Wprowadzenie

System edukacji w Finlandii jest przedmiotem podziwu na całym świecie - nie tylko w Europie, jednak przyczyny sukcesów fińskich szkół nie są powszechnie znane. W niniejszym opracowaniu dokonano syntezy wyników wielu opracowań opisujących osiągnięcia i przyczyny sukcesów fińskich uczniów. Tam, gdzie były dostępne dane porównawcze dotyczące sytuacji w Polsce, zaprezentowano zestawienie wybranych przez autora komponentów dotyczących systemów edukacji w obu krajach. Artykuł ten nie może być jednak traktowany jako kompleksowa i wyczerpująca analiza porównawcza systemów edukacji obu krajów. Waga zagadnienia, a także jego złożoność wymagałyby bowiem znacznie bardziej obszernego opracowania. Tym niemniej autor zdecydował się na podjęcie tematu w formie artykułu naukowego, wychodząc z założenia, że przedstawione w nim tezy, opinie i fakty mogą stanowić asumpt do powstania kolejnych opracowań. W tekście przedstawiono mało znane w polskojęzycznej literaturze fakty dotyczące sytuacji fińskich uczniów, np. kwestie związane ze specyfiką języków ugrofińskich, która zdaniem niektórych autorów może dawać pewną przewagę uczniom z Finlandii nad uczniami z innych krajów. Opracowanie zawiera także wątki dotyczące kontekstu prowadzenia badań PISA na świecie. Analiza prowadzi do interesujących wniosków, które mogą stanowić inspirację do usprawniania polskiej polityki oświatowej, a także do doskonalenia strategii rozwoju oświaty na poziomie województw i powiatów.

W tekście pominięto analizę porównawczą przepisów prawnych w Polsce i w Finlandii, ponieważ:

1. W porównaniach międzynarodowych ten obszar nie jest zbyt powszechnie analizowany. W polskim systemie edukacji przez ostatnich 25 lat wykształciła się kultura reformowania opartego na nieustannym zmienianiu prawa oświatowego, co spowodowało jego przeformalizowanie, a także ubezwłasnowolniło w wielu obszarach liderów w polskiej oświacie. Prawo oświatowe w innych krajach nie jest tak ważnym czynnikiem sprawczym jak w Polsce (nie oznacza to, że w Finlandii panuje "bezprawie" - po prostu system prawny jest bliższy kulturze i etosowi nauczyciela niż w Polsce.¹
2. Brakuje w j. angielskim i polskim kompleksowych opracowań referujących fińskie prawo oświatowe.

System edukacji Finlandii od lat jest uznawany za najbardziej efektywny na świecie. Fińscy uczniowie zajmują najwyższe miejsca w rankingach międzynarodowych, przede wszystkim w słynnych badaniach PISA². Historia sukcesu Finlandii nie jest jednak wbrew pozorom długa. Kraj ten wszedł na drogę szybkiego rozwoju gospodarczego i społecznego dopiero w latach 60. XX wieku. Zanim to nastąpiło, fiński system edukacji niczym szczególnym się nie wyróżniał. Co więcej, decydenci i reformatorzy oświaty w Finlandii wcale nie postawili sobie za nadrzędny cel ulokowania swojego kraju na szczycie światowych rankingów. Sukces w badaniach międzynarodowych był dla Finów wielkim zaskoczeniem.

