawiczne - każda forma kształcenia, zarówno zawodowego, jak i ogólnego, wznawianego po przerwie, stanowiąca kontynuację kształcenia początkowego". University Continuing Education (UCE) to kształcenie ustawiczne na poziomie akademickim, prowadzone przez wyższe uczelnie. Obejmuje ono formy edukacji: tj. kursy i szkolenia zawodowe, zakończone certyfikatem bądź dyplomem i zdobyciem określonego stopnia, jednak nie jest to konieczne, różne formy edukacji kierowane do absolwentów wyższych uczelni np. studia podyplomowe, studia doktoranckie³. Rys. 1. Związek pomiędzy kształceniem ustawicznym określanym jako lifelong learning /LLL/ i uniwersyteckim kształceniem ustawicznym, university continuing education /UCE/

Źródło: E. Thomas, Europe, the European Union and University Continuing Education, [w:] Lifelong Learning in a changing continent, pod red. M. Osborne, E. Thomas, NIACE 2003, s. 5.
Kształcenie ustawiczne obejmuje cały obszar: edukację początkową, podstawowe kształcenie ustawiczne i uniwersyteckie kształcenie ustawiczne.

EUCEN - zasady, cele i formy działania

Kształcenie ustawiczne jest istotnym elementem polityki edukacyjnej UE. Polityka ta adresowana jest również do uniwersytetów, które w coraz większym stopniu włączają się w proces kształcenia ludzi dorosłych, doskonalenia i podnoszenia ich umiejętności profesjonalnych. Formy kształcenia ustawicznego w europejskich uniwersytetach są różnorodne. Kształcenie może być organizowane w sposób scentralizowany w ramach wydziałów, bądź też zdecentralizowany - kształcenie prowadzone przez katedry lub instytuty. Powstają także Ośrodki Kształcenia Ustawicznego jako forma współpracy pomiędzy uczelniami a praktyką gospodarczą⁴. Globalizacja, rozwój nowych technologii informacyjnych oraz dążenie do coraz ściślejszej współpracy w ramach UE spowodowały potrzebę i stworzyły możliwości współpracy pomiędzy uniwersytetami europejskimi w obszarze kształcenia ustawicznego.

W 1991 roku została utworzona European Universities Continuing Education Network (EDUCEN), europejska sieć uniwersytetów oferujących kształcenie ustawiczne. Została zarejestrowana w Belgii, zgodnie z wymaganiami belgijskiego prawa jako międzynarodowe, pozarządowe, stowarzyszenie o charakterze non - profit. EUCEN działa na podstawie Statutu, który szczegółowo określa cele i podstawy funkcjonowania oraz zasady członkostwa w organizacji⁵. Zgodnie ze statutem najwyższą władzą w organizacji jest Zgromadzenie Ogólne wszystkich członków, odbywające się raz w roku podczas konferencji EUCEN. Władzę wykonawczą sprawuje Komitet Sterujący, którego członkowie są wybierani na okres dwóch lat. Spośród swoich członków Komitet Sterujący wybiera Sekretarza Generalnego i Skarbnika. Na czele organizacji stoi Prezydent wybierany przez Zgromadzenie Ogólne również na okres dwóch lat, z możliwością sprawowania funkcji przez dwie kadencje, ta zasada dotyczy również członków Komitetu Sterującego. Członkiem EUCEN może zostać każdy uniwersytet, publiczny lub prywatny, który geograficznie znajduje się w Europie, jest uprawniony do nadawania najwyższych stopni naukowych możliwych w danym kraju oraz jednym z jego podstawowych celów jest wysoka jakość kształcenia ustawicznego.

Poza pełnym członkostwem możliwe są inne kategorie członkostwa. Członkiem stowarzyszonym (associate member) może być również uniwersytet, który spełnia powyższe wymagania, współpracuje z EUCEN w ramach realizowanych projektów, lecz geograficznie znajduje się poza Europą. Członkiem afiliowanym (affiliate member) może być krajowa lub międzynarodowa organizacja, która działa w zakresie kształcenia ustawicznego na poziomie uniwersyteckim. Członkostwo w EUCEN ma charakter instytucjonalny, dopuszczane jest członkostwo indywidualne - dotyczy ono nieformalnych Sieci Krajowych działających w obszarze kształcenia ustawicznego. Instytucja ubiegająca się o członkostwo musi uzyskać rekomendację Komitetu Sterującego, który rozpatruje indywidualną aplikację pod kątem spełnienia stawianych we wszystkich kategoriach wymagań. Decyzję tę podejmuje Zgromadzenie Ogólne. Obecnie EUCEN jest największą europejską multidyscyplinarną siecią działającą na polu kształcenia ustawicznego, zrzeszającą 191 członków z 31 różnych krajów, w tym⁶:

• 158 pełnych członków - uniwersytety z krajów europejskich,
• 3 członków stowarzyszonych - uniwersytety spoza Europy,
• 7 członków stowarzyszonych - instytucje europejskie,
• 15 członków afiliowanych - narodowe lub międzynarodowe organizacje związane z kształceniem ustawicznym,
• 8 członków indywidualnych - nieoficjalne Sieci Krajowe.

