Wstęp

Celem artykułu jest przybliżenie koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, a także zaprezentowanie najnowszych analiz, pokazujących pozycję Polski wśród innych krajów transformacji systemowej, które weszły do Unii Europejskiej.

Czym jest gospodarka oparta na wiedzy? To pytanie jest często zadawane w Polsce i za granicą nie tylko przez polityków, społeczeństwo, ale również w gronie naukowców-ekonomistów. Oczywiście istnieją definicje tego pojęcia, lecz oprócz samej definicji warto również przedstawić przykłady, pokazujące czym jest gospodarka oparta na wiedzy (GOW). Zarówno krótka charakterystyka pojęcia "wiedza", jak i umiejscowienie GOW w kontekście historycznym pozwoli na lepsze zrozumienie tego tematu.

Rodzaje wiedzy

Żeby prawidłowo zrozumieć pojęcie "gospodarka oparta na wiedzy", należy najpierw wyjaśnić, czym w ogóle jest wiedza. Nieprecyzyjne bowiem znaczenia mogą prowadzić do nieporozumień. Najczęstszym błędem jest utożsamianie wiedzy z informacją, mimo iż zagadnienia te zostały już dawno wyjaśnione, np. w informatyce. Dla rozróżnienia tych pojęć przedstawię powszechnie przyjęty w literaturze fachowej podział, zgodnie z którym rozróżnia się cztery fazy w przetwarzaniu wiedzy¹. Podstawową jednostką informacji są dane. Zbiór informacji, który jest ustrukturalizowany i interpretowany jest wiedzą. Natomiast umiejętności używania, modyfikowania i tworzenia wiedzy to mądrość.

dane ----> informacje ----> wiedza ----> mądrość Innym, powszechniej spotykanym problemem jest brak rozróżnienia wiedzy i umiejętności; w Polsce dość często przyjmuje się, szczególnie w naukach o zarządzaniu, że umiejętności są czymś innym, niż wiedza². W literaturze dotyczącej GOW czy zarządzania wiedzą przyjmuje się, że umiejętności są jednym z rodzajów wiedzy, tylko że tzw. wiedzy cichej, ukrytej (tacit), gdyż wiedza nie jest utożsamiana jedynie ze znajomością faktów (know-what). Dla usystematyzowania tych pojęć przedstawię dwa powszechnie przyjmowane współcześnie na świecie podziały wiedzy. Zgodnie z jednym z nich, wiedzę dzieli się na dwie szerokie kategorie:

• wiedza skodyfikowana (codified knowledge) - czyli wiedza zorganizowana, usystematyzowana, zapisana, która może być przechowywana i przenoszona w różny sposób, np. w książkach, raportach, patentach, w internecie itd.;
• wiedza cicha (tacit knowledge) - która ze swej natury jest nierozłącznie związana z ludźmi i jest rezultatem ich talentu, zdolności oraz doświadczeń; jest ona dobrem specjalnego rodzaju - przez to jest trudna do zmierzenia³.

Łatwa do zmierzenia jest wiedza pierwszego rodzaju. Jak odnotowuje OECD (1996): "mamy dziś tylko pośrednie i częściowe wskaźniki wzrostu bazy wiedzy. Nieznana część wiedzy jest ukryta, nieskodyfikowana i przechowywana tylko w umysłach jednostek". Powoduje to, że skodyfikowanie gospodarki opartej na wiedzy jest bardzo trudne, właśnie m.in. ze względu na brak możliwości zmierzenia "wiedzy cichej". B. Lundvall i B. Johnson⁴ wprowadzili inny podział wiedzy:

• know-what - ten typ wiedzy odnosi się do znajomości faktów i jest raczej identyfikowany z informacją;
• know-why - odnosi się do zrozumienia reguł funkcjonujących w naturze, społeczeństwie itd.;
• know-how - wiedza odnosząca się do umiejętności zrobienia czegoś; jest to wiedza, którą posiadają eksperci i gromadzona jest w postaci doświadczenia, które oni posiadają, a także doświadczenia wypracowanego przez firmy; dostęp publiczny do tego typu wiedzy jest bardzo ograniczony, a jej transfer - trudny;
• know-who - są to kombinacje informacji i relacji społecznych na temat tego, kto co wie; pozwalają one na wykorzystanie wiedzy ekspertów.

