Wprowadzenie

Z punktu widzenia budowy gospodarki opartej na wiedzy istotne znaczenie ma opracowanie innowacyjnych produktów wpływających na podniesienie poziomu innowacyjności oraz konkurencyjności gospodarki kraju, jak również na zwiększenie współpracy pomiędzy sektorem nauki a przemysłem. Między innymi z tego względu perspektywa finansowa UE 2014-2020 podkreśla konieczność realizacji przez przedsiębiorstwa przedsięwzięć przy współpracy jednostek naukowych. Głównym celem podejmowanych przez przedsiębiorstwa działań jest realne wdrożenie opracowanych produktów do gospodarki. Aby produkty mogły zostać wdrożone, niezbędna jest szczegółowa analiza czynników przesądzających o ich sukcesie lub porażce, m.in. poziomu ryzyka wdrożeniowego. W praktyce jednak często czynniki te nie podlegają ocenie, a opracowane produkty okazują się nieatrakcyjne dla klienta. Artykuł przedstawia metodykę zarządzania ryzykiem wdrożeniowym produktów technicznych możliwą do zastosowania na różnych etapach rozwoju produktu. W opracowaniu zamieszczono opis poszczególnych etapów konstruowania metodyki oraz przedstawiono wyniki weryfikacji przeprowadzonej w odniesieniu do zrealizowanego programu badawczego.

W celu podniesienia innowacyjności oraz konkurencyjności gospodarki kraju podejmowane są działania przyczyniające się do rozwoju technologicznego i innowacji. Działania te wynikają m.in. ze strategii innowacji poszczególnych regionów kraju. Pojęcie innowacji zostało już wielokrotnie zdefiniowane, m.in. podręcznik Oslo wyróżnia cztery typy innowacji¹: w obrębie produktów, w obrębie procesów, marketingowe oraz organizacyjne. W niniejszym artykule skupiono się na innowacji produktowej, pojmowanej jako znaczące udoskonalenie produktu pod względem specyfikacji technicznych, komponentów i materiałów, wbudowanego oprogramowania, łatwości obsługi lub innych cech funkcjonalnych, oraz innowacji procesowej, polegającej na wdrożeniu nowej lub znacząco udoskonalonej metody produkcji lub dostawy. Do tej kategorii zalicza się znaczące zmiany w zakresie technologii, urządzeń oraz oprogramowania. Zaproponowana autorska definicja innowacyjnego produktu technicznego nawiązuje do obu typów innowacji - innowacyjne produkty techniczne obejmują nowe lub znacząco ulepszone bądź zmienione produkty - urządzenia, technologie, systemy, materiały, które mogą zostać wdrożone przez organizację.

Jednym z aspektów, który nie może zostać pominięty w trakcie prac nad innowacyjnym produktem technicznym, jest ryzyko. Proces zarządzania ryzykiem przyczynia się bowiem do zminimalizowania lub wyeliminowania niepożądanych zdarzeń bądź ich akceptacji przy jednoczesnej możliwości wprowadzenia modyfikacji w produkcie. Pominięcie aspektu ryzyka w pracach skutkuje m.in. opracowaniem produktu niezgodnego z przepisami prawa czy takiego, który nie cieszy się zainteresowaniem rynku. To z kolei prowadzi do sytuacji, w której podmiot opracowujący produkt ponosi stratę, głównie finansową, związaną z prowadzonymi pracami.

W literaturze występuje wiele definicji ryzyka, m.in.:

• prawdopodobieństwo, że coś się nie uda; przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny²;
• zobiektywizowana niepewność wystąpienia niepożądanego zdarzenia³;
• możliwość odchylenia od wartości oczekiwanej⁴;
• niepewne zdarzenie lub grupa zdarzeń, które - jeśli zaistnieją - mogą mieć wpływ na osiągnięcie celów (metodyka M_o_R).

W literaturze zdefiniowano również pojęcie ryzyka wdrożeniowego, postrzeganego jako ryzyko, że dany proces lub technologia nie osiągnie oczekiwań klienta w zakresie możliwości, ekonomii, operacyjności, dostępności, użyteczności lub bezpieczeństwa środowiskowego⁵. W publikacjach nie występuje jednak homogeniczne podejście do aspektu ryzyka, a autorzy⁶ wskazują na złożoność tego pojęcia, definiując je jako:

• prawdopodobieństwo;
• brak pewności (niepewność);
• zagrożenie;
• niebezpieczeństwo.

Największe rozbieżności występują w zakresie rozpatrywania ryzyka w kategorii braku pewności (niepewności). F. Knight odróżnił ryzyko od niepewności, przyjmując że niepewność jest pojęciem szerszym od ryzyka. Niepewność jest definiowana jako sytuacja, w której można zidentyfikować źródła potencjalnego niepowodzenia, ale nie da się ściśle określić prawdopodobieństwa ich materializacji. Niepewność nie jest mierzalna, a ryzyko to niepewność, którą można wyrazić za pomocą liczb⁷.

