Wprowadzenie

Pomimo rosnącego zainteresowania i toczących się dyskusji nauczanie przez internet w Polsce ciągle jest w stadium początkowego rozwoju (o czym świadczy m.in. zwiększająca się z roku na rok liczba konferencji poświęconych tej problematyce). I nie chodzi tu bynajmniej o zanegowanie wysiłku ośrodków akademickich, które tę formę edukacji w różnych postaciach wdrażają już od kilku lat, ani też o brak koniecznych i pilnych uregulowań prawnych określających miejsce e-learningu w polskim systemie edukacyjnym. Elementem wskazującym na wczesne stadium tego procesu jest niemal zupełny brak wypracowanych podstaw metodycznych dotyczących tworzenia materiałów dydaktycznych, organizacji kursów i studiów online oraz prowadzenia zajęć w tym trybie. Chlubnym wyjątkiem w tym zakresie jest Polski Uniwersytet Wirtualny, w którym jako instytucji powołanej specjalnie dla potrzeb kształcenia online, nakreślenie przynajmniej podstawowych założeń metodycznych było niezbędnym warunkiem do rozpoczęcia działalności. W pozostałych przypadkach zwykle nauczyciele akademiccy zainteresowani tą formą kształcenia indywidualnie poszukują potrzebnych informacji, czerpiąc najczęściej z bogatych zasobów amerykańskich i brytyjskich dostępnych w internecie. Oznacza to, że każdy ośrodek, który podejmuje próbę wzbogacenia swojej oferty edukacyjnej o kształcenie online przechodzi tę samą drogę od początku. Niniejszy artykuł powstał w powiązaniu z działaniami podjętymi przez Centrum Rozwoju Edukacji Niestacjonarnej SGH zmierzającymi do wdrożenia systemu uzupełniania studiów zaocznych kształceniem przez internet. Jego charakter jest jednak ogólniejszy. Nie dotyczy tylko tej jednej uczelni, ale jest próbą przybliżenia zagadnień metodyki kształcenia online. Jest adresowany do wszystkich, którzy rozpoczynają lub dopiero zamierzają rozpocząć swoją "przygodę" z e-learningiem. Zgodnie z założeniami konstruktywizmu, uznawanego powszechnie za podstawową teorię dotyczącą uczenia się i nauczania przez internet, w systemie tym zmienia się zasadniczo rola ucznia i nauczyciela. Uczący się jest w tym procesie podmiotem, a wiedza jest dynamicznym procesem jego interakcji ze światem. Proces zdobywania wiedzy to odkrywanie praw rządzących rzeczywistością. Wykładowca-instruktor online towarzyszy studentowi w procesie poznawania świata i pomaga mu zrozumieć obiektywną rzeczywistość oraz zastosować pozyskaną wiedzę. Nakłada to istotne wymagania na materiały dydaktyczne, które mają służyć pomocą w odkrywaniu rzeczywistości - dlatego treść wykładu zastępowana jest przez możliwie dużą liczbę przykładów oraz zadań i to takich, które wymagają formułowania wniosków i spostrzeżeń, poszukiwania alternatywnych rozwiązań. Student, który ma znaleźć rozwiązanie problemu, stara się pozyskać w tym celu potrzebną wiedzę i robi to bardziej skutecznie niż gdyby najpierw otrzymał porcję wiadomości do zapamiętania, a dopiero później dowiadywał się gdzie można je zastosować. W Stanach Zjednoczonych oraz w wielu krajach, które wzorowały swoje systemy kształcenia przez internet na amerykańskich rozwiązaniach i doświadczeniach przyjmuje się, że podstawą tworzenia kursów online jest Projektowanie Instrukcji (Instructional Design), teoria edukacyjna określająca zasady nauczania prowadzącego do większej aktywności studenta (ucznia). Gagné sformułował 9 uniwersalnych kroków (elementów składowych) instrukcji, uznawanych powszechnie za niezbędne w projektowaniu kursów online. Należą do nich:

1. Motywowanie studenta (Motivate the Learner);
2. Wyjaśnienie (poinformowanie), co będzie treścią nauczania (Explain What is to be Learned);
3. Nawiązanie do wcześniejszej wiedzy (Recall Previous Knowledge);
4. Prezentacja nauczanych treści (Present the Material to be Learned);
5. Wspieranie uczących się (Provide Guidance for Learning);
6. Zachęcanie do aktywności własnej studenta (Active Involvement);
7. Dostarczanie informacji pozwalającej na samoocenę postępów w nauce (Provide Feedback);
8. Ocena przebiegu procesu uczenia się (Test Comprehension);
9. Zachęta (wspieranie) procesu utrwalania oraz poszerzania zdobytej wiedzy i umiejętności (Provide Enrichment or Remediation);

Aby uniknąć ewentualnych nieporozumień wynikających z tłumaczenia w nawiasach podano angielskie nazwy elementów projektowania instrukcji.