Cele realizowane przez EUCEN to przede wszystkim:

• promocja kształcenia ustawicznego na poziomie uniwersyteckim w Europie, tworzenie wzorców najwyższej jakości,
• polityka i rozwój kształcenia ustawicznego w uniwersytetach na szczeblu narodowym, regionalnym i europejskim,
• zachęcanie do wdrażania na uniwersytetach najlepszych praktycznych rozwiązań i innowacji w zakresie kształcenia ustawicznego.

Powyższe cele EUCEN realizuje wykorzystując różne formy działalności. Organizacja ma wpływ na kształtowanie polityki europejskiej w zakresie kształcenia ustawicznego. Reprezentanci EUCEN biorą udział w pracach komitetów i organizacji doradczych na szczeblu europejskim. Organizacja ma regularny kontakt z Komisją Europejską, angażując się w działania związane z kształceniem ustawicznym na poziomie uniwersyteckim.

EUCEN jest członkiem EUA (European University Association), w związku z tym ma możliwość kontaktu z rektorami wielu europejskich uniwersytetów i dostęp do bieżących informacji dotyczących kształcenia ustawicznego w tych akademickich ośrodkach. Podobne możliwości - dostęp do informacji, wpływ na politykę i kierunki działania, daje EUCEN wzajemne członkostwo w innych krajowych i międzynarodowych sieciach i stowarzyszeniach, takich jak: European Distance Education Network (EDEN), International Council for Distance Education (ICDE), Red de Educacion Continua de America Latina y el Caribe (RECLA), oraz reprezentacja w sieciach nieformalnych. EUCEN oferuje granty umożliwiające wykłady i wymianę kadry pomiędzy uniwersytetami z różnych krajów. Tworzy sieć ekspertów z wielu dyscyplin naukowych, którzy są zainteresowani współpracą w zakresie kształcenia ustawicznego.

Istotną formą działalności EUCEN są projekty organizowane wspólnie z członkowskimi uniwersytetami. EUCEN koordynuje i prowadzi te projekty, bądź uczestniczy w nich jako partner. Strategicznym, koordynowanym projektem jest TRANSFINE, realizowany jako badania wstępne dla Komisji Europejskiej, dotyczące struktury organizacyjnej procesu akredytacji kształcenia nieformalnego we wszystkich krajach Unii Europejskiej⁷. Inne projekty, znaczące dla europejskiego systemu edukacji w obszarze kształcenia ustawicznego, zatwierdzone i finansowane przez Komisję Europejską to⁸:

• EQUIPE (European Quality in Individualised Pathways in Education), projekt w ramach Programu GRUNDVIG 4, koordynowany przez University of Porto. Ma na celu stworzenie sieci uniwersytetów współpracujących nad rozwojem możliwości i kształtowaniem jakości indywidualnego procesu edukacji w kształceniu akademickim,
• ICETEL (Improving Continuing Education and Training through e-Learning), projekt koordynowany przez Vienna University of Technology. Jest adresowany do nauczycieli, kadry prowadzącej szkolenia i kursy podnoszące kwalifikacje. Ma na celu upowszechnianie nauczania przez internet i tym samym tworzenie nowej jakości kształcenia ustawicznego,
• ELLPROFT (European Lifelong Professional Training), projekt w ramach programu GRUNDVIG 1, koordynowany przez University of Haute-Alsace. Oferuje serię szkoleń i seminariów dla kadry nauczającej w obszarze kształcenia ustawicznego.

Dwa razy w roku EUCEN, wspólnie z jednym z członkowskich uniwersytetów organizuje konferencję, na której prezentowane są zazwyczaj osiągnięcia tego uniwersytetu, kraju, bądź regionu w rozwoju kształcenia ustawicznego. Konferencje te dają możliwość wymiany doświadczeń, nawiązania nowych kontaktów i współpracy pomiędzy uczestnikami. Konferencja wiosenna jest poświęcona aktualnym problemom i kierunkom rozwoju kształcenia ustawicznego oraz prezentacji osiągnięć indywidualnych członków. Konferencja jesienna koncentruje się na kilku podstawowych problemach związanych z prowadzonymi w ramach EUCEN projektami. Są organizowane półtoradniowe sesje robocze, umożliwiające dyskusję i wypracowanie planu pracy na kolejny rok. Podstawą działania sieci jest komunikacja między członkami i szeroki kontakt ze społeczeństwem. Do tego celu wykorzystywany jest internet. Strona internetowa EUCEN zawiera najważniejsze informacje o organizacji, uniwersytetach członkowskich, raporty z prowadzonych działań, artykuły naukowe. Umożliwia kontakty dysponując listą adresów e-mail przedstawicieli współpracujących uniwersytetów.

