Wprowadzenie

Artykuł przybliża zagadnienie ekonomii daru w społecznościach internetowych jako nowego, fascynującego obszaru badań. Pokazuje, że ekonomia daru i forma organizacji w społecznościach otwartej współpracy mogą być rozumiane jako nowy paradygmat relacji wymiany. Opisuje problematykę ekonomii daru i organizacji otwartej współpracy w naukach ekonomicznych i - przede wszystkim - naukach o zarządzaniu, przedstawiając je jako temat wart szczególnej uwagi i zainteresowania badawczego, zwłaszcza początkujących badaczy¹.

Celem niniejszego artykułu jest zarysowanie nowego obszaru badawczego z pogranicza ekonomii, zarządzania, antropologii i socjologii. Opracowanie ma charakter przeglądowy i przybliża problematykę społeczności otwartej współpracy (takich jak Wikipedia, TripAdvisor czy Uber). Artykuł w szczególności podkreśla wagę badania tzw. ekonomii daru, której fenomen jest najbardziej widoczny właśnie w zbiorowościach internetowych. Ekonomia daru jest nową koncepcją w naukach ekonomicznych, określającą alternatywny paradygmat rozumienia motywów ludzkich (wykraczający poza typowe zachowania zorientowane na zaspokajanie własnych interesów i potrzeb). W artykule przedstawiono krótko percepcję ekonomii daru w naukach ekonomicznych i ogólnospołecznych. Następnie wskazano, jak koncepcja ta jest ujmowana w naukach o zarządzaniu, a także w antropologii. Zaproponowano ponadto kierunki badań tego fenomenu, zachęcając zwłaszcza badaczy młodego pokolenia (i doktorantów poszukujących tematów badawczych) do analizowania opisywanych zagadnień w pracy naukowej.

Ekonomia daru - nowe pole badań ekonomicznych

Gwałtowny rozwój gospodarki internetowej, a także społeczności internetowych, wpływa znacząco zarówno na sposoby prowadzenia biznesu, jak i na normy komunikowania się². W szczególności pojawianie się produktów i rynków cyfrowych powoduje konieczność ponownego interpretowania i precyzowania podstawowych prawideł ekonomii i zarzadzania (przykładowo koszt krańcowy może być bliski zeru, bariery wejścia - znikome, podobnie koszty komunikacji i dotarcia do klienta, znacznie zniwelowana lub nieistniejąca asymetria informacyjna).

Zdaniem niektórych autorów³ sprawia to, że powstają całkowicie nowe sposoby produkcji (w szczególności kolektywna produkcja oparta na otwartej współpracy), które mają potencjał, aby zrewolucjonizować całkowicie naturę zarządzania⁴, a także zakwestionować klasyczne założenia ekonomiczne. Jednocześnie głębsze konsekwencje dla ekonomii i zarzadzania wynikające z cyfrowej rewolucji są wciąż w niewielkim stopniu zbadane⁵. Nie jest jasne, jakie czynniki wpływają na motywacje ludzi, którzy tworzą dobra publiczne, spontanicznie uczestnicząc we współpracy woluntarnej, bez jakichkolwiek finansowych korzyści. Dotychczasowa teoria ekonomii podkreśla rolę altruizmu, wzajemności, a także możliwości budowania statusu społecznego w tego rodzaju działaniach⁶. Jednakże stworzenie precyzyjnych typologii zachowań i motywacji, a także wzorców behawioralnych⁷ jest, zwłaszcza w odniesieniu do projektów amatorskich, bardzo trudne. Zachowania te znajdują się także pod bardzo silnym wpływem regulacji wytworzonych w ramach samych społeczności⁸. Nawet drobne różnice w oficjalnych normach mogą znacząco wpływać na duże lub małe zainteresowanie uczestnictwem w stosujących je projektach⁹.

Społeczności otwartej współpracy doprowadziły do tego, że sieci społecznościowe (w szerokim rozumieniu, z uwzględnieniem nie tylko portali takich jak Facebook czy OKCupid, ale także Upworthy, Reddit, 9Gag, Couchsurfing, Yelp, Tripadvisor, The Pirate Bay, Uber, rodziny gier Zynga i in.) stały się jedną z wiodących form organizacji interakcji w internecie, i nabrały ogromnego znaczenia społecznego. W naukach ekonomicznych koncentracja na tych nowych i słabo zbadanych formach kooperacji jest szczególnie istotna, ponieważ to kontekst społeczny w dużym stopniu determinuje zachowania ekonomiczne. Warto zauważyć, że nawet klasyczne gry ekonomiczne przeprowadzane za pośrednictwem internetu mogą dawać odmienne rezultaty od realizowanych twarzą w twarz ¹⁰. Stoimy w obliczu wyłaniania się nowego paradygmatu sieciowego w naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu¹¹, w realiach wciąż słabo zbadanej gospodarki opartej na wiedzy¹².