Uczenie się od najlepszych jest powszechnie praktykowaną strategią doskonalenia. Fiński system edukacji jest obiektem podziwu decydentów z całego świata. Kraj ten od kilku dziesięcioleci znajduje się na szczytach międzynarodowych rankingów innowacyjności. Wiele projektów dotyczących transferu wiedzy ma na celu przenoszenie rozwiązań i dobrych praktyk z Finlandii. Jednak w zarządzaniu wiedzą równie ważne jak jej transfer jest eliminowanie rozwiązań niepraktycznych i nieefektywnych. Tymczasem wydaje się, że świat, w tym także Polska, zbyt mało uwagi poświęca temu, czego w Finlandii się nie robi. Fiński system edukacji jest szczególnie "niedoinwestowany", jeśli chodzi o sformalizowanie pracy nauczyciela. W Polskim systemie oświaty istnieją tysiące stanowisk pracy (a opłacanie ich jest swego rodzaju "inwestycją"), których celem jest "produkowanie" informacji na temat funkcjonowania oświaty, a kolejne setki osób zajmują się ich przetwarzaniem. W Finlandii system jest znacznie tańszy, ponieważ opiera się na większym zaufaniu. Władze ufają nauczycielom, że uczą dobrze i rzetelnie, w związku z tym nie są zmuszone do "inwestowania" w systemy kontroli pracy nauczycieli i szkół. Fińskie społeczeństwo, a więc także nauczyciele, jest po prostu znacznie lepiej zorganizowane (a to obniża koszty koordynacji) i nastawione na przyszłość (orientacja przyszłościowa w kulturze narodowej).

Globalny kontekst oceny polskiego i fińskiego systemu edukacji

Gospodarka Finlandii jest skazana na eksport. Nieliczna populacja kraju oraz brak dużych aglomeracji miejskich (które są także dużymi rynkami zbytu na usługi i produkty intensywnie wykorzystujące wiedzę) sprawiają, że popyt wewnętrzny w tym kraju jest niewielki. Aby się rozwijać, przedsiębiorstwa muszą zatem eksportować. Abstrahując od spektakularnej porażki rynkowej marki Nokia w ostatnich latach, warto jednak nadal mieć w pamięci sukces tej firmy w latach 90. XX wieku. Rozwój telefonii komórkowej w Finlandii był spowodowany dużymi odległościami oraz małą gęstością zaludnienia, które czyniły budowę naziemnych linii telefonicznych nieopłacalną. Finowie doskonale wykorzystali technologię stworzoną na potrzeby wewnętrzne w celu jej sprzedaży za granicę.

Kontekst kulturowy i historyczny w przypadku Finlandii jest bardzo specyficzny. Kraj ten był przez około 300 lat pod okupacją szwedzką. Potem Szwedów zastąpili okupanci rosyjscy. Finowie są społeczeństwem zdecydowanie protestanckim, co pociąga za sobą daleko idące implikacje, jeśli chodzi o szacunek do słowa pisanego (znaczenie indywidualnego studiowania Biblii wśród protestantów jest dużo większe niż wśród katolików ze wszystkimi tego pozytywnymi implikacjami dla alfabetyzmu społeczeństwa) oraz kultu pracy (która w ideologii protestanckiej stanowiła⁴ sposób na osiągnięcie zbawienia). Finowie niezwykle skutecznie bronili się przed inwazją Armii Czerwonej w 1939 roku (tzw. wojna zimowa). Gdy odzyskali utracone tereny po wypowiedzeniu wojny Rosji sowieckiej, nie zgodzili się na dalszy postęp swojej armii w głąb terytorium ZSRR, co jest dowodem na ich niebywały pragmatyzm. Po wojnie żyli w doskonałych jak na kraj podbity przez Stalina relacjach z ZSRR. Historia Finlandii pod wieloma względami przypomina historię Polski, jeśli chodzi o wybory, przed jakimi stały oba kraje, a różni się od niej w kontekście decyzji, jakie zostały podjęte.

