Recenzja

Niegdyś rozumiana jako sztuka rządzenia państwem, dziś postrzegana w kategoriach manipulacji, przymusu, przemocy i dążenia do władzy. Swoich korzeni upatruje w starożytnej Grecji. Od wieków wzbudza skrajne emocje. Polityka. To właśnie nad sensem i celowością polityki zastanawiamy się coraz częściej, dostrzegając jej przejawy w obszarach z założenia apolitycznych. Rodzą się pytania na temat związku polityki z edukacją oraz możliwości funkcjonowania szkoły poza systemem polityczno-społecznym. Książka, w której autor podejmuje się analizy wskazanych problemów, powinna zatem budzić zainteresowanie. Kazimierz Przyszczypkowski w swojej publikacji przedstawia w syntetyczny sposób aspekt polityczności w edukacji, jednocześnie wyjaśniając podstawowe zagadnienia dotyczące polityki i edukacji¹. Książka K. Przyszczypkowskiego pt. Polityczność (w) edukacji składa się z ośmiu rozdziałów, posłowia oraz z bogatej bibliografii, liczącej aż 247 pozycji. Całość zamyka streszczenie w języku angielskim.

Pierwszy rozdział traktuje o edukacyjnych implikacjach granic pozna(wa)nia. Autor definiuje w nim kluczowe dla dalszych rozważań pojęcia granicy i graniczności, rozumiejąc je z jednej strony jako krańce przestrzeni, które możemy poznać, z drugiej strony jako kres możliwości ludzkiego pozna(wa)nia. Dodaje, że ograniczeń poznawania należy upatrywać nie tylko w czasie i przestrzeni, lecz także w sposobie pozna(wa)nia naukowego i edukacji.

W kolejnym rozdziale, o tytule zbieżnym z recenzowaną pozycją, autor opisuje różnicę pomiędzy postrzeganiem edukacji jako politycznej a zauważaniem w niej elementów szeroko rozumianej polityki. Dzięki szczegółowej analizie perspektyw patrzenia na edukację wskazuje czytelnikowi właściwą perspektywę interpretacji, zarówno samego tytułu książki, jak i treści poruszanych w publikacji.

Z trzeciego rozdziału, poświęconego partykularyzmowi i roszczeniowości ideologii edukacyjnych, czytelnik może się dowiedzieć, jakie cechy charakteryzują pojęcie ideologii oraz czym są ideologie edukacyjne. Tym samym autor zapoznaje czytelnika z pojęciem partykularyzmu, traktowanego jako dbałość różnych podmiotów o własne interesy. Podmioty te zaznaczają granice własnej odrębności poprzez podkreślenie kategorii, które odróżniają je od in

W następnej części monografii autor stawia pytanie o możliwość funkcjonowania szkoły jako formy zinstytucjonalizowanej edukacji poza uwarunkowaniami systemu społecznego. Próbując na nie odpowiedzieć, zapoznaje czytelnika z historią ustroju politycznego przełomu lat 70. i 80. w Polsce, odnosząc się do postulatów czołowych postaci politycznych tamtego okresu. Poczyniona przez autora retrospekcja obrazuje ukryty program ideologii, zwłaszcza tych edukacyjnych.

W rozdziale piątym prezentowanej monografii autor obszernie opisuje pojęcia jedności i jedyności oraz (co może zaskoczyć czytelnika) fundamentalizmu religijnego. Pomimo że omawiane przez K. Przyszczypkowskiego kwestie są interesujące, w tym przypadku wydaje się, iż mają niewiele wspólnego z tytułem książki, a na pewno poznanie tych terminów nie przybliża czytelnika do zrozumienia zagadnienia polityczności edukacji.

W następnym rozdziale autor zestawia ze sobą różne perspektywy patrzenia na pojęcia takie jak kanon, różnica i dialog. Choć K. Przyszczypkowski znaczną część tego rozdziału przeznacza na omówienie wymienionych terminów, opisując je ponownie w kategoriach religijnych, to jednak na kolejnych stronach podejmuje ważną próbę analizy porównawczej edukacji - kanonicznej oraz różnicy. Utopijna „wspólnota różnicy”, jaka mogłaby powstać w wyniku ścierania się tych dwóch pozornie odległych magisteriów, byłaby przestrzenią chroniącą trwałe wartości i zachowującą jednocześnie autonomię odmiennych kultur oraz kanonów. Autor stawia również pytanie o realność konstrukcji takiego edukacyjnego magisterium i - jak sam zaznacza - usiłuje znaleźć na nie odpowiedź w podjętych w całej publikacji rozważaniach.

W rozdziale siódmym autor wyjaśnia znaczenie teorii pól Kurta Lewina, omawiając pojęcie konstruktów oraz ich dynamiczny związek z całościowym obszarem pola. Treści przedstawione w tym rozdziale można potraktować jako kontynuację lub uzupełnienie rozdziału pierwszego, opisującego pojęcia granic i graniczności pozna(wa)nia. Zastosowanie tego zabiegu ułatwia czytelnikowi analizę rozważanego w książce wieloaspektowego zagadnienia polityczności.