Proces zarządzania ryzykiem składa się z trzech podstawowych etapów⁸:

• identyfikacji ryzyka,
• analizy ryzyka,
• postępowania wobec ryzyka.

Identyfikacja ryzyka przeprowadzona jest przez osoby zatrudnione w organizacji lub ekspertów zewnętrznych. Na tym etapie wskazywane jest potencjalne ryzyko, które może negatywnie wpływać na realizowane przedsięwzięcie lub funkcjonowanie organizacji. Analiza ryzyka jest procesem umożliwiającym ocenę ryzyka związanego z indywidualną czynnością lub zadaniem. Ponadto w procesie analizy niezbędne jest oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka w danym, konkretnym przypadku. Postępowanie wobec ryzyka obejmuje jego akceptację, eliminację bądź zmniejszenie poprzez podjęcie odpowiednich działań. Działania podejmowane w ramach zarządzania ryzykiem powinny być dokumentowane, tak aby możliwe było porównanie ryzyka występującego w różnych okresach.

Metodyki zarządzania ryzykiem w projekcie badawczym

W literaturze zidentyfikowano wiele metodyk zarządzania ryzykiem (tabela 1). Metodyki te są opracowane często w formie standardów, np. ISO/IEC 31010:2009, ISO 31000, BS 31100: 2011, IRM/Alarm/AIRMIC 2002, COSO 2004. Ponadto autorka zidentyfikowała metodyki opracowane przez organizacje, często na własne potrzeby, które zostały następnie zaimplementowane przez wiele instytucji, m.in. RAMP (Institution of Civil Engineers and the Institute and Faculty of Actuaries), M_o_R (British Cabinet Office) czy Risk Management Methodology (European Union Agency for Network and Information Security).

Analiza wykazała, że metodyki zarządzania ryzykiem mogą mieć zastosowanie na różnych poziomach organizacji - strategicznym, taktycznym lub operacyjnym. Ponadto mogą być stosowane do zarządzania ryzykiem w odniesieniu do programów, projektów, produktów lub strategii - długoterminowych, średnioterminowych bądź krótkoterminowych. Zidentyfikowano jednak tylko jedną metodykę, w której wyraźnie zaznaczono, że jest możliwa do wykorzystania w celu zarządzania ryzykiem produktu - ISO 31000 Risk Management - Principles and Guidelines on Implementation. Standard nie wskazuje jednakże rodzaju produktów, w odniesieniu do których może mieć zastosowanie, wobec czego można przyjąć, że jest możliwe jego wykorzystanie do każdego rodzaju produktu.

Zidentyfikowane przez autorkę metodyki wyznaczają rodzaje ryzyka, które powinny zostać uwzględnione w procesie zarządzania ryzykiem (tabela 2).

Informacje zawarte w tabeli 2 wskazują, że najczęściej pojawiające się w ramach metodyk rodzaje ryzyka obejmują aspekty polityczne, społeczne, ekonomiczne, techniczne oraz środowiskowe.

Po przeprowadzeniu analizy metodyk zarządzania ryzykiem autorka nie zidentyfikowała metodyki, która miałaby zastosowanie w szczególności do zarządzania ryzykiem innowacyjnych produktów technicznych. W literaturze można wskazać metody umożliwiające ocenę ryzyka produktu technicznego - z zastrzeżeniem, że nie są to metody dedykowane, a jedynie metody standardowe, możliwe do wykorzystania również w innych procesach zarządzania produktem (tabela 3).

Zidentyfikowane w literaturze metody oceny poziomu ryzyka produktów są metodami niezawierającymi jednolitego zbioru kryteriów oceny ryzyka, które można byłoby zastosować na różnych etapach oceny produktu, począwszy od oceny ex-ante, a skończywszy na ocenie ex-post. Wydaje się przy tym, że najważniejszym momentem oceny poziomu ryzyka jest etap ex-ante, czyli przed uruchomieniem prac nad produktem, oraz wczesne etapy oceny on-going, tak aby w miarę wcześnie zdiagnozować ewentualne zagrożenia związane z realizacją prac nad produktem i podjąć decyzję o ich kontynuacji bądź zaprzestaniu.

Metodyka i organizacja badań

W ramach zrealizowanych badań autorka opracowała metodykę zarządzania ryzykiem wdrożeniowym innowacyjnych produktów technicznych. Cel ten został osiągnięty poprzez zaproponowanie narzędzia możliwego do zastosowania na różnych etapach oceny produktu (ex-ante, on-going, ex-post). Metodyka zarządzania ryzykiem wyróżnia rodzaje ryzyka (techniczne, ekonomiczne, społeczne, polityczne), które powinny zostać uwzględnione podczas oceny poziomu ryzyka produktów technicznych. Rodzaje ryzyka oraz zaproponowane w ich ramach zdarzenia zostały wyselekcjonowane z wykorzystaniem metody AHP - poszczególne zbiory zostały opracowane z wykorzystaniem metody eksperckiej.

