Wprowadzenie

Niniejszy artykuł wyjaśnia, jak wykorzystać metodę elektronicznego portfolio na platformie e-learningowej OLAT do wzbogacenia zajęć dydaktycznych oraz dokumentowania i prowadzenia refleksji nad procesem uczenia się. Omówiona została struktura e-portfolio oraz jego zastosowanie w kursie. Przeanalizowano również opinie studentów. Opracowanie powstało na bazie własnych doświadczeń autorki zdobytych podczas korzystania z platformy OLAT¹.

E-portfolio², zwane również elektroniczną teczką lub cyfrowym portfolio, to dynamiczne narzędzie edukacyjne i społeczne służące twórcy do gromadzenia wytworów swojej pracy, a tym samym dokumentowania czynionych postępów, świadomej ich analizy i planowania dalszego rozwoju. W literaturze można spotkać się z różnymi interpretacjami definicji tego narzędzia. E. Heinrich, M. Bhattacharya i R. Rayudu³ podkreślają, że e-portfolio to coś więcej niż tylko zbiór prac studenta: jego wartość wynika z przemyślanych wyborów, umiejętnej samooceny i refleksji oraz z oceny wyników i procesu postępów w nauce. Z kolei A. Garthwait i J. Verrill⁴ oraz Y. Gulbahara i H. Tinnmaz⁵ pokazują, że istotą e-portfolio jest fakt, iż stanowi ono część procesu zdobywania wiedzy, a nie jego rezultat.

W literaturze opisywane są różne rodzaje e-portfolio. W zależności od czasu, w którym ma miejsce proces pracy, można wyróżnić trzy rodzaje e-portfolio: prezentacyjne, strukturyzowane i rozwijające się. E-portfolio prezentacyjne⁶ to kolekcja dowodów i przykładów, które reprezentują to, czego jego właściciel już się nauczył i co wybrał do zaprezentowania konkretnemu odbiorcy. Zwykle są one skategoryzowane, opisane i opatrzone refleksjami. E-portfolio strukturyzowane powstaje w procesie tworzenia dowodów i przykładów w ramach wcześniej założonej struktury, natomiast e-portfolio rozwijające się zmienia - mniej lub bardziej - swoją strukturę w procesie tworzenia i dodawania nowych dowodów. Wspominane wyżej dowody i przykłady to prace reprezentujące doświadczenia i osiągnięcia związane z konkretnymi umiejętnościami, jak również przykłady wykorzystania tych umiejętności. W dalszej części pracy zamiennie z dowodem i przykładem stosowane będzie pojęcie artefaktu.

W zależności od sposobu wykorzystywania e-portfolio K. Smith i H. Tillema⁷ rozróżniają cztery jego typy. Dwa pierwsze to e-portfolia, w których istotną rolę odgrywa z góry ustalona zawartość. Są to: e-portfolio dokumentacyjne, stosowane np. w celu udzielania wskazówek pomocnych przy wyborze zawodu lub awansie, oraz e-portfolio szkoleniowe wykorzystywane do nauki i rozwoju. Dwa kolejne to e-portfolia, w których wybór treści zależy od ich twórcy - e-portfolio refleksyjne, będące odmianą e-portfolio dokumentacyjnego, oraz e-portfolio rozwoju osobistego, skupiające się na samodzielnym uczeniu się i rozwoju jego twórcy.

W dalszej części pracy omówione zostanie prezentacyjne e-portfolio studentów, w którym istotną rolę będą odgrywały refleksje odnoszące się zarówno do własnej pracy studentów, jak i ich wyborów dotyczących poszczególnych elementów. Studenci zachęcani są do notowania refleksji w trakcie całego procesu tworzenia e-portfolio⁸, gdyż właśnie zawarte w e-portfolio refleksje nadają sens zróżnicowanym i niepowiązanym ze sobą fragmentom informacji.