Ostatni rozdział, Edukacja w perspektywie teorii gier, traktuje o prawomocności łączenia odległych od siebie dyscyplin naukowych. Kazimierz Przyszczypkowski zastanawia się, czy takie scalanie nie jest z góry skazane na niepowodzenie, objawiające się m.in. standaryzacją i wypalaniem się tychże dyscyplin. Swoje rozważania trafnie podsumowuje stwierdzeniem, że zderzanie się odmiennych obszarów nauki nie tylko stwarza wymienione zagrożenia, ale równocześnie otwiera nas na nowe pola badawcze.

Wartościowa i interesująca analiza zagadnienia polityczności w edukacji nie uwzględnia jednak kilku ważnych kwestii. Kazimierz Przyszczypkowski mógł pokusić się o eksplorację nurtów pedagogiki emancypacyjnej i analityczno-krytycznej, rozwijających się na polskim gruncie w efekcie wspomnianych zmian ustrojowych. Warto byłoby również zapoznać czytelnika z tezami m.in. Ivana Illicha, Michela Foucault czy Paula Freire'a, przedstawicieli nurtu politycznego, którego jednym z założeń była krytyka struktur ekonomicznych, politycznych i społecznych za zniewolenie człowieka².

Może zastanawiać również fakt, że autor nie odniósł się do całości koncepcji Carla Schmitta. Choć w definiowaniu polityczności posłużył się teorią wspomnianego politologa, pominął ważne aspekty, takie jak decyzjonizm czy okazjonalizm. Uwzględnienie tych kwestii mogłoby stanowić dla czytelnika interesujący punkt odniesienia w stosunku do współczesnej oświaty i jej reform³.

Podejmując się rozważań na temat polityczności (w) edukacji, autor mógłby wspomnieć o zjawisku przenikania się sfer politycznej, prywatnej i publicznej, w świetle którego postulaty odpolitycznienia szkolnictwa wydają się być wręcz utopijne. Należałoby je postrzegać raczej w kategoriach zmniejszania negatywnych skutków partyjnej polityki aniżeli całkowitego odpolitycznienia.

Przyjęcie przez autora zachowawczej postawy w ocenie rzeczywistych praktyk politycznych w obszarze edukacji nie obniża wysokiej wartości merytorycznej pracy, ale pozostawia bez odpowiedzi pytania o aktualne kwestie polityki edukacji, dotyczące m.in. regulacji prawa oświatowego, programów szkolnych czy Krajowych Ram Kwalifikacji. Odnosząc się do wysuniętego przez K. Przyszczypkowskiego wniosku o nierealności odpolitycznienia edukacji, można byłoby oczekiwać od autora propozycji działań mających na celu podwyższenie jakości istniejących aktualnie na rynku edukacyjnym ofert kształcenia. Dlatego dominujące w publikacji teoretyczne ujęcie polityczności w edukacji może nie usatysfakcjonować w pełni tych czytelników, którzy - zachęceni tytułem książki - oczekiwaliby czegoś więcej niż definicji i teorii. Zwłaszcza że teoretyczne rozważania nad pojęciami polityki i polityczności były już niejednokrotnie podejmowane, chociażby przez Chantal Mouffe w książce Polityczność. Przewodnik krytyki politycznej czy przez Marcina Króla w Filozofii politycznej⁴.

Zważywszy na przesłanie podjętych w książce rozważań, możemy uznać recenzowaną monografię za pokłosie wcześniejszych publikacji autora, takich jak np.:

• Opozycja polityczna w Polsce - wyzwania dla edukacji (1991),
• Wychowanie obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze i empiryczne (1998, współautor: Z. Melosik),
• Edukacja dla demokracji. Strategia zmian a kompetencje obywatelskie (1999).

Polityczność (w) edukacji jest zrównoważoną, powstrzymującą się od bezzasadnej krytyki monografią. Rzeczowe wyjaśnienie terminów polityczności i edukacji świadczy o wnikliwym spojrzeniu na rzeczywistość edukacyjną oraz dużej wiedzy i doświadczeniu autora, co niewątpliwie stanowi walor tej publikacji. Dodatkowym atutem książki jest przejrzysty układ treści i język, zrozumiały nie tyko dla znawców oświaty.

Rekapitulując, należy stwierdzić, iż książka Kazimierza Przyszczypkowskiego to zbiór uważnie przeanalizowanych kwestii edukacyjnych, popartych wieloletnimi badaniami autora nad kategoriami oporu, emancypacji, transformacji czy obywatelskości. Kwestie te, pomimo upływu lat, są nadal aktualne i wciąż stanowią wyzwanie dla niejednego badacza. Autor zachęca czytelnika do spojrzenia na edukację w sposób horyzontalny - tak, jak to czyni sam autor.

Lekturę omawianej publikacji można polecić nie tylko pedagogom, ale też wszystkim, którzy - będąc świadomymi graniczności swojej wiedzy - pragnęliby tę granicę przekroczyć. Krąg odbiorców recenzowanej książki poszerzy się zapewne o niemałe grono filozofów, socjologów, a nawet polityków.