W poszukiwaniu przyczyn sukcesu Finlandii

Finlandia ma bardzo innowacyjną, proeksportową gospodarkę. Innowacje w tym kraju nie ograniczają się jednak wyłącznie do sfery technologii. Finowie z równą skutecznością co wyroby przemysłowe udoskonalają systemy społeczne, w tym system edukacji. Niedawno ogłoszono fińskie plany zlikwidowania nauczania tematycznego w szkołach, co ma być odzwierciedleniem idei zaproponowanej w 1938 roku przez amerykańskiego filozofa Johna Deweya, który postulował odejście od systemu klasowo-lekcyjnego w edukacji. W ramach planowanej zmiany w Finlandii zamiast lekcji matematyki, historii i geografii uczniowie będą przerabiać takie tematy, jak Unia Europejska, i w trakcie nauki poznają język, matematykę, geografię i historię⁵. Po wprowadzeniu reformy w szkołach będą w ciągu roku szkolnego dwa okresy, w trakcie których uczniowie będą uczeni w systemie interdyscyplinarnym dotyczącym poszczególnych zjawisk. Każdy okres będzie trwał kilka tygodni. Wprowadzane zmiany są reakcją na relatywne pogorszenie się wyników uzyskiwanych przez młodych Finów w testach PISA. W 2003 roku fińscy uczniowie plasowali się na drugim miejscu w punktacji spośród 65 krajów objętych programem PISA, natomiast w 2012 roku znaleźli się na liście znacznie niżej - na 12. pozycji. Finowie kładą obecnie duży nacisk na edukację multidyscyplinarną, wykorzystując jedną ze swoich przewag nad systemami edukacji w innych krajach, w tym w Polsce, jaką jest posiadanie dużej liczby bardzo dobrze wyselekcjonowanych pod względem kompetencji akademickich nauczycieli. Na przykład lekcja języka angielskiego jest prowadzona z wykorzystaniem mapy Europy. Uczniowie mają przyporządkować poszczególne opisy pogody w języku angielskim różnym krajom uwidocznionym na mapie⁶.

Uwagę badaczy zainteresowanych wyjaśnieniem sukcesów uczniów z Finlandii przyciągnęły także kwestie językowe związane ze specyfiką języka fińskiego. Język ten, podobnie jak język estoński, należy do grupy bardzo rzadkich w Europie języków ugrofińskich. Asumptem do przyjrzenia się temu aspektowi były zaskakująco dobre wyniki uzyskane właśnie przez uczniów z Estonii w 2006 roku. Estonia, jak wiadomo, jest krajem byłego bloku wschodniego i należało się raczej spodziewać wyników podobnych do litewskich czy polskich. Tymczasem Estończycy już w pierwszym badaniu PISA (2006 r.) wypadli bardzo dobrze, zajmując piąte miejsce na liście. Potem kwestia wpływu specyfiki danego języka na efekty nauczania stała się obiektem bardziej pogłębionych badań - niektóre wyniki przedstawiono poniżej⁷.

Jak już wspomniano, fiński system edukacji jest znany na całym świecie z ponadprzeciętnych wyników uzyskiwanych przez uczniów. Jego wysoką efektywność przypisuje się następującym czynnikom:

• szkoły oferują wsparcie słabszym uczniom,
• każda szkoła zatrudnia pracownika socjalnego,
• uczniowie rzadko kiedy tracą lekcję z powodu choroby nauczyciela - szkoła zazwyczaj zapewnia zastępstwo,
• nauczyciele fińscy bardzo rzadko strajkują,
• obowiązuje bardzo rygorystyczny system nauki języka ojczystego według sekwencji: najpierw nauka liter, potem sylab, a następnie słów i zdań - np. na pewnym wczesnym etapie nauki wszystkie słowa są zapisywane tylko przy pomocy sylab, nie stosuje się eksperymentalnych metod polegających na rozpoczynaniu nauki czytania od całych słów lub zdań;
• szkoły fińskie mają znacznie więcej autonomii niż w wielu innych krajach - dyrektor posiada pełną autonomię, jeśli chodzi o możliwość zwolnienia nauczyciela, który nie spełnia jego oczekiwań,
• status nauczyciela w społeczeństwie jest znacznie wyższy niż w wielu innych krajach,
• różnice w podstawie programowej na poszczególnych etapach systemu edukacji są znacznie mniejsze, a co za tym idzie - przejście na wyższy stopień edukacji jest dla ucznia mniej stresujące,
• uczniowie mają do dyspozycji bezpłatną stołówkę.