Systemy e-portfolio (komercyjne i open source) znajdują zastosowanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa m.in. w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Holandii. Interesującym projektem dotyczącym e-portfolio był The Australian ePortfolio Project (AeP)⁹ prowadzony przez The Carrick Institute for Learning and Teaching in Higher Education, który współtworzą cztery australijskie uniwersytety: Queensland University of Technology, University of Melbourne, University of New England i University of Wollongong. Głównym celem tego projektu była promocja metody e-portfolio na uczelniach i rozpoznanie jej zastosowania jako sposobu na zarządzanie rozwojem oraz na podwyższanie samooceny studentów. W Polsce idea e-portfolio została upowszechniona w ramach europejskiego projektu MOSEP, który był finansowany ze środków programu Leonardo da Vinci na lata 2006-2008. Projekt realizowało Centrum e-Learningu Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Na świecie e-portfolio jest już dobrze rozwiniętym i opisanym narzędziem - metodą dokumentowania i prezentowania rozwoju osobistego. Przykładem instytucji powszechnie stosującej e-portfolio może być St. Olaf College¹⁰, na którym od roku 2001 studenci tworzą e-portfolia stanowiące zapis ich pracy wykonanej w trakcie studiów. Na Portland State University podobnie - ponad 95 proc. wszystkich studentów biorących udział w kursie FRINQ¹¹ tworzy e-portfolia, w których przedstawia swoje najlepsze prace oraz refleksje związane z ich wykonaniem. W szkolnictwie wyższym w Niemczech i w Szwajcarii e-portfolia wykorzystywane są zarówno przez nauczycieli (e-portfolio kursu), jak i jako dzienniki osiągnięć oraz refleksji studentów (e-portfolio studenta). Przykładami uniwersytetów, które korzystają w ten sposób z e-portfolio i dodatkowo pracują na opisywanej w dalsze części artykułu platformie OLAT, są: Uniwersytet w Zurychu¹² (e-portfolio od 2010 roku), Uniwersytet w Hamburgu oraz Uniwersytet w Genewie (na obu od 2011 roku).

Jak już wspomniano, badania autorki dotyczą e-portfolio tworzonego przez studentów. Zostały one zainspirowane między innymi badaniami dotyczącymi tej metody prowadzonymi na świecie, w szczególności pracą M. McNeill i A. Crama¹³. Autorzy przedstawili w tej pracy wyniki otrzymane po zaimplementowaniu metody e-portfolio w systemie Mahara. W trakcie dwóch semestrów na jednym z uniwersytetów australijskich studenci testowali użyteczność e-portfolio i jego wpływ na proces uczenia się. Wyniki pokazały, że istnieje potrzeba (ponad 55 procent wskazań), aby narzędzie to stanowiło część procesu uczenia się i nauczania. Autorzy pod koniec artykułu pozostawili otwartym pytanie o istnienie narzędzi e-portfolio, które byłoby zintegrowane z istniejącą już platformą LMS.

Opis projektu

Celem artykułu jest omówienie zastosowania e-portfolio jako metody pracy dydaktycznej ze studentkami trzeciego roku pedagogiki. Projekt został przeprowadzony w ramach przedmiotu technologie informacyjne, który realizowany był w roku akademickim 2012/2013. Wzięło w nim łącznie udział 120 studentek. Celem projektu było samodzielne stworzenie na platformie OLAT¹⁴ elektronicznego portfolio służącego do zaprezentowania i opatrzenia refleksjami swoich osiągnięć naukowych i osobistych. Projekt składał się z dwóch istotnych części: doboru artefaktów oraz refleksji. Struktura e-portfolio została z góry narzucona. Wymagane było skorzystanie z następujących stron: Dane kontaktowe, Osiągnięcia, Cele osobiste, Cele edukacyjne i Zainteresowania. Studentki zostały również poinformowane o obowiązujących zasadach oceny ich projektu.

Przy ocenianiu brane były pod uwagę następujące aspekty:

• wykorzystanie narzuconej struktury - podstawowe działy;
• dobór artefaktów i ich zgodność z przedstawionymi elementami struktury;
• poziom refleksji - włączenie osobistych przemyśleń w strukturę e-portfolio;
• zawartość (m.in. umieszczenie własnego życiorysu jako pliku w formacie PDF);
• funkcjonalność i ogólny wygląd pracy (estetyka), łatwa nawigacja oraz czytelna struktura.

