Nauczyciel w społeczeństwie informacyjnym

Rola społeczna, jaką pełni nauczyciel w procesie kształcenia w tradycyjnym ujęciu jest oczywista dla wszystkich¹. Natomiast w warunkach rozwijającego się społeczeństwa informacyjnego i rozszerzającej się oferty kształcenia na odległość przez internet, określenie funkcji, jaką pełni nauczyciel ponownie powinno stać się przedmiotem dyskusji. Obserwatorzy rozwoju edukacji zwracają uwagę na różnice pokoleniowe oraz duży postęp technologiczny i inne realia życia młodych ludzi². Powstaje nowa rzeczywistość, której docelowego kształtu jeszcze nie znamy i wobec szybkiego tempa rozwoju cywilizacyjnego nie potrafimy jej przewidzieć, mając do dyspozycji jedynie dotychczasowe doświadczenia. Nie ma zatem zbyt wielu przesłanek do precyzyjnego ustalenia atrybutów roli nauczyciela w przyszłości. Charakterystyka roli nauczyciela kształtuje się na bieżąco w wyniku codziennych doświadczeń. Można się jedynie pokusić o stworzenie modelu antycypacyjnego, opartego na wyobrażeniu potrzeb społecznych, tworzonego z uwzględnieniem szybko postępujących zmian³. I wobec ogromnej presji informatyzacji życia społecznego wydaje się, że ten właśnie aspekt powinien być wiodący w charakterystyce roli nauczyciela. Nauczanie na odległość jako forma kształcenia w polskich warunkach jest obarczone szczególnym ciężarem - ciężarem braku uregulowań prawnych⁴. Nauczyciel podejmujący się nauczania przez internet ma świadomość, że to co czyni ma raczej charakter eksperymentu niż sformalizowanego działania. Wie również, że podobnie jak on sądzi większość uczestników procesu nauczania (szczególnie dorosłych). To odbiera nauczaniu przez internet powagę, właściwą sformalizowanemu kształceniu. Tak nauczyciel, jak również i uczeń/student wiedzą, że aby uzyskać formalne potwierdzenie ukończenia nauki w formie zdalnej muszą poddać się weryfikacji wiedzy w tradycyjny sposób. I tak status kształcenia na odległość w Polsce lokuje się pomiędzy eksperymentem a uzupełniającą metodą kształcenia. Nie służy to rozwojowi tego obszaru działania oraz sprzyja formułowaniu wniosków, że nauczyciel zbyt swobodnie traktuje swój zawód. Kształcenie na odległość prędzej czy później doczeka się jednak usankcjonowania prawnego i nauczyciele będą musieli poradzić sobie z tą formą oraz stawić czoło technologii informacyjnej. Wobec gwałtownego przyrostu informacji, której nasze umysły nie potrafią spożytkować (umysł zdolny jest przyswoić tylko określoną ilość informacji, właściwą każdemu indywidualnie) oraz konieczności ciągłego podnoszenia kwalifikacji, edukacji przez całe życie⁵, człowiek zagubiony w "potopie" informacyjnym potrzebuje przewodnika⁶. Funkcja przewodnika jest najważniejszą rolą nauczyciela realizującego kształcenie na odległość, a szczególnie za pośrednictwem platformy edukacyjnej i zwłaszcza, gdy uczniami są ludzie dorośli⁷. Pojawia się tutaj wiele czynników, które mają zasadniczy wpływ na oczekiwania stawiane nauczycielowi-przewodnikowi.

Charakterystyka zadań nauczycielskich - aspekty psychospołeczne

Ludzie dorośli raczej rzadko bywają eksperymentatorami w dziedzinie technologii informacyjnej (to się bardzo szybko zmieni, ponieważ w ławach uczelnianych coraz częściej zasiadają studenci, znający nowe technologie). Niepewność eksperymentowania powoduje nieśmiałość w użytkowaniu nieznanych funkcji platformy edukacyjnej. Dlatego, chociaż na odległość, nauczyciel musi być w części specjalistą w zakresie metodyki nauczania technologii informacyjnej. Szczególne to wyzwanie, gdy ma się do dyspozycji jedynie narzędzia, które odbiorcy sprawiają trudność (uczymy przy pomocy środków, które same w sobie powinny być celami). Dobrym rozwiązaniem jest tutaj podejście konstruktywistyczne, które pomaga tak planować pracę, aby skłonić ucznia do samodzielnego, a jednocześnie skutecznego poszukiwania rozwiązań i nabywania umiejętności, jednocześnie z przyswajaniem wiedzy merytorycznej. Niezmiernie trudne to zadanie, zwłaszcza, że dorosły uczestnik procesu edukacji nie poddaje się zbyt łatwo działaniom, których celowość budzi jego wątpliwości. Naturalną reakcją jest protest, że tradycyjnym sposobem można to zrealizować łatwiej. Protest ów ma swoje źródła w podstawowych trudnościach, związanych z obsługą narzędzi. Nauczyciel na ogół wie, że jest w tym sporo racji. Poniższe argumenty przemawiają za koniecznością rozwijania nowej formy kształcenia:

• pośrednictwo platformy edukacyjnej w kształceniu na odległość na całym świecie raczej zyskuje zwolenników niż traci,
• edukacja przez całe życie będzie się opierała na kształceniu zdalnym,
• wobec coraz bardziej realnych perspektyw pracy na odległość nabywanie doświadczenia w procesie kształcenia na odległość jest jak najbardziej uzasadnione.

W tym kontekście kompetencje nauczycieli w ogóle, choć szczególnie w wypadku kształcenia na odległość, nabierają priorytetowego znaczenia.

Szczególną uwagę należy tu poświęcić kompetencjom psychospołecznym nauczyciela, które warunkują sukces w pracy z uczniem. Należało by tu wymienić kompetencje, takie jak:

• umiejętność organizowania i kierowania pracą zespołu, szczególnie zespołu projektowego,
• umiejętność budowania motywacji uczestników platformy, umiejętność organizowania własnego czasu pracy i podopiecznych,
• szeroko pojęte umiejętności komunikacyjne ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji werbalnej i pisemnej,
• umiejętność odczytywania emocji własnych i cudzych transmitowanych za pośrednictwem mediów elektronicznych,
• umiejętność kontroli i wyrażania takich emocji w sposób najlepiej służący procesowi kształcenia na platformie edukacyjnej,
• umiejętność dzielenia się własnymi doświadczeniami i budowania płaszczyzny do wymiany doświadczeń i osiągnięć między uczestnikami zespołu,
• umiejętność konstruowania i kontrolowania więzi wewnątrz prowadzonej grupy, a także umiejętności efektywnego i konstruktywnego oceniania i stymulowania pracy uczestników platformy.

Istota tych kompetencji znacznie wzrasta wobec faktu, że są one wykorzystywane w bardzo specyficznych warunkach - na platformie internetowej, za pośrednictwem elektronicznych narzędzi komunikacyjnych⁸. Umiejętności psychospołeczne w sieci są budowane na podstawie zasobów wykorzystywanych dotąd efektywnie w życiu i pracy zawodowej. Szczególne warunki użytkowania tych umiejętności (odległość w przestrzeni, brak wizji, ograniczenie do warstwy werbalnej komunikatu, duża szybkość przekazu, liczne zakłócenia wynikające z niedoskonałości narzędzia i/lub użytkownika itp.) powodują, że są one niewystarczające i wymagają osobnego treningu. Nauczyciel również motywuje studentów do kształcenia i jest wychowawcą przygotowującym do uczestnictwa w nowoczesnym społeczeństwie informacyjnym. Motywowanie w procesie kształcenia na odległość jest szczególnie trudnym, a jednocześnie bardzo ważnym obszarem działania nauczyciela. W warunkach kształcenia tradycyjnego bezpośredni kontakt pozwala oddziaływać na uczestników procesu wielością bodźców werbalnych, pozawerbalnych, mnogością narzędzi oceniania mniej lub bardziej sformalizowanych, zapewniających subiektywną i obiektywną informację zwrotną. Pośrednictwo platformy pozbawia nauczyciela prawie wszystkich pozawerbalnych narzędzi stymulowania psychoemocjonalnego. Pozbawia również informacji zwrotnych o skuteczności zastosowanych narzędzi. Nauczyciel osamotniony w psychoemocjonalnej sferze procesu kształcenia musi poradzić sobie sam, przystosowując cały swój aparat dydaktyczny i wychowawczy do zmieniających się warunków nauczania. I trzeba tu zauważyć, że jest to bardzo szczególne wymaganie postawione nauczycielom: specjalistom kierunków nieinformatycznych trudno jest swobodnie poruszać się w warunkach wysoko stechnologizowanego nauczania.