Komplementarna wobec powyższej jest następująca lista czynników dających przewagę systemu edukacji (z perspektywy Stanów Zjednoczonych, która jednak jest w tym konkretnym przypadku podobna do perspektywy polskiej) w Finlandii nad innymi krajami⁸:

• Finlandia nie stosuje standaryzowanych testów oceniających postępy w nauce,
• szkoły mają zapewnioną autonomię w tworzeniu programów nauczania,
• uczniowie do ósmej klasy mogą nie otrzymywać żadnych stopni,
• wszyscy nauczyciele legitymują się stopniem magistra,
• nie obowiązuje stygmatyzacja "złych nauczycieli" - nauczyciele słabsi są otaczani wsparciem i zapewnia się im szkolenia,
• istnieje kultura współpracy między szkołami - nie ma z tego powodu szkół "dobrych" i "słabych",
• w Finlandii nie ma szkół prywatnych,
• większą wagę przywiązuje się do równości niż do doskonałości,
• dzieci są uczone samodzielności, np. samodzielnie docierają do szkoły,
• w fińskich szkołach uczniom nie zadaje się prac domowych, ponieważ zakłada się, że szkoła powinna nauczyć wszystkiego w czasie zajęć,
• szkoły nie kładą dużego nacisku na wychowanie fizyczne - nie ma zespołów szkolnych (które uczą rywalizacji); wśród szkół w Unii Europejskiej fińskie ośrodki zajmują jedne z ostatnich miejsc, przeznaczając najmniej czasu na wychowanie fizyczne,
• nauka w szkole w Finlandii zaczyna się w wieku 7 lat,
• nauczyciele spędzają tylko cztery godziny dziennie, ucząc w klasie, ponadto w każdym tygodniu przeznaczają dwie godziny na rozwój zawodowy.

Poza tym warto zwrócić uwagę na czynniki leżące poza systemem edukacji, którym także przypisuje się wpływ na sukces fińskich uczniów:

• społeczeństwo fińskie jest znacznie bardziej egalitarne i homogeniczne niż w wielu innych krajach - w Finlandii odsetek cudzoziemców wynosi 3,6 proc. (lecz w Polsce jest on jeszcze niższy: około 0,1 proc.),
• język fiński charakteryzują bardzo proste zasady ortografii, proste są także zasady tworzenia słów⁹,
• programy zagraniczne emitowane w fińskiej telewizji posiadają napisy - nie stosuje się dubbingu, co ułatwia uczenie się języków obcych.

Spoglądając na powyższe czynniki, można sobie wyobrazić, jak karkołomnym zadaniem jest "skopiowanie" dobrych rozwiązań i przeniesienie ich na grunt innego systemu edukacji, np. polskiego. Wiele z wyżej wymienionych czynników w istocie może być jedynie artefaktami, za którymi stoją zmienne ukryte, o których badacze niewiele wiedzą. Z pewnością bezpłatne stołówki szkolne to jedynie emanacja znacznie głębiej zakorzenionej cechy, a mianowicie kultury egalitaryzmu.

Oprócz spektakularnego sukcesu Estonii w testach PISA w 2006 r. innym przyczynkiem do dyskusji na temat wpływu języka z grupy ugrofińskich na wyniki nauczania jest porównanie sytuacji Finów mieszkających w Finlandii, lecz posługujących się językiem szwedzkim. Szwedzkojęzyczna mniejszość w Finlandii (5,36 proc populacji) tradycyjnie cieszyła się przywilejami w tym kraju. Szwedzkojęzyczne rodziny posiadają wyższy status materialny i społeczny. Jednak szwedzkojęzyczni uczniowie w Finlandii pomimo swojego lepszego statusu społecznego uzyskują gorsze wyniki w testach PISA niż ich fińskojęzyczni koledzy i koleżanki.