Analiza motywacji do uczestnictwa w projektach otwartej współpracy może pozwolić na głębsze zrozumienie, jak formują się sieci społeczne. Analizy takiej można dokonać np. poprzez zbadanie, w jakim stopniu są one kształtowane przez twórczość (dodawanie nowych treści), a w jakim stopniu oparte na funkcjach recenzenckich (np. komentowaniu cudzych treści i działań) lub na regułach wzajemności. Jest to szczególnie ciekawe w społecznościach nieprofesjonalnych, tj. nieskupiających profesjonalistów danego zawodu. W przypadku sieci profesjonalnych (np. ruchu otwartego oprogramowania) uczestnictwo w nich, pomimo braku gratyfikacji finansowej, może mieć bezpośrednie przełożenie na status zawodowy uczestników - zwiększać ich wiarygodność, umożliwiać budowanie porftolio, tworzenie sieci zawodowych kontaktów czy budowanie własnej dobrej reputacji dzięki połączeniu jej z reputacją dużego, znanego projektu¹³. Budowanie reputacji w niektórych badaniach uznawane jest wręcz za główny powód uczestnictwa w profesjonalnych projektach otwartej współpracy¹⁴. W związku z tym osoby, które w nich partycypują, mogą kierować się także typowo egoistycznymi pobudkami¹⁵. Nieco inaczej jest natomiast w sieciach nieprofesjonalnych, takich jak Wikipedia, Tripadvisor czy Reddit - ponieważ nikt nie jest ekspertem w tworzeniu encyklopedii czy recenzji hoteli lub selekcjonowaniu ciekawych artykułów. Motywacje do uczestnictwa są zatem w znacznie mniejszym stopniu związane z zewnętrznymi korzyściami, a w większym stopniu z relacjami wewnątrz samych społeczności. Umożliwia to lepszą analizę fenomenów związanych z uczestnictwem w otwartej współpracy, co może mieć duży wpływ na rozumienie ekonomii dóbr wspólnych¹⁶.

Zwłaszcza zagadnienie ekonomii daru, do którego głębszej analizy autorzy pragną zachęcić w niniejszym artykule, jest słabo zagospodarowanym polem badawczym, stanowiącym jednakże fascynujący nowy obszar zarówno dla ekonomii, jak i antropologii, socjologii oraz zarządzania. Dlaczego uczestnicy projektów otwartej współpracy są skłonni pracować za darmo, poświęcając często setki godzin wolnego czasu? Jak postrzegają wzajemność relacji w internecie? Czy kluczowe są dla nich relacje z innymi członkami społeczności, społecznością jako taką, regulacjami zbiorowymi, tworzonym dobrem wspólnym, czy też ze światem zewnętrznym? Jak kształtuje się rozkład uczestników otwartej współpracy pod względem zaangażowania czasowego czy wkładu, tj. w jak dużym zakresie jest zgodny z rozkładem typowym dla praw potęgowych, czyli z „długim ogonem”¹⁷?

Dotychczasowa literatura przedmiotu zaledwie zarysowuje problem, pozostawiając wiele pytań, a oceny organizacji otwartej współpracy są w naukach społecznych nadal bardzo skrajne: od postrzegania ich jako wyższej formy współpracy międzyludzkiej, opartej na „mądrości tłumu”¹⁸ i jako przyszłości przedsiębiorstw¹⁹, po przekonanie, że są one jedynie nieudolną amatorszczyzną²⁰, tworzoną przez „cyfrowych maoistów”²¹.

Otwarta współpraca w teorii organizacji i zarządzania

Społeczności gospodarki internetowej są, a przynajmniej powinny być, w centrum zainteresowania nowoczesnej teorii organizacji i zarządzania. Jest tak dlatego, że metody organizacji społeczności otwartej współpracy podważają wiele z typowych założeń wspomnianej dyscypliny (dotyczących m.in. przywództwa, hierarchii, niezbędnych interakcji w grupie, zaufania, tożsamości organizacyjnej).

Możemy patrzeć na nie jak na element szerszego trendu związanego z zarządzaniem partycypacyjnym²², albo też też zwiastun powstającego „społeczeństwa sieci”²³ bądź przejaw „prosumeryzmu”, czyli zacierania granic pomiędzy twórcami a konsumentami treści²⁴.