Wiedza w dwóch pierwszych znaczeniach jest skodyfikowana, natomiast w pozostałych jest bardziej ukryta, trudniejsza do usystematyzowania i zmierzenia oraz do rozpowszechnienia w sposób formalny.

Zarys przemian strukturalnych na świecie

Mówiąc o gospodarce opartej na wiedzy, należy najpierw przedstawić czynniki, które doprowadziły do powstania tego zjawiska, zarówno rozumianego jako jeden z terminów naukowych, jak i zjawiska społeczno-gospodarczo-politycznego. Najczęściej autorzy⁵ powołują się na heurystyczną koncepcję fal innowacji Schumpetera, które odnosiły się do przełomowych wynalazków i rozwoju ich wdrożeń. Zgodnie z nią, pierwsza fala rozpoczęła się ok. 1785 r. i trwała 60 lat, druga trwała 55 lat, trzecia - 50 lat, czwarta - 40 lat, a piąta - obecna, oparta na sieciach cyfrowych (digital networks), oprogramowaniu i nowych mediach ma trwać 30 lat - do 2020 r. Ideę tę wykorzystałem w prezentowanym rysunku 1, uwzględniającym również zmiany systemów społeczno-gospodarczych oraz ewolucję teorii ekonomii (teorii wzrostu gospodarczego).

Zobacz Rysunek 1 - Ewolucja systemów gospodarczych Pierwszy rodzaj systemu gospodarczego to feudalizm, gdyż wcześniej, gdy nie było w pełni ukształtowanej gospodarki, społeczeństw, nie można mówić o występowaniu systemu gospodarczego. Do opisania systemu w II połowie XX wieku użyłem sformułowania "gospodarka rynkowa" a nie kapitalizm, co odzwierciedla zmianę nastawienia społeczeństwa do kapitalizmu, który zaczął być utożsamiany - po Wielkim Kryzysie - z masowym bezrobociem i biedą. Po II wojnie światowej (a szczególnie w latach 60.) wprowadzono na świecie szereg rozwiązań prospołecznych. W związku z czym nastąpiło znaczące odejście od wcześniejszej koncepcji kapitalizmu, opartego na liberalizmie, z małą ilością elementów socjalnych. Dla rozróżnienia obu tych wariantów kapitalizmu: czystego i zawierającego wiele elementów prospołecznych, ostatni z nich przyjęło się nazywać "gospodarką rynkową". Zgodnie z jedną z najwcześniejszych definicji GOW - autorstwa OECD⁶ - gospodarki oparte na widzy to takie, które bezpośrednio bazują na produkcji, dystrybucji i użyciu wiedzy oraz informacji. W 1999 r. OECD określiło GOW jak zbiór przemysłów zaawansowanych technologii, takich jak: informatyka i telekomunikacja oraz sektorów wykwalifikowanej siły roboczej, takich jak: finanse i edukacja. Bank Światowy wyróżnia natomiast cztery tzw. filary gospodarki opartej na wiedzy. Zdaniem autora, w najlepszy sposób opisują one zasięg GOW. Są to: otoczenie instytucjonalno-prawne⁷, systemy innowacji, infrastruktura informacyjna (lub rozwój teleinformatyki), edukacja i szkolenia (lub jakość siły roboczej) . Współczesnie postuluje się konieczność rozwijania kształcenia ustawicznego, dla niedopuszczenia do powstania czy pogłębienia się "przepaści wiedzy" (knowledge divie), a także poprawienie jakości edukacji. Jedym z wielu sposobów dążenia do osiągnięcia tego jest wykorzystanie narzędzi e-learningowych. Mówiąc o gospodarce opartej na wiedzy, nasuwa się pytanie: na czym wcześniej oparta była gospodarka, jeśli nie na wiedzy? Przedstawiony schemat pokazuje, jakie były główne czynniki wzrostu gospodarczego - od klasycznych: ziemi, siły roboczej i kapitału, poprzez wiedzę organizacyjną (know-how) i wykształconą siłę roboczą, do szerszego ujęcia tych dwóch ostatnich elementów w postaci pojęcia "wiedza". Oczywiście pozostałe, wcześniejsze elementy też są ważne, jednakże - jak wskazują różne wyniki badań - udział wiedzy w tworzeniu dochodu narodowego wynosił w najbardziej rozwiniętych krajach po II wojnie światowej ok. 20-40%⁸, podczas gdy udział kapitału i pracy łącznie w Stanach Zjednoczonych w latach 1909-1949 - zgodnie z wynikami badań Roberta Solowa - tylko 12,5%. Nawet w czasach starożytnych rozwój gospodarczy w pewnej mierze zawdzięczany był wiedzy i jej wykorzystaniu. Jednakże udział ten był zbyt mały, by można stwierdzić, że była to gospodarka oparta, bazująca na wiedzy, jako podstawowym czynniku prowadzącym do jej rozwoju. Dopiero kilka tysięcy lat postępu cywilizacyjnego doprowadziło do tego, że duża część społeczeństwa nie pracuje fizycznie, lecz umysłowo i nie mięśnie już, ale wiedza staje się kluczowym, podstawowym czynnikiem sprawczym rozwoju.