Poprawność metodyki została zweryfikowana na 108 innowacyjnych produktach technicznych opracowanych w ramach Programu Strategicznego Innowacyjne Systemy Wspomagania Technicznego Zrównoważonego Rozwoju Gospodarki, realizowanego w Instytucie Technologii Eksploatacji - Państwowym Instytucie Badawczym (ITeE-PIB) w Radomiu w latach 2010-2015.

Metodyka zarządzania ryzykiem wdrożeniowym produktów technicznych

Opracowana przez autorkę metodyka zarządzania ryzykiem wdrożeniowym produktów technicznych ma w szczególności zastosowanie w ramach ewaluacji ex-ante (przed uruchomieniem realizacji programu strategicznego lub przed uruchomieniem realizacji konkretnego zadania badawczego) oraz w ramach ewaluacji on-going (w trakcie realizacji programu, zazwyczaj w pierwszej połowie jego realizacji).

Opracowanie metodyki objęło etapy zaprezentowane na rysunku 1.

Pierwszym etapem budowy metodyki było wskazanie czynników mogących negatywnie wpłynąć na możliwość wdrożenia produktu do gospodarki. W tym celu interdyscyplinarny zespół ekspertów przeprowadził analizę typowych sytuacji obarczonych ryzykiem, które miały miejsce w różnych projektach lub programach. Badanie miało na celu wskazanie najczęściej występujących zagrożeń, które należy uwzględnić w procesie opracowania produktu technicznego. W drugim etapie badania eksperci przeprowadzili konsultacje z beneficjentami - potencjalnymi odbiorcami produktów, którzy wskazali czynniki w największym stopniu uniemożliwiające transfer produktów do gospodarki.

Drugim etapem budowy metodyki było wskazanie najczęściej występujących rodzajów ryzyka oraz niepożądanych zdarzeń wpływających na wdrożenie. Po przeprowadzeniu przeglądu literatury pod względem najczęściej występujących rodzajów ryzyka (tabela 2) wskazano na następujące rodzaje: ekonomiczne, polityczne oraz społeczne. Uwzględniono też ryzyko technologiczne, jako że ma ono kluczowe znaczenie dla produktów technicznych. Ponadto połączono aspekty polityczne z aspektami prawnymi, jako że zmiany w przepisach prawa, wywołane chociaż pośrednio zmianami politycznymi, mogą znacząco wpłynąć na możliwość rozwoju produktu. W celu stworzenia hierarchii rodzajów ryzyka mających istotne znaczenie dla oceny ryzyka produktu technicznego wykorzystano metodę AHP. Panel ekspertów środowiska naukowego i środowiska przemysłu przeprowadził proces porównań parami w odniesieniu do wskazanych rodzajów ryzyka. Matrycę porównań zamieszczono w tabeli 4.

Po przeprowadzeniu procesu porównań parami stwierdzono, że największe znaczenie dla oceny ryzyka wdrożeniowego ma ryzyko polityczno-prawne i społeczne.

Kolejnym krokiem w opracowaniu metodyki była identyfikacja niepożądanych zdarzeń w ramach każdego ze zidentyfikowanych rodzajów ryzyka. Zadaniem ekspertów było stworzenie rankingu zdarzeń z uwzględnieniem wagi danego zdarzenia i jego znaczenia w odniesieniu do możliwości nieukończenia prac nad produktem, jeżeli takie zdarzenie zaistnieje⁹.

Matryce porównań parami dla zdarzeń w poszczególnych rodzajach ryzyka zamieszczono w tabelach 5-8.

Zastosowanie metody AHP do hierarchizacji zdarzeń umożliwiło wskazanie zdarzeń o bardzo niskich wagach. Skłania to do podjęcia decyzji o usunięciu ich z listy lub zastąpieniu innymi, jeśli takowe istnieją i są istotne dla oceny innowacyjnego produktu technicznego.

W celu wyznaczenia prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanego zdarzenia autorka zaproponowała skorzystanie z powszechnie dostępnej metody mapowania ryzyka¹⁰ z wykorzystaniem matrycy oceny poziomu ryzyka, która jest wygodnym narzędziem pomiarowym, jednakże posiada pewne ograniczenia¹¹:

• powiązania pomiędzy poszczególnymi zdarzeniami nie są uwzględniane;
• każde zdarzenie jest nakładane na mapę ryzyka oddzielnie;
• nie ma możliwości obliczenia ryzyka całkowitego (zagregowanego);
• prawdopodobieństwo jest powiązane ze skutkiem.