Istotnie, społeczności otwartej współpracy, charakterystyczne dla ekonomii daru, opierają się na redukcji relacji hierarchicznych, chaotycznej strukturze i planowaniu, a także rozproszonym zaufaniu i anonimizacji znacznej części uczestników. To typowe dla „bazarowego governance”²⁵ - modelu, który wciąż jeszcze nie został dokładnie przeanalizowany i zrozumiany²⁶. Chociaż determinanty powodzenia organizacji opierających się na założeniach ekonomii daru są wciąż słabo określone, wymiana (zarówno w zakresie materialnym, jak i symbolicznym) wydaje się dla niego centralną kwestią, choć niekoniecznie musi mieć charakter symetryczny. Warto zauważyć, że nawet w przypadku pirackich serwisów wymiany plików podstawową potrzebą ich użytkowników jest nie tylko uzyskanie dostępu do mediów za darmo, ale także poczucie uczestniczenia w społeczności i wewnętrzne przekonanie o potrzebie wzajemności²⁷.

Niuanse konstrukcji społeczności mogą mieć duży wpływ na ich praktyczny kształt. Przykładowo, jak zauważają M.M. Wasko i S. Faraj²⁸, kiedy wiedza jest postrzegana raczej jako dobro publiczne niż ograniczony i cenny zasób, który trzeba chronić przed kradzieżą, ludzie chętnie się nią dzielą i uważają dbanie o interes społeczności za etyczny obowiązek. Kiedy natomiast wiedzę traktuje się jak towar, ludzie kierują się przede wszystkim własnym interesem. Ewidentnie natura czynności, charakter wymienianego dobra, a także organizacja społeczna, w której wymiana następuje, mają ogromy wpływ na to, jaki kształt przybiera ekonomia daru w konkretnym przypadku. Niejednokrotnie kluczowymi czynnikami powodzenia projektu będą czynniki całkowicie nieintuicyjne. Na przykład według Claya Shirky'ego Wikipedia jest dla jej redaktorów atrakcyjna nie dlatego, że już zawiera wysokiej jakości artykuły, ale dlatego, że umożliwia stworzenie nowych - bardzo niskiej jakości i przy niewielkim wysiłku. Paradoksalnie złe artykuły bardziej zachęcają do rozwijania Wikipedii, ponieważ znacznie więcej osób ma ochotę poprawić zły artykuł niż zacząć dobry od zera²⁹.

Podobnie, wymiana i wzajemność interakcji, typowa dla organizacji opartych na ekonomii daru, ma niespodziewany efekt uboczny: wiele osób edytuje Wikipedię nie z powodu radości, jaką sprawia im harmonijna i zgodna współpraca oraz tworzenie czegoś wspólnie z innymi, ale z powodu konfliktów i sporów z innymi edytującymi. Organizacje oparte na ekonomii daru charakteryzuje też wiele innych paradoksów: użytkownicy The Pirate Bay są skłonni do płacenia za treści i wydają więcej na dostęp do cyfrowych mediów niż osoby niebędące piratami, podróżujący w ramach sieci Couchsurfing niekoniecznie oszczędzają na podróżach itp. Wszystkie wymienione osobliwości powodują dodatkowo, że ten słabo zbadany obszar, dotyczacy nowego, niezwykle interesującego zagadnienia z zakresu nauk ekonomicznych, wart jest szczególnej uwagi.

Podsumowanie

Społeczności internetowe są przedmiotem badań od stosunkowo niedawna, a w polskiej nauce badania takie to w zasadzie wyłącznie domena młodszego pokolenia naukowców³⁰.

Niezasłużenie nie cieszą się również opinią poważnego tematu badawczego, co powoduje, że stronią od nich doktoranci. Tymczasem społeczności internetowe funkcjonują pod ogromnym wpływem kultury narodowej i danego języka, co powoduje, że wyniki badań przeprowadzanych w krajach zachodnich mogą znacząco różnić się od wyników badań podobnych społeczności w Polsce³¹. Zupełnie inaczej mogą być postrzegane nawet tak fundamentalne koncepcje jak zaufanie³², tożsamość³³ czy efektywność³⁴. Szczególnie wartościowe w tym kontekście wydaje się poszerzanie wiedzy za pomocą pogłębionych, antropologicznych studiów kulturowych³⁵.

Dlatego - jak próbowano wykazać w niniejszym artykule - badanie fenomenu ekonomii daru jest nie tylko bardzo ważne z punktu widzenia rozwoju nauki, ale także użyteczne z punktu widzenia logiki wysiłku badawczego (łatwiej o ciekawe i oryginalne odkrycia), stwarzając możliwość znalezienia nowego, naprawdę niezagospodarowanego tematu (co jest szczególnie istotne w przypadku prac doktorskich).