Motywowanie studenta

Ze względu na istotne znaczenie tych elementów w procesie opracowywania i tworzenia kursów "elektronicznych" poniżej zostaną one kolejno omówione:

ad. 1. Zwykle uznaje się, że jedną z form przyciągania i utrzymywania uwagi słuchacza jest atrakcyjna kolorystyka strony oraz dodane elementy graficzne. Należy jednak równocześnie pamiętać, że nadmiar tego typu "dodatków" ma działanie wręcz odwrotne - rozprasza i męczy. Raczej powodem dodawania elementów graficznych powinna być chęć uwzględnienia różnych stylów uczenia się. Bez szczegółowego opisu tej problematyki warto zauważyć, że istnieją dość istotne różnice w odbiorze nauczanych treści - jedni studenci lepiej przyswajają wiedzę podaną w formie opisu słownego, podczas gdy inni preferują dane przedstawione w formie punktów, schematów czy tabel. Dla jeszcze innych skuteczniejsze jest wysłuchanie wykładu niż jego odczytanie. Aby dać, w miarę możliwości, równe szanse wszystkim studentom, warto stosować różne formy przekazu wiedzy;

Wyjaśnienie

ad. 2. W kształceniu online istotny jest również rozkład nauczanych treści. W tradycyjnym podręczniku jest on na ogół liniowy, podczas gdy materiał zapisany w formie strony WWW może wykorzystywać technikę odsyłaczy (hiperłączy), co pozwala studentowi na swobodne przemieszczanie się i pomijanie treści już znanych bądź też zagłębianie się w te, które go szczególnie zainteresują. Doceniając niewątpliwe zalety takiego rozwiązania nie można jednak zapominać o tym, że w takiej swobodnej wędrówce łatwo zgubić wątek i pominąć informacje, które są niezbędne dla opanowania wymaganych treści. Dlatego zadaniem autora jest precyzyjne zdefiniowanie zaraz na początku szkolenia jakie wiadomości i/lub umiejętności będą od studenta wymagane na końcu kursu;

Nawiązanie

ad. 3 System hiperłączy warto także wykorzystać do określenia powiązań pomiędzy aktualnie nauczanymi treściami, a wcześniejszą wiedzą, którą student powinien już posiadać. Wskazanie powiązań, a jeszcze lepiej odwoływanie się do znanych już prawidłowości, zjawisk i faktów nie tylko przyspiesza przyswajanie nowej wiedzy, ale dodatkowo utrwala pojęcia poznane wcześniej. Co więcej, odwoływanie się do informacji podanych w innej jednostce kursu zmusza do przypomnienia lub uzupełnienia w sytuacji, gdy student nie przyswoił ich sobie w odpowiednim czasie. Ważne jest również konstruowanie przykładów oraz pytań i zadań, tak aby ich rozwiązanie wymagało sięgnięcia do poznanej uprzednio wiedzy;

Prezentacja

ad. 4 Autor kursu przygotowując materiał do prezentacji w internecie powinien oprócz różnych stylów uczenia się uwzględniać także specyfikę pracy online. Oznacza to, że poszczególne jednostki lekcyjne nie powinny przekraczać 15-20 minut wykładu, a przede wszystkim, że tradycyjną formę wykładu (uznawaną za podstawę w akademickim kształceniu stacjonarnym) należy w miarę możliwości zastępować formami aktywizującymi, głównie dyskusją (pomiędzy studentami oraz pomiędzy studentami i prowadzącym zajęcia), a także pracą w grupach (realizacja projektów, studia przypadków). Wiedza teoretyczna powinna być zawarta bądź to w dołączonym pliku pdf, bądź we wskazanych pozycjach literatury (w postaci tradycyjnej lub listy adresów WWW);

Wspieranie

ad. 5 Ponieważ znaczna część pracy studenta odbywa się samodzielnie, ważne jest, aby w razie potrzeby mógł skorzystać z odpowiednich wskazówek czy nawet podpowiedzi. Zaleca się zamieszczanie w materiałach możliwie dużej liczby przykładów, zwłaszcza odnoszących się do praktycznych zastosowań prezentowanej wiedzy. Czasami skuteczne jest dołączanie listy najczęściej zadawanych pytań (FAQ) i odpowiedzi na nie. Jest bowiem wielce prawdopodobne, że te same trudności czy pytania, będą mieli także inni studenci;

Zachęcanie

ad. 6 Punkt ten wiąże się bezpośrednio ze sposobem prezentowania wiedzy. Efektywność nauczania online zależy w dużym stopniu od aktywności studenta. Dlatego należy tworzyć środowisko sprzyjające różnym formom aktywności przez dyskusje oraz pracę grupową. W dalszej części materiału opisano szereg interaktywnych form pracy dostępnych w systemie e-sgh;

Dostarczanie informacji

ad. 7 Podczas rozwiązywania wszelkiego rodzaju zadań czy to utrwalających, czy sprawdzających student powinien otrzymywać bieżące wskazówki dotyczące poprawności proponowanych przez niego rozwiązań, innych możliwości rozwiązania, czy też podpowiedzi w sytuacji, gdy nie radzi sobie z problemem. Należy pamiętać, że nie każdy i nie od razu zdecyduje się wysłać zapytanie do prowadzącego i znacznie prościej będzie mu sięgnąć po wskazówki zamieszczone np. w osobnym odsyłaczu;