Współpraca SGH w ramach EUCEN

Szkoła Główna Handlowa została członkiem EUCEN w maju 2000 r. Decyzja została podjęta na Sesji Zgromadzenia Ogólnego w Bergen.

Współpraca SGH z EUCEN zaowocowała podpisaniem w styczniu 2001 r. umowy o uczestnictwie SGH w Projekcie THENUCE (European Thematic Network in University Continuing Education) w ramach Programu SOCRATES - ERASMUS⁹. Projekt THENUCE, w którym uczestniczyła SGH w latach 2001 - 2003 był ostatnim etapem organizowanej przez EUCEN Europejskiej Sieci Tematycznej Uniwersytetów Oferujących Kształcenie Ustawiczne. Projekt THENUCE był realizowany od 1996 r., przez cały czas w ramach programu SOCRATES - ERASMUS. Miał na celu stworzenie podstaw rozwoju kształcenia ustawicznego, wspieranie działań uniwersytetów współpracujących w sieci. SGH włączyła się do projektu przede wszystkim w zakresie współpracy z krajami Europy Centralnej i Krajami Bałtyckimi. Współpraca ta polegała na wymianie informacji, doświadczeń, wiedzy, jak również dotyczyła jakości kształcenia ustawicznego oferowanego przez uniwersytety, tworzenia systemów kontroli i oceny jakości. W ramach projektu THENUCE, SGH zorganizowała trzy konferencje:

• w 2001 r. "Kształcenie ustawiczne w warunkach transformacji gospodarczej a rynek pracy w Polsce. Rola szkół wyższych i urzędów pracy",
• w 2002 r. "Kształcenie ustawiczne w warunkach globalizacji i rozwoju społeczeństwa informacyjnego",
• w 2003 r. "Edukacja europejska w procesie kształcenia ustawicznego. Wkład Polski".

W konferencjach uczestniczyli pracownicy naukowi SGH i innych polskich oraz zagranicznych uniwersytetów tworzących sieć THENUCE. Współorganizatorem konferencji była Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP - nasz partner z THENUCE.

Współpraca w ramach EUCEN układa się dobrze i rozwija w ramach kolejnych projektów, do których SGH została zaproszona na zasadzie partnerstwa. Obecnie SGH uczestniczy w dwóch projektach:

• EQUIPE - European Quality in Individualised Pathways in Education - w ramach programu SOCRATES - GRUNDVIG 4, okres realizacji lata 2002 - 2005;
• EULLearN - European University Lifelong Learning Network - w ramach programu SOCRATES - ERASMUS, okres realizacji lata 2003 - 2006.

Partnerami EQUIPE jest 29 uniwersytetów z 22 krajów, dwie europejskie sieci (EUCEN i EDEN) oraz niemiecka sieć krajowa kształcenia ustawicznego AVA. Uniwersytetem koordynującym i odpowiedzialnym za projekt jest University of Porto. Celem projektu jest stworzenie narzędzi i wzorców działania dla rozwoju i zapewnienia jakości zindywidualizowanych ścieżek kształcenia ludzi dorosłych w europejskich uniwersytetach. Projekt wykorzystuje sieć internetową do prezentacji osiągnięć oraz szerokiej dyskusji partnerów i instytucji zainteresowanych podjętą problematyką. Partnerami EULLearN jest 86 uniwersytetów z 30 krajów. Uniwersytetem koordynującym i odpowiedzialnym za projekt jest Kaunas University. EULLearN rozpoczął działalność 1 października 2003 roku. Kontynuuje problematykę realizowaną w projekcie THENUCE, bazuje na jego osiągnięciach ukierunkowanych w większym stopniu na potrzeby krajów Europy Centralnej i Wschodniej, nowych członków UE. Rozwijane będą działania w kierunku tworzenia krajowych sieci kształcenia ustawicznego na poziomie akademickim, dalszego rozwoju współpracy między uniwersytetami. W większym stopniu do tych celów zostanie wykorzystany internet. Planowana jest budowa strony internetowej jako podstawowego forum do dyskusji i prezentacji osiągnięć, jako ważnego źródła informacji. Organizowane będą wirtualne konferencje. Poszczególne uniwersytety będą publikować w internecie case studies na temat stosowanych form i metod kształcenia ustawicznego oraz swoich doświadczeń w tym zakresie. Istotnym obszarem tematycznym projektu jest kształcenie niesformalizowane, które w coraz większym stopniu jest realizowane na uniwersytetach. Zostaną opracowane narzędzia i metodologia elastycznego systemu akredytacji i certyfikacji wiedzy i umiejętności nabywanej poza edukacją formalną.