Charakterystyka zadań nauczycielskich - aspekty dydaktyczne

Trzeba także zwrócić uwagę na rolę nauczyciela, która jest związana z budowaniem wiedzy merytorycznej. Przez pojęcie "wiedzy" nauczyciel zwykle rozumie zbiór treści, które przekazuje uczniom na lekcji. Takie rozumienie wynika z przyzwyczajenia do poruszania się wśród obszarów określonych programem, przez które musi przeprowadzić ucznia. Tradycja ta niekorzystnie zaciążyła na procesie kształcenia, spychając nauczyciela w praktyce do funkcji dostarczyciela i weryfikatora informacji. Zmiany zachodzące w ostatnich latach zmierzają nieuchronnie w kierunku daleko idących przewartościowań, także w sposobie podejścia do wiedzy. Wiedza staje się obecnie raczej zbiorem umiejętności, choć także i informacji, stanowiących bazę dla mądrości⁹, która jest ostatecznie wartością najwyższą (wyżej stoi refleksyjność twórcza ekspertów¹⁰). Nauczyciel powinien zatem skupić się na dwóch aspektach: nie tylko przekazywać informacje, ale uczyć, jak tworzyć z nich holistyczną i użyteczną całość oraz w jaki sposób te informacje celowo i selektywnie pozyskiwać. Wiedza jest tworem wielokrotnie złożonym, tworzącym wewnętrzne konstrukcje i przenikania - takie struktury holistyczne powinny powstawać u odbiorcy, a zadaniem nauczyciela jest stymulowanie ich powstawania. Wymaga to od nauczyciela bystrości dobrego obserwatora, ograniczonego brakiem bezpośredniego kontaktu, a także refleksyjności i kreatywności planisty, który zależnie od przebiegu zdarzeń będzie ten proces modyfikował. Osobnym problemem (i to nie tylko w pracy na odległość, ale w całym zawodowym funkcjonowaniu nauczyciela) jest to, że nauczyciel wykształcony w schematycznym ładzie poznawczym opartym na uporządkowanej linearnie wiedzy¹¹, może mieć tendencje do odwzorowywania tego schematu i trudności w kreatywnym budowaniu nowych struktur, a zatem sam może mieć problem z przekazywaniem wiedzy. Problem w pracy na odległość ma charakter koncepcyjny - jak ukształtować swój profil nauczycielskiego działania, aby było ono z jak największą korzyścią dla procesu kształcenia. Rola nauczyciela w kształceniu na odległość opiera się w gruncie rzeczy na tych samych podstawach, na których opiera się w nauczaniu tradycyjnym. Inność sposobu pracy nauczyciela polega jedynie na np. ograniczeniu możliwości tradycyjnego oddziaływania psychospołecznego (na którym opierał się proces kształcenia), na rzecz innych, nie do końca rozpoznanych i przetestowanych sposobów oddziaływania. Zmiany dotyczą także metodyki nauczania - dotychczasowe doświadczenia, często oparte na schemacie, teraz muszą stać się inspiracją do budowania nowych, autorskich procedur kształcenia, które powinny być badane i weryfikowane pod względem skuteczności dydaktycznej.

Bibliografia

• W. Cellary, Szanse młodzieży w gospodarce wobec globalnego społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy, Polska w Unii Europejskiej wobec wyzwań Globalnego Społeczeństwa Informacyjnego, Posiedzenie plenarne Komitetu PAN "Polska w Zjednoczonej Europie" czerwiec 2004 r., a także Raport o rozwoju społecznym 2004: W trosce o pracę. UNDP 2004, http://www.undp.org.pl 10.08.2004 r.
• C. Jonscher, Życie okablowane. Kim jesteśmy w epoce przekazu cyfrowego? Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2001.
• B. Kedzierska, Rola nauczycieli w przygotowaniu dzieci i młodzieży do uczestnictwa w społeczeństwie Informacyjnym. Kształcenie w wyższych uczelniach pedagogicznych, [w:] J. Migdałek, B. Kedzierska (red.), Informatyczne przygotowanie nauczycieli, Rabid, Kraków 2002.
• H. Kwiatkowska, Źródła inspiracji nowego myślenia o edukacji nauczycielskiej, [w:] H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, Źródła inspiracji współczesnej edukacji nauczycielskiej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Warszawa 1997.
• W. Osmańska-Furmanek, Technologia informacyjna jako element przestrzeni edukacyjnej, [w:] W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), Media i edukacja w dobie integracji, "eMPi2", Poznań 2002.
• M. M. Sysło, Standardy umiejętności nauczycielskich w zakresie technologii informacyjnej bazą dla budowy świadomego społeczeństwa informacyjnego, wystąpienie na konferencji E-wolucja. Popularyzacja idei społeczeństwa informacyjnego w Bielsku-Białej w dniu 24 listopada 2003 r.
• J. Rutkowiak, Wielość i dedukcyjność jako wymiary kultury współczesnej a pytania o kształcenie nauczycieli, [w:] A. Siemak-Tylikowska, H. Kwiatkowska, S. M. Kwiatkowski, (red.) Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata, Wyd. Akademickie "Żak", Warszawa 1998.
• M. Tanaś, Edukacyjne konsekwencje rozwoju środków informatycznych, [w:] Edukacja i dialog w świecie przyszłości, Kwiatkowska H., Szybisz M. (red.), Wyższa Szkoła Humanistyczna, Pułtusk 2003.