Wyniki polskich uczniów w testach PISA 2012

W 2012 roku polscy gimnazjaliści uplasowali się w badaniach PISA w światowej czołówce, nieznacznie tylko wyprzedzeni m.in. przez uczniów fińskich. Przywołany wynik Polaków, znacząco lepszy niż wyniki z lat poprzednich, jest ważnym zdarzeniem. Wyjaśnieniem tego sukcesu, odnotowanego także w mediach zagranicznych, są zachodzące od co najmniej sześciu lat zmiany w polskim systemie w obszarze kształtowania procesu edukacyjnego oraz wymagań stawianych nauczycielom (np. koncepcja oceniania kształtującego, planowanie procesu w odniesieniu do koncepcji inteligencji wielorakich, wymóg odnoszenia się w planowaniu pracy dydaktycznej do publikowanych wyników badań pedagogicznych, psychologicznych). Świadectwem tych zmian jest m.in. chociażby załącznik do rozporządzenia MEN z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego, w którym zamieszczono wymagania stawiane szkołom i nauczycielom, a które pozostają punktem odniesienia zewnętrznych badań ewaluacyjnych prowadzonych w placówkach oświatowych. Zarówno przywołane rozporządzenie, jak i wiele innych są niewątpliwie dokumentami, które pokazują kształt systemu edukacyjnego w naszym kraju. Przedmiotem badania PISA nadzorowanego przez OECD są umiejętności uczniów uporządkowane w trzech następujących dziedzinach: czytanie i rozumowanie w naukach humanistycznych (reading literacy), matematyka (mathematical literacy) oraz rozumowanie w naukach przyrodniczych (scientific literacy).

Jak zauważa M. Soczyńska, entuzjastyczna interpretacja wyników opublikowanych w raporcie PISA spotkała się z rzeczową krytyką i chłodną rezerwą środowisk znających realia polskiej oświaty i wyniki innych badań kompetencji uczniów. Najmocniej przemawia argument, że polscy gimnazjaliści wypadli słabo w zadaniach związanych z programem nauki w szkole, natomiast okazali się dobrze wytrenowani w rozwiązywaniu testów niewymagających wiedzy przedmiotowej - doskonale poradzili sobie z rozwiązaniem problemów wymagających wiedzy spoza programu nauczania¹⁰.

Wyniki uczniów w badaniach PISA wyglądają następująco, jeśli chodzi o wszystkie badane kompetencje¹¹:

• matematyka: Holandia (poz. 10/523 pkt), Estonia (11/521), Finlandia (12/519), Polska (14/518), Belgia (15/515), Niemcy (16/514). Maksymalny wynik: Szanghaj/ Chiny (poz. 1/613 pkt);
• czytanie ze zrozumieniem: Finlandia (poz. 6/524 pkt), Polska (7/518), Estonia (8/516), Holandia (9/511), Belgia (10/509), Niemcy (11/508). Maksymalny wynik: Szanghaj/ Chiny (poz. 1/570 pkt);
• nauki przyrodnicze: Finlandia (poz. 5/545 pkt), Estonia (6/541), Polska (8/526), Niemcy (11/524), Holandia (13/522), Belgia (16/505). Maksymalny wynik: Szanghaj/ Chiny (poz. 1/580 pkt).

Spoglądając na wyżej wymienione wyniki, możemy jako Polacy czuć się usatysfakcjonowani. Ciemną stroną polskiego systemu edukacji są jednak rezultaty dotyczące subiektywnych odczuć uczniów. W badaniach PISA określono także "poziom szczęścia" uczniów. Na 65 sklasyfikowanych krajów Polska zamyka (za Rosją, 58 miejsce) szóstą dziesiątkę. Polscy uczniowie tylko w ok. 64 proc. ocenili pozytywnie:

• relacje z nauczycielami,
• relacje z innymi uczniami,
• znaczenie kompetencji wyniesionych ze szkoły w dorosłym życiu,
• korzyści wynikające z wysiłku szkolnego.