Gospodarka oparta na wiedzy w unijnych strategiach polityki gospodarczej

Przemiany cywilizacyjne znalazły odzwierciedlenie w polityce gospodarczej niektórych państw. Pod względem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy przodują Stany Zjednoczone, a Unia Europejska od wielu lat pozostaje w tyle pod tym względem. By zniwelować ten dystans opracowano Strategię Lizbońską i przyjęto ją w 2000 r. Postawiono wtedy Unii Europejskiej strategiczny cel: stać się w ciągu dziesięciu lat najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką opartą na wiedzy na świecie. Dziś już wiadomo, że cel ten będzie bardzo trudno osiągnąć (o ile w ogóle jest to możliwe), gdyż przykładowo poziom produktywności w UE-15 był o 20% niższy niż w Stanach Zjednoczonych i bardzo trudno byłoby ten dystans nadrobić w ciągu sześciu lat. Wobec tego sens realizacji Strategii do niedawna stał pod znakiem zapytania, aż do czasu ostatniego szczytu Rady Europejskiej w Brukseli w marcu br., w trakcie którego nowe kraje członkowskie "reanimowały" strategię⁹. Szczyt w Göteborgu w 2001 r. wprowadził szczegółowy cel¹⁰ wdrażania Strategii: podniesienie poziomu wydatków na badania i rozwój do 3% PKB do 2010 r., z których 2/3 powinny być finansowane przez sektor prywatny. Realizacja tego celu w niektórych krajach "starej" UE nie będzie trudna, natomiast np. w Polsce może być zupełnie inaczej. Poziom ten w latach 1994-2001 wynosił przeciętnie 0,7% PKB (i jedynie w 1994 r. było to więcej niż 0,8%), a zatem nakłady te należałoby zwiększyć aż czterokrotnie, by osiągnąć ten cel. Nawet przy napływie funduszy unijnych może być to trudne do osiągnięcia. Widzimy więc, że mimo wyzwań dziejowych, mimo że tworzenie gospodarki opartej na wiedzy jest w obecnie nie tylko szansą rozwojową, ale i koniecznością, by nie poddać się marginalizacji kraju ze względu na tzw. "podział wiedzy"¹¹. Działania polityków unijnych w tym zakresie można uznać za niewystarczające, o czym świadczy stan realizacji Strategii Lizbońskiej. Spowodowane jest to głównie zbyt wysokimi kosztami pracy i niższą (niż w USA) innowacyjnością firm.