Realizacja projektu na platformie OLAT

Po otrzymaniu planu struktury studentki rozpoczęły praktyczne tworzenie e-portfolio. Pierwszym krokiem było zebranie dokumentacji i selekcja informacji wchodzących w jego skład. Spośród artefaktów należało wybrać te, które miały zostać wykorzystane, stworzyć - o ile to było potrzebne - nowe artefakty oraz połączyć wybrane artefakty w spójną, sensowną całość. Artefaktami mogły być opracowania, teksty, pliki, prezentacje, blogi, zadania domowe. Użytkownik platformy OLAT może tworzyć własne artefakty - przesyłać pliki lub dodawać osobiste notatki, jak również pobierać te, które istnieją już w systemie - wpisy z własnych blogów, wiki i forów czy też pliki z innych folderów. Tworzone artefakty można klasyfikować, przypisując do nich słowa kluczowe, opisywać je i organizować w foldery. Wszystkie artefakty przechowywane są w folderze Moje artefakty. Folder ten pozwala nimi zarządzać. Można tutaj zamieszczać nowe artefakty, wyszukiwać już istniejące i usuwać niepotrzebne. Mogą być one wyświetlone w jednym z dwóch typów widoków do wyboru - w tabeli lub postaci widoku szczegółowego (rysunek 1). Tabela zalecana jest w przypadku dużej liczby artefaktów.

Następnym krokiem było utworzenie e-portfolio na platformie, w obrębie kursu technologie informacyjne. Należało wybrać z Zasobów edukacyjnych element Portfolio. Platforma OLAT umożliwia utworzenie e-portfolio w jednym z trzech szablonów do wyboru: „prostym”, „zabawnym” i „skóra”. Korzystając z edytora Portfolio i przy zachowaniu narzuconej z góry struktury, należało stworzyć odpowiednie strony w spisie treści. Każda strona to konkretny dział, posiadający tytuł i opis. Opis jest jednocześnie zawartością strony (rysunek 2).

Po zbudowaniu odpowiedniej struktury należało wstawić gotowe i związane z konkretnymi działami artefakty. Na stronie można zamieszczać wiele artefaktów, pamiętając, że pojedynczy może być dowodem na posiadanie różnych kompetencji, a zatem pojawić się na kilku stronach jednocześnie (rysunek 3).

Po kliknięciu na dany artefakt można wyświetlić jego widok szczegółowy (przykład - patrz rysunek 4).

W przypadku artefaktu powiązanego z innym elementem zewnętrznym lub pochodzącym z platformy (np. blogiem) wybranie linku Źródło spowoduje automatyczne przeniesienie z e-portfolio do miejsca, w którym znajduje się wskazany element.

Na poniższych przykładach pokazano szczegółowe widoki wybranych stron z trzech różnych e-portfolio stworzonych na platformie przez studentki realizujące omawiany projekt. Rysunek 5 przedstawia e-portfolio utworzone przy wykorzystaniu szablonu prostego, z aktywną stroną Zainteresowania. Do strony dołączone są trzy artefakty - utworzony na platformie blog oraz dwa pliki tekstowe.

Na rysunku 6 widoczne jest e-portfolio utworzone z zastosowaniem szablonu zabawnego i z aktywną stroną Osiągnięcia. Jako artefakt dołączony został życiorys w formacie PDF.

Rysunek 7 przedstawia e-portfolio utworzone z wykorzystaniem szablonu typu skóra i z aktywną stroną Cele edukacyjne. Dodatkowo dołączone są dwa artefakty - ponownie życiorys w formacie PDF oraz artefakt tekstowy zawierający refleksje dotyczące celów edukacyjnych.

Na platformie OLAT studenci mogą tworzyć w obrębie kursu więcej niż jedno e-portfolio. Wszystkie przechowywane są w folderze Moje foldery zbiorcze, który pozwala nimi zarządzać - udostępniać innym osobom lub usuwać.