W SGH wykorzystywane są różne formy kształcenia ustawicznego, takie jak szkolenia, seminaria, studia podyplomowe w języku polskim i obcym, studia doktoranckie oraz studia zaoczne. Studia zaoczne zaliczane są do form kształcenia ustawicznego, jakkolwiek w Polsce nie zawsze spełniany jest warunek podjęcia edukacji po pewnej przerwie, bądź podnoszenia swych kwalifikacji zawodowych. Coraz więcej młodzieży traktuje studia zaoczne jako kontynuację edukacji po szkole średniej. Formą kształcenia ustawicznego w SGH, która spełnia wszelkie kryteria definicji kształcenia ustawicznego i jest szczególnie interesująca dla partnerskich uniwersytetów EUCEN jako przykład edukacji ludzi dorosłych, są studia podyplomowe. Studia te są adresowane do osób z wyższym wykształceniem, absolwentów różnych wyższych uczelni, którzy chcą rozwinąć i zaktualizować swoje kwalifikacje zawodowe.

W roku akademickim 2003/2004 oferta studiów podyplomowych liczyła 87 jednostek - programów. Prowadzone były one pod auspicjami wszystkich Kolegiów SGH. Struktura specjalizacyjna studiów podyplomowych SGH odpowiada problematyce Kolegiów, z którymi są związane. Przeważają studia menedżerskie, oferujące kompleksowo ujętą wiedzę o zarządzaniu firmą, studia z zakresu zarządzania finansowego, bankowości i marketingu. Ponad 50% programów prowadzi Kolegium Zarządzania i Finansów. Oferta jest dostosowana do potrzeb rynku i popytu na kształcenie podyplomowe, np. studia podyplomowe dotyczące zarządzania Zakładami Opieki Zdrowotnej, menedżerów kultury, turystyki, jakości, zarządzania nieruchomościami i itd¹⁰. Studia podyplomowe mają charakter studiów otwartych, obejmują osoby o zróżnicowanym wykształceniu (nie dominuje tutaj wykształcenie ekonomiczne), zatrudnione we wszystkich dziedzinach gospodarki. Uczestnikami są głównie ludzie w średnim wieku, przedstawiciele kadry kierowniczej i zatrudnieni na stanowiskach specjalistów. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż na decyzję o podjęciu kształcenia podyplomowego mają wpływ motywy związane z wartościami wynikającymi z samego studiowania - rozwojem zawodowym i rozwojem intelektualnym. Mniejsze znaczenie mają motywy natury instrumentalnej czy ekonomicznej, antycypujące korzyści materialne i wyznaczniki pozycji społeczno - zawodowej (awans, podwyżka, prestiż)¹¹. Pod koniec lat 90. SGH miała największy udział w rynku kształcenia podyplomowego w sektorze wyższych uczelni ekonomicznych. Obecnie skala kształcenia podyplomowego w SGH, mierzona liczbą słuchaczy studiów (3706), stanowi około 1/4 ogółu studentów SGH.

Współpraca SGH z europejskimi uniwersytetami w ramach EUCEN przyczynia się do rozszerzania i pogłębiania wiedzy w zakresie kształcenia ustawicznego. Umożliwia wymianę doświadczeń, prezentację własnych osiągnięć, dyskusję problemów. Stanowi element wspólnych działań europejskich uniwersytetów w celu realizacji edukacyjnego wyzwania UE - stworzenia europejskiego obszaru kształcenia ustawicznego.

Bibliografia

• A. Soeiro, Collaboration in Continuing Education Networks: Option or destiny, Conference Proceedings, 21^th EUCEN Conference, Barcelona, 16-19 maj 2001.
• European Commission, Making a European Area of Lifelong Learning a Reality, COM, 678, Brussels: Commission of the European Communities, 2001.
• E. Thomas, Europe, the European Union and University Continuing Education, [w:] Lifelong Learning in a changing continent, pod red. M. Osborne, E. Thomas, NIACE 2003.
• M. Osborne, University Continuing Education - International Understandings, [w:] Lifelong learning in a changing continent, pod red. M. Osborne, E. Thomas, NIACE 2003.
• P. Bielecki, B. Minkiewicz, Ekonomiczne studia jako wyznacznik karier i aspiracji zawodowych absolwentów /na przykładzie SGH/, ORSE SGH, Warszawa 1999.
• Statutes, Belgian Official Journal Moniteur, 24.02.1994, IN 3709/94; z uzupełnieniami Moniteur 28.02.2002.

Netografia

• http://www.eucen.org 21.04.2004
• http://www.sgh.waw.pl 21.04.2004
• http://www.thenuce.net 20.03.2003
• http://www.transfine.net 21.04.2004