Można zadać pytanie, jak na tym tle wygląda Polska? Wydawałoby się, że polska nauka stoi na dość wysokim poziomie, co powinno w znaczący sposób wpływać na rozwój gospodarki opartej na wiedzy w naszym kraju, w porównaniu do innych krajów transformacji systemowej.

Rozwój gospodarki opartej na wiedzy w Polsce i w innych krajach UE

Mimo, że utożsamianie poziomu nauki z poziomem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest błędne, oba te pojęcia mają wiele ze sobą wspólnego¹². Pozycja Polski pod względem rozwoju systemów innowacji, a więc m.in. współdziałania między uczelniami a praktyką, wśród krajów transformacji systemowej, które weszły do UE, nie jest bardzo zła (dwa kraje - Łotwa i Słowacja - odnotowały gorsze wyniki), a pod względem edukacji - najlepsza (por. rysunek 2). Jednakże pod względem rozwoju infrastruktury informacyjnej jedynie sytuacja Litwy była gorsza. Związane jest to w dużej mierze z polityką gospodarczą realizowaną w Polsce, szczególnie polityką teleinformatyczną, zgodnie z którą - ze względu na wpływy budżetowe - państwo pozwoliło na dominację jednego przedsiębiorstwa na rynku, co doprowadziło do skutecznego zahamowania rozwoju konkurencji na rynku telekomunikacyjnym oraz dostępu do internetu, powodując w efekcie utrzymywanie się bardzo wysokich cen dostępu do sieci. Błędem było również wprowadzenie - pod presją opinii publicznej - zerowej stawki VAT na internet w bieżącym roku, gdy było wiadomo, że jest to sprzeczne z prawem unijnym.

Rysunek 2. Filary gospodarki opartej na wiedzy w ośmiu krajach transformacji systemowej


Źródło: World Bank Institute (2004).

Niska wartość wskaźnika rozwoju infrastruktury informacyjnej sprawiła, że pod względem Wskaźnika Gospodarki Wiedzy, opracowanego przez Instytut Banku Światowego, jako średnią arytmetyczną czterech filarów GOW, spośród ww. krajów Polska zajęła przedostatnie miejsce, wyprzedzając Słowację.

Modyfikując natomiast ww. metodologię, uwzględniając wagę poszczególnych filarów w tworzeniu GOW, biorąc przy tym za wzór gospodarkę USA, autor otrzymał następujące wyniki (rysunek 3).

Rysunek 3. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy w wybranych krajach transformacji systemowej w porównaniu do innych, wybranych krajów i ich grup.


Źródło: Piech (2004a), s. 44.

Okazuje się, że przy takiej metodologii Polska pod względem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy zajmuje ostatnie miejsce wśród ośmiu krajów transformacji systemowej, które weszły do Unii Europejskiej¹³.