Porównanie niektórych elementów systemów edukacji w Polsce i Finlandii

Porównania systemów edukacji w obu krajach można dokonywać, uwzględniając zarówno nakłady, jak i wyniki. Badania PISA są doskonałym i wiarygodnym źródłem informacji służących porównaniom w obszarze wyników. Natomiast porównania w obszarze nakładów wymagają zastosowania szerszego zakresu mierników. Do nakładów zaliczamy zarówno płace nauczycieli, jak i wydatki nieosobowe. Sama organizacja systemu (struktura) charakteryzuje obszar nakładów. Porównywanie nakładów i wyników w oświacie jest tym trudniejsze, im bardziej szczegółowych wskaźników używamy. W tabeli 1 przedstawiono porównanie systemów edukacji Polski i Finlandii, a w szczególności publicznych i prywatnych wydatków na instytucje edukacyjne jako procent PKB. Kryteria porównawcze dotyczą dostępnych danych statystycznych dla obu krajów. Lista kryteriów mogłaby być rozszerzona, lecz brakuje ku temu wiarygodnych danych empirycznych. Dobór kryteriów był celowy i związany z pewnymi mitami pokutującymi w środowisku polskich nauczycieli, z których najważniejszy dotyczy (rzekomego) "niedoinwestowania polskiej oświaty". Inny mit powszechny w ogólnospołecznym dyskursie na temat edukacji można sformułować następująco: "wykorzystanie technologii ICT jest czynnikiem sukcesu w edukacji".

System finansowania oświaty jest w Finlandii znacznie prostszy niż w Polsce¹². Tłumaczyć to można zarówno czynnikami kulturowymi (większy kapitał społeczny w Finlandii, większe zdolności do samoorganizacji), jak i organizacyjnymi (większa liczba szkół i uczniów w Polsce, duże rozproszenie geograficzne szkół). Wydatki budżetu państwa¹³ różnią się w obszarze szkolnictwa podstawowego i średniego (patrz tabela 2). Wydatki publiczne na edukację (jako odsetek ogółu wydatków publicznych)¹⁴ przedstawiają się następująco:

• średnia UE: 10,85 proc.,
• Polska: 11,38 proc.,
• Finlandia: 12,27 procent.

Spoglądając na wydatki na edukację w przeliczeniu na ucznia¹⁵ w obu analizowanych systemach edukacji, można zauważyć, że:

1. wydatki na ucznia w szkołach podstawowych (ISCED 1) w Polsce stanowią około 120 proc. średniej unijnej (w relacji do PKB w danym kraju), natomiast w Finlandii około 90 proc.,
2. wydatki na ucznia w szkołach średnich (ISCED 2-4) w Polsce stanowiły w 2010 r. około 100 proc. średniej unijnej (w relacji do PKB w danym kraju), a w Finlandii około 95 procent.

Widać więc wyraźnie, że fiński sukces edukacyjny powinien raczej być wyjaśniany jakością funkcjonowania systemu kształcenia niż wielkością nakładów.

W tabeli 3 przedstawiono porównanie systemów edukacji obu krajów z uwzględnieniem wybranych kryteriów¹⁶.

Warto zauważyć, że w żadnej kategorii związanej z nasyceniem szkół technologiami informatycznymi Finlandia nie przoduje¹⁷. Na przykład uczniowie korzystają z tablic interaktywnych znacznie rzadziej niż ma to miejsce średnio w UE. Podobnie wygląda sprawa z korzystaniem z własnych laptopów. Także nauczyciele fińscy nie przodują w takich kategoriach, jak np. pewność swoich umiejętności w posługiwaniu się nowymi mediami. Co ciekawe liderami w Europie, jeśli chodzi o pewność siebie pod tym względem (confidence in social media skills), są uczniowie z Polski. Jeśli więc szukać korelacji pomiędzy tym, co się dzieje w szkołach fińskich, a ich sukcesami edukacyjnymi, to nie znajdziemy jej w obszarze nasycenia technologiami ani też kompetencjami ICT.