Analiza opinii studentek o e-portfolio

W celu określenia użyteczności efektów metody e-portfolio zbadano stosunek ankietowanych do kilku podstawowych stwierdzeń (wykres 1). Studentkom zaprezentowano sześć stwierdzeń. Wybierały spośród nich te, z którymi się zgadzały i krótko wyjaśniały swój wybór.

Uzyskano następujące wyniki:

• Budowanie e-portfolio zachęca do przemyślenia, czego student nauczył się w trakcie studiów (zdanie 1). Okazało się, że większość studentek (88 proc.) zgodziła się z tym stwierdzeniem (np.: Dzięki e-porfolio uporządkowałam sobie wykonane projekty i napisane artykuły w okresie studiów. ).
• Proces budowania e-portfolio zachęca do przemyśleń na temat celów nauczania (zdanie 2) oraz o zdobytej wiedzy, własnych umiejętnościach czy zdolnościach (zdanie 3). Okazuje się, że oba stwierdzenia mają wiele zwolenniczek wśród studentek tworzących e-portfolio (ponad 90 procent).
• Elektroniczne portfolio jest sposobem na pokazanie innym swoich umiejętności i talentów (zdanie 4). Z tym stwierdzeniem zgodziło się ponownie ponad 80 procent studentek (np.: Mogę pokazać koleżankom, czym się interesuję, jakie czytam książki, jak spędzam wolny czas. Mogę pokazać się z jak najlepszej strony.);
• E-portfolio to dostarczenie miejsca, w którym można umieszczać zadania wykonane w trakcie kursu (zdanie 5) - z tym stwierdzeniem zgodziło się około 68 proc. studentek .
• Najmniej ankietowanych (niecałe 30 proc.) zgodziło się ze stwierdzeniem, iż e-portfolio umożliwia refleksję nad procesem uczenia się (zdanie 6). Wynika to prawdopodobnie z zaobserwowanego faktu, że kwestia refleksji nad własnym rozwojem była najtrudniejszą częścią procesu tworzenia e-portfolio. Studentkom łatwiej było wymieniać w punktach osiągnięcia czy cele edukacyjne, niż szczegółowo je opisywać lub analizować (patrz np. rysunek 6, 7).

Dobór artefaktów dokumentujących cel metody e-portfolio to kolejny element sprawiający trudność. Studentki musiały dokonać selekcji swoich artefaktów i wybrać te, które najlepiej dowodziły wskazanych przez nie umiejętności i zainteresowań. Jak studentki ustosunkowały się do pytania Czy dobór artefaktów do Twojego e-portfolio sprawił Ci trudność? Okazało się, że więcej niż połowa badanych (58 proc.) odpowiedziała na to pytanie twierdząco.

Analiza wykonanych projektów wykazała, że wśród wybieranych artefaktów przeważały wpisy pochodzące z bloga oraz dokumenty PDF (70 proc.), jak również inne dokumenty (najczęściej projekty lub wyniki testów przechowywane na platformie) potwierdzające osiągnięcia zawodowe studentek (60 procent).

Kolejne pytanie brzmiało: Czy proces tworzenia e-portfolio zachęcił Cię do zastanowienia się nad tym, czego do tej pory nauczyłaś się na studiach? Ponad 89 procent zapytanych odpowiedziało na to pytanie pozytywnie (wykres 2).

Ostatnie z analizowanych pytań brzmiało: Czy metoda e-portfolio będzie metodą wykorzystywaną przez Ciebie w przyszłości? Ponad 80 proc. studentek (wykres 3) odpowiedziało na to pytanie twierdząco.

Wnioski

Na podstawie przedstawionych wyników można stwierdzić, że dla większości studentek e-portfolio było ciekawym projektem wykonanym na platformie OLAT. Znaczna część z nich potwierdziła użyteczność tej metody jako sposobu prezentacji swoich osiągnięć naukowych i zainteresowań osobistych. Zatem metoda ta stanowi ciekawe uzupełnienie i wzbogacenie zajęć prowadzonych online. Oczywiście dla potwierdzenia uzyskanych powyżej wyników powinny być realizowane dalsze badania, które obejmowałyby większą liczbę studentów.