Bibliografia

• Anderson S.P., Goeree J.K., Holt C.A., A theoretical analysis of altruism and decision error in public goods games, „Journal of Public Economics” 1998, Vol. 70, No. 2, s. 297-323, http://dx.doi.org/10.1016/S0047-2727(98)00035-8.
• Andreoni J., Impure altruism and donations to public goods: a theory of warm-glow giving, „The Economic Journal” 1990, Vol. 100, No. 401, s. 464-477, http://dx.doi.org/10.2307/2234133.
• Batorski D., Olcoń-Kubicka M., Prowadzenie badań przez Internet - podstawowe zagadnienia metodologiczne, „Studia Socjologiczne” 2006, t. 3, nr 182, s. 99-132.
• Benabou R., Tirole J., Belief in a just world and redistributive politics, „The Quarterly Journal of Economics” 2006, Vol. 121, No. 2, s. 699-746, http://dx.doi.org/10.1162/qjec.2006.121.2.699.
• Benkler Y., Coase's Penguin, or, Linux and „The Nature of the Firm”, „Yale Law Journal” 2002, Vol. 112, No. 3, s. 369-446, http://dx.doi.org.10/2307/1562247.
• Benkler Y., The Penguin and the Leviathan: How Cooperation Triumphs Over Self-Interest, Crown Business, New York 2011.
• Benkler Y., The wealth of networks: how social production transforms markets and freedom, Yale University Press, New Haven 2006.
• Bourne D., On identity reformation and local transition: a case from Poland, „Journal of Organizational Change Management” 2010, Vol. 23, No. 6, s. 710-730, http://dx.doi.org/10.1108/09534811011084375.
• Bruns A., Blogs, Wikipedia, Second Life, and beyond: From production to produsage, Peter Lang, 2008.
• Castells M., Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009.
• Cenite M., Wang M.W., Peiwen C., Chan G.S., More Than Just Free Content. Motivations of Peer-to-Peer File Sharers, „Journal of Communication Inquiry” 2009, Vol. 33, No. 3, s. 206-221, http://dx.doi.org/10.1177/0196859909333697.
• Ciesielska M., Hybrid Organisations. A study of the Open Source - business setting, Copenhagen Business School, Copenhagen 2010.
• Crowston K., Howison J., Hierarchy and centralization in free and open source software team communications, „Knowledge, Technology & Policy” 2006, Vol. 18, No. 4, s. 65-85, http://dx.doi.org/10.1007/s12130-006-1004-8.
• Czakon W., Paradygmat sieciowy w naukach o zarządzaniu, „Przegląd Organizacji” 2011, nr 11, s. 3-6.
• David P.A., Shapiro J.S., Community-based production of open-source software: What do we know about the developers who participate?, „Information Economics and Policy” 2008, Vol. 20, No. 4, s. 364-398, http://dx.doi.org/10.1016/j.infoecopol.2008.10.001.
• Demil B., Lecocq X., Neither market nor hierarchy nor network: The emergence of bazaar governance, „Organization Studies” 2006, Vol. 27, No. 10, s. 1447-1466, http://dx.doi.org/10.1177/0170840606067250.
• Dyduch W., Innowacyjność organizacji - istota, pomiar i powiązanie z efektywnością, [w:] Bogdanienko J., Kuzela M., Sobczak I. (red.), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w warunkach globalnych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.
• Falk A., Fischbacher U., A theory of reciprocity, „Games and Economic Behavior” 2006, Vol. 54, No. 2, s. 293-315, http://dx.doi.org/10.1016/j.geb.2005.03.001.
• Filiciak M., Inny wymiar otwartości. Internetowa reprodukcja i redystrybucja treści kulturowych, „Przegląd Kulturoznawczy” 2011, t. 1, nr 9, s. 65-76.
• Greenstein S., Goldfarb A., Tucker C., Introduction to „Economics of Digitization”, [w:] Greenstein S., Goldfarb A., Tucker C. (eds.), Economics of Digitization, University of Chicago Press, Chicago 2013.
• Hergueux J., Jacquemet N., Social preferences in the online laboratory: a randomized experiment, „Experimental Economics” 2012, s. 1-33, http://dx.doi.org/10.1007/s10683-014-9400-5.
• Hofmokl J., Internet jako nowe dobro wspólne, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
• Jemielniak D., Netnografia, czyli etnografia wirtualna - nowa forma badań etnograficznych, „Prakseologia” 2013, nr 154, s. 97-116.
• Jemielniak D., Zarządzanie wiedzą - pojęcia podstawowe, [w:] Jemielniak D., Koźmiński A.K. (red.), Zarządzanie wiedzą. Podręcznik akademicki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