Podsumowanie

Ironia sukcesu Finlandii polega na tym, że kraj ten nigdy nie miał celu być światowym liderem i wielki sukces, jaki osiągnął w testach PISA w 2001 r., był dla Finów kompletnym zaskoczeniem³⁰. Ranga nadawana wynikom testów PISA na całym świecie jest bardzo duża. Wiele krajów uznaje niskie wyniki w testach PISA za zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Z taką sytuacją mamy do czynienia w ostatnich latach: Fińscy uczniowie nadal nie są najgorsi, ale przestali być absolutnymi liderami. W 2012 roku wyniki fińskich uczniów w czytaniu spadły o 12 punktów z 536 do 524; z matematyki o 22 punkty: z 541 do 519 itd. Wyjaśnień tego zjawiska jest wiele. Niektórzy uważają, że powodem jest zadufanie w sobie spowodowane niekończącymi się głosami podziwu płynącymi do Finlandii z całego świata. Innym wytłumaczeniem może być to, że w wielu krajach zmieniono podstawy programowe w taki sposób, aby nauczały tego, co testuje się w testach PISA. Zauważono nawet działania polegające na prowadzeniu porad dla uczniów, na temat tego, jak odpowiadać w testach. PISA, jak wiadomo, pokazuje miejsce danego kraju względem pozostałych. Lepszy wynik "konkurentów" obniża wynik Finlandii. Fiński system edukacji pozostaje nadal jednym z najbardziej egalitarnych na świecie. Oznacza to, że pochodzenie społeczne uczniów ma znikomy wpływ na uzyskiwane wyniki nauczania. W opracowaniu przedstawiono szereg faktów i spostrzeżeń zogniskowanych wokół kwestii różnic polskiego i fińskiego systemu edukacji. Zawarte tutaj fakty i opinie nie pretendują do miana obrazu "rzeczywistości obiektywnej". Jak zauważają V. Mayer-Schönberger i K. Cukier³¹, w epoce Big Data (tzn. w sytuacji, gdy mamy dostęp do nieograniczonych zbiorów danych opisujących rzeczywistość) wynik "2+2 = 3,9 wystarcza". Zawarte w niniejszym opracowaniu rozważania nie mają charakteru ekspertyzy i swoją precyzyjnością opisu nie mogą dorównać oficjalnym opracowaniom Banku Światowego czy Komisji Europejskiej. Bez względu na to, jak dużą liczbę czynników weźmie się pod uwagę przy porównywaniu systemów edukacji, zawsze będzie istniało ryzyko, że pominęło się jakiś ważny i wiele wyjaśniający element. Autorowi nie są znane na przykład dane pozwalające na porównanie odsetka kobiet na stanowiskach kierowniczych w Finlandii, średniego wieku dyrektora szkoły czy frekwencji na spotkaniach z rodzicami.

Warto także zwrócić uwagę na fakt, że sami Finowie nie spoczywają na laurach i zastanawiają się nad tym, jak powinien wyglądać ich system oświaty w przyszłości. P. Sahlberg przedstawia na przykład następujące scenariusze rozwoju systemu edukacji w Finlandii³²:

• Scenariusz pierwszy: szkoły używają technologii do wspierania tradycyjnego modelu edukacji. Uczenie się ma miejsce w szkole, wspierane jest przez zadania domowe.
• Scenariusz drugi: spersonalizowane treści cyfrowe (personalized digital learning) stają się najbardziej podstawową formą uczenia się. Szkoły stają się miejscami facylitacji procesu uczenia się i sprawdzania osiągnięć ucznia.
• Scenariusz trzeci: szkoły stają się miejscami kształtowania umiejętności społecznych (social learning). Uczniowie uczą się współpracy oraz rozwiązywania problemów i kształtują nawyki umysłowe (the habits of mind).

Żaden pojedynczy czynnik nie wyjaśnia fińskiego sukcesu edukacyjnego - ani np. lokalizacja w Skandynawii (40 lat temu Finlandia była zacofana w stosunku do innych krajów skandynawskich), ani niewielka populacja kraju (porównywalna z populacją Słowacji), ani kultura protestancka (Holandia i Wielka Brytania to również kraje protestanckie, ale nie osiągają aż tak dobrych wyników jak Finlandia).

Na liście czynników, które prawdopodobnie mają kluczowy wpływ na sukces fińskiego systemu edukacji, znajdują się:

• wysokiej jakości programy nauczania na studiach, oparte na realizowaniu przez kandydatów na nauczycieli badań naukowych,
• wsparcie finansowe dla doskonalenia zawodowego,
• stworzenie etosu pracy nauczyciela, który przyciąga elitę intelektualną społeczeństwa,
• wysokie wymagania stawiane kandydatom na studia nauczycielskie (selekcja pozytywna),
• wysoki kapitał społeczny w Finlandii.