Zakończenie

Jeszcze kilka lat temu mówienie o gospodarce opartej na wiedzy w Polsce spotykało się z dużym niezrozumieniem. Uważano, że jest to idea zarezerwowana wyłącznie dla środowiska naukowego. Działalność popularyzatorska prof. A. Kuklińskiego, pod którego redakcją wydanych zostało kilka książek, dostępnych również na rynkach zagranicznych, wieloaspektowo ujmujących te zagadnienia, nie przemawia do polskich polityków. Sytuacja zaczęła się zmieniać w ubiegłym roku, wraz z popularyzacją koncepcji Strategii Lizbońskiej i przygotowaniami Polski do wejścia do Unii Europejskiej, co oczywiście wiązało się z koniecznością dostosowania polityki gospodarczej do celów Strategii. Doprowadziło to do tego, że obecnie można by wręcz mówić o "modzie" na wypowiadanie się na temat gospodarki opartej na wiedzy. W artykule przedstawiony został zarys koncepcji gospodarki opartej na wiedzy oraz wyjaśnionych zostało kilka podstawowych kwestii, które wciąż wzbudzają w naszym kraju wątpliwości. GOW jest kolejnym z etapów przemian cywilizacyjnych, co niesie za sobą konieczność jej uwzględnienia w realizowaniu średnio- i długoterminowych strategii rozwoju gospodarczego. Jedną z nich jest Strategia Lizbońska. Mimo ambitnych celów wydaje się jednak, że zapisane w niej cele nie zostaną zrealizowane. Dodatkowo jest to utrudnione przez konsekwencje ostatniego rozszerzenia UE, które prawdopodobnie negatywnie wpłynie na budowanie gospodarki opartej na wiedzy w Unii Europejskiej¹⁴. Natomiast spośród krajów transformacji systemowej, które weszły do Unii Europejskiej, Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc¹⁵. Mimo to jak na razie niewiele w tym zakresie się zmienia: przykładowo nie ma wdrażanej strategii budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, a polityka teleinformatyczna państwa zamiast przyczyniać się rozwoju infrastruktury informacyjnej, czasami jest wręcz błędna.

Bibliografia

• J. Antoszkiewicz, K. Piech, Metody rozwiązywania problemów [w:] J. Antoszkiewicz (red.), Metody rozwiązywania problemów w warunkach małego przedsiębiorstwa, IFGN SGH, Warszawa 1999.
• R. Ciborowski, J. Grabowiecki (2004), Innovation and technological competitiveness of Central and East European Countries, in: K. Piech (ed.), The knowledge-based economy in transition countries: selected issues, University College London - School of Slavonic and East European Studies, Londyn 2004, s. 175-200 (w druku).
• P. Howitt, On Some Problems in Measuring Knowledge Based Growth, in: P. Howitt (ed.), The Implications of Knowledge Based Growth for Micro-Economic Policies, University of Calgary Press, Calgary 1996.
• T. Ito, The Japanese Economy, MIT Press, Cambridge-London 2001.
• B. Lundvall, B. Johnson, "The Learning Economy", Journal of Industry Studies, 1994, Vol. 1, No. 2.
• K. Niklewicz, Brukselski szczyt reanimacji, "Gazeta Wyborcza", 27-28 marca 2004.
• OECD, The Knowledge-Based Economy, Paris 1996.
• OECD, The Knowledge-Based Economy: A set of facts and figures, Paris 1999.
• K. Piech, Gospodarka oparta na wiedzy jako etap przemian społeczno-gospodarczych krajów transformacji systemowej, [w:] J. Nowakowski, A. Skowronek-Mielczarek (red.), Gospodarka, przedsiębiorstwo i konsument a wyzwania europejskie, SGH, Warszawa 2004.
• K. Piech, The knowledge-based economy in transition countries: assessing the place of new EU member states, in: K. Piech (ed.), The knowledge-based economy in transition countries: selected issues, University College London - School of Slavonic and East European Studies, London 2004, s. 3-60 (w druku).
• P. Rostropowicz, Prateorie sektorowego rozwoju gospodarki - próba teoretycznego ujęcia wczesnej fazy ewolucji kapitalizmu, "Polityka Gospodarcza" nr 9 (w przygotowaniu).
• D.J. Skyrme, Knowledge networking, creating the collaborative enterprise, Butterworth-Heinemann, Oxford 1999.
• N. Witulska, Zarządzanie wiedzą w aspekcie osiągania przewagi konkurencyjnej, [w:] K. Piech, G. Szczodrowski (red.), Przemiany i perspektywy polskich przedsiębiorstw w dobie integracji z Unią Europejską, IW, Warszawa 2003.
• World Bank Institute, Interactive Knowledge Assessment Methodology (KAM), wrzesień 2004.