Podsumowanie

W niniejszym opracowaniu omówiony został nowy element platformy OLAT wykorzystywany jako narzędzie dydaktyczne do tworzenia elektronicznego portfolio. Skupiono się w szczególności na e-portfolio prezentacyjnym, wspierającym rozwój osobisty i zawodowy studentów. Zaprezentowane zostały przykładowe elementy e-portfolio stworzone przez studentki w trakcie realizacji zadanego projektu. Przedstawiona w niniejszym artykule metoda kształcenia przy wykorzystaniu e-portfolio daje możliwość zastosowania technologii informacyjnych w kształceniu na odległość. Można wykorzystać ją w pracy zespołowej lub w samokształceniu, jak również zaprojektować z jej wykorzystaniem wiele interesujących kursów online.

Doświadczenia edukacyjne różnych krajów potwierdzają wartość zastosowań dydaktycznych i wychowawczych e-portfolio oraz ujawniają zalety jego wdrożenia w szkole lub na uczelni, takie jak: wzmocnienie motywacji do uczenia się; refleksja nad swoimi mocnymi i słabymi stronami, samodzielna, twórcza praca. Podsumowując, e-portfolio jest ciekawą metodą wzbogacającą efektywność nauczania i uczenia się, również na platformie OLAT.

Bibliografia

• J. Ahn, Electronic portfolios: Blending technology, accountability and assessment, „The Journal Magazine”, 04.01.2004, http://thejournal.com/Articles/2004/04/01/Electronic-Portfolios-Blending-Technology-Accountability--Assessment.aspx.
• Australian ePortfolio Project. ePortfolio use by university students in Australia: Informing excellence in policy and practice. Final report, http://www.eportfoliopractice.qut.edu.au/docs/Aep_Final_Report/AeP_Report_ebook.pdf.
• A. Garthwait, J. Verrill, E-portfolios: Documenting student progress. „Science and Children” 2003, Vol. 40, No. 8, pp. 22-27.
• Y.Gulbahar, H. Tinnmaz, Implementing project-based learning and e-porfolio assessment in understanding course, „Journal of Research on Technology in Eduction” 2006, Vol. 38, No. 3, pp. 309-327.
• E. Heinrich, M. Bhattacharya, R. Rayudu, Preparation for life long learning Rusing ePortfolios, „European Journal of Engineering Education” 2007, Vol. 32, No. 6, pp 653-663.
• M. McNeill, A. Cram, Evaluating E-portfolios for university learning: Challenges and Opportunities, ASCILITE 2011, conference proceedings, Wrest Point, Australia, 4-7.12.2011.
• E. Palka, Blog jako narzędzie dydaktyczne na platformie OLAT, „e-mentor” 2011, nr 3 (40), s. 30-36, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/40/id/843.
• E. Palka, Platforma OLAT jako narzędzie zdalnej edukacji - cz. I, „e-mentor” 2010, nr 2 (34), s. 38-41, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/34/id/734.
• E. Palka, Platforma OLAT jako narzędzie zdalnej edukacji - cz. II, „e-mentor” 2010, nr 3 (35), s. 36-42, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/35/id/754.
• K. Smith, H. Tillema, Clarifying different types of portolio use, „Assessment and Evaluation in Higher Education” 2003, Vol. 28, No. 6, pp. 625-648.

Netografia

• Dr. Helen Barrett's Electronic Portfolios , http://electronicportfolios.com.
• Metoda ePortfolio - ePortfolio w edukacji, rozwoju i karierze http://www.eportfolio.enauczanie.com/metoda-eportfolio.
• ePortfolio, http://siloe.slask.pl/e-portfolio/index.php.
• OLAT - Your Open Source LMS, http://olat.org.
• OLAT 7.6 - User Manual, http://olat.org/images/olat/downloads/manuals/OLAT_7_6_ Manual_EN_online.pdf.