• Jemielniak D., Życie wirtualnych dzikich, Poltext, Warszawa 2013.
• Kamińska M., Autoetnografia jako technika badań etnograficznych w Internecie, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 2014, t. X, nr 3, s. 170-183.
• Keen A., The cult of the amateur: how today's internet is killing our culture, Broadway Business, New York 2007.
• Kobus M., Jemielniak D., Komu bije dzwon? Czemu warto badać prawa potęgowe, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie” 2014, w druku.
• Koźmiński A.K., Jemielniak D., Latusek D., Współczesne spojrzenie na kulturę organizacji, „e-mentor” 2009, nr 3(30), s. 4-13, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/30/id/648.
• Krzyworzeka A., Krzyworzeka P., Etnografia w badaniu wiedzy ukrytej, „e-mentor” 2012, nr 1(43), s. 66-69, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/43/id/906.
• Krzyworzeka P., Kultura i organizacje: perspektywa antropologiczna, [w:] Kostera M. (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
• Latusek D., Cook K.S., Trust in Transitions, „Kyklos” 2012, Vol. 65, No. 4, s. 512-525, http://dx.doi.org/10.1111/kykl.12004.
• Latusek D., Jemielniak D., (Dis)trust in Software Projects: A Thrice Told Tale. On Dynamic Relationships between Software Engineers, IT Project Managers, and Customers, „The International Journal of Technology, Knowledge and Society” 2007, Vol. 3, No. 10, s. 117-125.
• Mazurek G., Znaczenie wirtualizacji marketingu w sieciowym kreowaniu wartości, Poltext, Warszawa 2012.
• Nahapiet J., Gratton L., Rocha H.O., Knowledge and relationships: when cooperation is the norm, „European Management Review” 2005, Vol. 2(1), s. 3-14, http://dx.doi.org/10.1057/palgrave.emr.1500023.
• Ostrom E., Collective action and the evolution of social norms, „The Journal of Economic Perspectives” 2000, Vol. 14, No. 3, s. 137-158, http://dx.doi.org/10.1257/jep.14.3.137.
• Ostrom E., Governing the commons: The evolution of institutions for collective action, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
• Raymond E.S., The cathedral and the bazaar, „Knowledge, Technology & Policy” 1999, Vol. 12, No. 3, s. 23-49, http://dx.doi.org/10.1007/s12130-999-1026-0.
• Shirky C., Here comes everybody: The power of organizing without organizations, Penguin, New York 2009.
• Sułkowski Ł., Czy warto zajmować się kulturą organizacyjną, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi” 2008, nr 6, s. 9-25.
• Surowiecki J., The wisdom of crowds, Anchor Books, New York 2004.
• Tkaczyk J., Zachowania konsumenckie w środowisku wirtualnym (on-line), [w:] Pilarski S., Awdziej M., Czaplicka M., Tkaczyk J., Zięba K. (red.), Klient i marketing, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn 2010.
• Tumlin M., Harris S.R., Buchanan H., Schmidt K., Johnson K., Collectivism vs. Individualism in a Wiki World: Librarians Respond to Jaron Lanier's Essay „Digital Maoism: The Hazards of the New Online Collectivism”, „Serials Review” 2007, Vol. 33, No. 1, s. 45-53, http://dx.doi.org/10.1016/j.serrev.2006.11.002.
• Uricchio W., Cultural citizenship in the age of P2P networks, [w:] Bondebjerg I., Golding P. (eds.), European culture and the media, Intellect Books, Bristol 2004.
• Von Hippel E., Von Krogh G., Open source software and the „private-collective” innovation model: Issues for organization science, „Organization Science” 2003, s. 209-223, http://dx.doi.org/10.1287/orsc.14.2.209.14992.
• Wasko M.M., Faraj S., „It is what one does”: why people participate and help others in electronic communities of practice, „The Journal of Strategic Information Systems” 2000, Vol. 9, No. 2, s. 155-173, http://dx.doi.org/10.1016/S0963-8687(00)00045-7.
• Wasko M.M., Faraj S., Why should I share? Examining social capital and knowledge contribution in electronic networks of practice, „MIS Quarterly” 2005, Vol. 29, No. 1, s. 35-57.
• Weber S., The Success of Open Source, Harvard University Press, Cambridge 2004.