Bibliografia

• Bershidsky L., Finland schools: Subjects scrapped and replaced with 'topics' as country reforms its education system, http://www.independent.co.uk/news/world/europe/finland-schools-subjects-are-out-and-topics-are-in-as-country-reforms-its-education-system-10123911.html.
• Czas pracy i warunki pracy w relacjach nauczycieli, IBE, Warszawa 2013.
• Financing Schools in Europe: Mechanisms, Methods and Criteria in Public Funding, Eurydice Report, 2014, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/170EN.pdf.
• Grade Retention during Compulsory Education in Europe: Regulations and Statistics, Eurydice, 2011, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/126EN.pdf.
• Key Data on Teachers and School Leaders in Europe. 2013 Edition, Eurydice Report, 2013 http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/key_data_series/151EN.pdf.
• Kreft P., E-podręczniki już niedługo w polskich szkołach?, http://www.komputerswiat.pl/nowosci/wydarzenia/2013/05/e-podreczniki-juz-niedlugo-w-polskich-szkolach.aspx.
• Liczą się nauczyciele. Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2014.
• Mayer-Schönberger V., Cukier K., Big Data, MT Biznes, Warszawa 2014.
• Millar E., How do Finnish kids excel without rote learning and standardized testing?, http://www.huffingtonpost.com/c-m-rubin/the-global-search-for-edu_b_4257202.html.
• Nuoret T., Why does Finnish give better PISA results? (2013 version), http://finnish-and-pisa.blogspot.com.
• Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2012/2013, GUS, Warszawa 2013.
• Parenting Magazine's Mom Congress 2012 and Finnish Education, https://coopcatalyst.wordpress.com/2012/05/05/parenting-magazines-mom-congress-2012-and-finnish-education.
• Recommended annual taught time in full-time compulsory education in Europe 2011/12, Eurydice - Facts and Figures, 2011.
• Rubin C.M., The Global Search for Education: Got Tech? - Finland, http://www.huffingtonpost.com/c-m-rubin/the-global-search-for-edu_b_4257202.html.
• Sahlberg P., The Secret to Finland's Success: Educating Teachers, Stanford Center for Opportunity Policy in Education - Research Brief, 2010.
• Science Education in Europe: National Policies, Practices and Research, Eurydice, 2011, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/133EN.pdf.
• Snapshot of student performance in mathematics, reading and science, http://www.oecd.org/pisa/keyfindings/pisa-2012-results.htm.
• Soczyńska M., Przemilczane wyniki badań PISA: Polscy uczniowie mniej szczęśliwi od rówieśników w innych krajach, http://tnszp.pl/index.php/aktualnoci-27/1015-miroslawa-soczynska-przemilczane-wyniki-badan-pisa-polscy-uczniowie-mniej-szczesliwi-od-rowiesnikow-w-innych-krajach.
• Strauss V., Are Finland's vaunted schools slipping?, "Washington Post", 03.12.2013, http://www.washingtonpost.com/blogs/answer-sheet/wp/2013/12/03/are-finlands-vaunted-schools-slipping.
• Survey of Schools: ICT in Education. Country Profile: Finland, European Schoolnet/University of Liege, 2012, https://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/Finland%20country%20profile.pdf.
• Tablet computers replace traditional textbooks in a Finnish school, http://phys.org/news/2013-09-tablet-traditional-textbooks-finnish-school.html#jCp.
• Teachers' and School Heads' Salaries and Allowances in Europe 2011/2012, Eurydice Report, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/facts_and_figures/salaries_EN.pdf.
• The Finnish Matriculation Examination goes electric 2016, http://apuustin-leadership.blogspot.com/2013/08/the-finnish-matriculation-examination.html.
• The structure of the European education systems 2012/13: schematic diagrams, Eurydice, 2012.
• Vera-Toscano E., Public financing of education in EU countries: A cross-country systematic analysis, Joint Research Centre Institute for the Protection and Security of the Citizen (IPSC), 2013, https://ec.europa.eu/jrc/sites/default/files/lbna26223enn.pdf.