Ocena przebiegu

ad. 8 Niezależnie od zadań i testów pozwalających studentowi przekonać się, czy opanował wiadomości wymagane w danym module, także prowadzący zajęcia musi mieć możliwość oceny postępów studenta. Musi zatem przewidzieć zadania, które każdy student wykona (indywidualnie lub w formie projektu grupowego), a następnie prześle ich rozwiązania. Dobrym czynnikiem motywującym do efektywnej pracy jest przedstawienie zrealizowanych zadań na forum tak, aby były poddane również ocenie (w formie dyskusji) innych studentów w grupie. Ponadto świadomość, że praca będzie oceniona i że jej zaliczenie warunkuje np. kontynuację kursu, zwykle działa mobilizująco na studenta. Każda jednostka powinna kończyć się zestawem zadań do wykonania;

Zachęta

ad. 9 Lepszemu przyswajaniu wiadomości służy nie tylko wskazanie ich powiązań z wiedzą wcześniej poznaną, ale także podanie sposobu poszerzania bądź uzupełniania aktualnie przedstawionych treści. Zadanie takie z powodzeniem wypełnia literatura uzupełniająca, odsyłacze do stron WWW o pokrewnej problematyce oraz słowniki najważniejszych pojęć.

Zadania dla twórców

Analiza przedstawionych wyżej elementów projektowania kursu pozwala sformułować podstawowe zadania dla twórców materiałów do nauczania online:

1. Określenie celu dydaktycznego całego kursu oraz zadań szczegółowych - jaką wiedzę i jakie umiejętności powinien posiadać student po zakończeniu szkolenia¹;
2. Odpowiedź na pytanie, jaki będzie sposób realizacji zamierzonego celu, które informacje musza być przekazane bezpośrednio (w formie wykładu), po które można odesłać do literatury, innych stron WWW lub do pokrewnych przedmiotów;
3. Ustalenie sposobu i wymagań dotyczących zaliczenia przedmiotu oraz zakresu wymaganej wiedzy;
4. Staranne przemyślenie i określenie struktury kursu - podziału na mniejsze jednostki (moduły, lekcje), układu powiązań zarówno pomiędzy poszczególnymi częściami (modułami) bieżącego materiału, jak i odwołań do wiedzy wcześniejszej, a także - dla osób bardziej dociekliwych lub zainteresowanych - do informacji uzupełniających i rozszerzających;
5. Przygotowanie właściwej treści wykładu, ilustracji, schematów i wykresów oraz tematów do dyskusji na forum;
6. Opracowanie zestawu pytań i zadań sprawdzających zarówno do samooceny, jak i do oceny przez prowadzącego;
7. Przygotowanie materiałów pomocniczych - słownik kluczowych pojęć, spis literatury podstawowej i uzupełniającej.

Wprawdzie spora część wymienionych powyżej punktów odnosi się także do nauczania stacjonarnego, ale z praktyki wiadomo, że doświadczony wykładowca część z tych zadań realizuje niejako na bieżąco (zawsze można na następnych zajęciach coś uzupełnić lub dopowiedzieć), podczas gdy przygotowanie materiału do prezentacji online wymaga starannego przemyślenia wszystkich aspektów kursu w momencie jego tworzenia. I choć słusznym jest stwierdzenie, że przygotowanie dobrych materiałów dydaktycznych do kształcenia z pomocą internetu wymaga znacznie większego nakładu czasu i pracy niż w nauczaniu tradycyjnym, warto jednak zauważyć, że starannie przygotowane materiały znacznie ułatwiają sam proces prowadzenia zajęć, a mogą być przecież wykorzystywane wielokrotnie. Przedstawione wyżej uwagi opisują sytuację idealną, do której każdy twórca dydaktycznych materiałów e-learningowych powinien dążyć. W praktyce, jak wiadomo, występuje szereg uwarunkowań, głównie czasowych, które zmuszają do pewnych odstępstw od przedstawionego wzorca. Przykładem na to, że nie jest on jednak wyłącznie modelem abstrakcyjnym, mogą być kursy tworzone przez Michigan Virtual University. Ich poprawność weryfikowana jest na podstawie specjalnie opracowanych standardów. Obejmują one 4 grupy, w których sprawdza się od kilku do kilkunastu aspektów (łącznie 62 cechy) i każdy z wymienionych wyżej 9 elementów ID (Instructional Design) znajduje w nich swoje odzwierciedlenie.

Na marginesie warto zaznaczyć, że wymienione standardy są udostępniane na zasadzie open source i każdy (po prostej procedurze rejestracyjnej) może skopiować narzędzie (Course Evaluator Tool) na własny użytek, sprawdzające zgodność opracowanych przez siebie materiałów z podanymi standardami.

Bibliografia

Bibliografia

• Michigan Virtual University - http://standards.mivu.org
• llinois Online Network - http://www.ion.illinois.edu/IONresources
• Galwas B., Technika prowadzenia przedmiotu przez Internet, Materiały z III Konferencji i Warsztatów Uniwersytet Wirtualny: model, narzędzia i praktyka, Warszawa 2003.