Poprawność opracowanej metodyki zweryfikowano na innowacyjnych produktach technicznych opracowanych w ramach Programu Strategicznego Innowacyjne Systemy Wspomagania Technicznego Zrównoważonego Rozwoju Gospodarki, realizowanego w Instytucie Technologii Eksploatacji - Państwowym Instytucie Badawczym w Radomiu w latach 2010-2015. Dla każdego produktu przeanalizowano poszczególne zdarzenia i naniesiono je na mapy ryzyka. Umożliwiło to wskazanie tych obszarów, które należy monitorować w trakcie prac nad produktami. Na rysunku 2 przedstawiono przykładowe wyniki analizy poziomu ryzyka dla wybranych zdarzeń w odniesieniu do ryzyka: polityczno-prawnego, ekonomicznego, społecznego i technologicznego.

W odniesieniu do zdarzenia P1 - wstrzymanie finansowania badań na szczeblu rządowym (ryzyko polityczno-prawne) - w większości przypadków (73) stwierdzono, że prawdopodobieństwo jego wystąpienia jest bardzo niskie, ale gdyby zdarzenie wystąpiło, to skutki byłyby bardzo znaczące (m.in. konieczność wstrzymania prac nad produktem ze względu na brak środków).

W przypadku ryzyka ekonomicznego w odniesieniu do zdarzenia E4 - potencjalne pojawienie się konkurencji - w większości przypadków (32) stwierdzono, że prawdopodobieństwo jego wystąpienia jest wysokie i skutki byłyby znaczące. W 19 przypadkach prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia oceniono jako niskie - prawdopodobnie ze względu na specyfikę opracowywanych produktów (produkty jednostkowe lub prototypy).

W odniesieniu do zdarzenia S2 (ryzyko społeczne) - trudności odbiorców w dostępie do produktu - oceny dotyczące prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia były bardzo zróżnicowane: od bardzo niskiego do bardzo wysokiego.

Biorąc pod uwagę ryzyko technologiczne w odniesieniu do zdarzenia T3 - skomplikowana obsługa produktu - prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia określono głównie jako średnie (skutek również średni).

Podsumowanie

Opracowana autorska metodyka zarządzania ryzykiem wdrożeniowym innowacyjnych produktów technicznych może stanowić instrument wspomagający prowadzenie efektywnej polityki naukowej, technicznej i innowacyjnej w skali sektora oraz organizacji. Zastosowanie metodyki umożliwia zbadanie ryzyka na etapach ex-ante i on-going opracowania innowacyjnego produktu technicznego. Metodyka posiada zarówno zalety, jak i wady.

Główne zalety metodyki obejmują:

• możliwość prowadzenia oceny w różnych odstępach czasu;
• możliwość porównywania uzyskanych wyników badań w czasie;
• stosowanie jednolitych kryteriów oceny;
• możliwość podjęcia decyzji dotyczącej sposobu realizacji prac nad produktem.

Pomimo zalet, metodyka ma pewne wady:

• z powodu zastosowania metody semiilościowej (metoda ekspercka) - brak możliwości uzyskania pełnego obiektywizmu odnośnie do uzyskanego wyniku;
• możliwość analizowania jednej wybranej grupy zdarzeń;
• brak możliwości uzyskania oceny zagregowanej.

Rezultaty uzyskane w wyniku zastosowania autorskiej metodyki mają duże znaczenie na różnych etapach opracowania produktu. Na etapie ex-ante metodyka umożliwia identyfikację potencjalnych zagrożeń mogących wystąpić w trakcie prac nad planowanym do opracowania produktem. W przypadku stwierdzenia, że ryzyko jest znaczne już przed rozpoczęciem prac nad produktem, konieczne staje się podjęcie decyzji dotyczącej potrzeby rozpoczynania prac. Na etapie on-going, na którym prace są już zaawansowane, metodyka umożliwia weryfikację, jakie zagrożenia występują i w jaki sposób je wyeliminować lub zminimalizować. Zastosowanie zaproponowanej metodyki umożliwi uruchamianie lub realizację inicjatyw charakteryzujących się wysokim stopniem efektywności oraz użyteczności dla potencjalnych beneficjentów. Systematyczne zarządzanie ryzykiem przyczyni się również do unikania realizacji działań, w których koszty, czas czy inne zasoby przeznaczone do opracowania innowacyjnych produktów technicznych są nieuzasadnione.

Bibliografia

• A Guide to the Project Management Body of Knowledge, 5^th Edition, Project Management Institute, 2012.
• A risk management standard, Institute of Risk Management, 2002.
• Becker J., Analiza funkcjonalna metod ilościowych na potrzeby systemu wspomagania decyzji (część I), "Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych" 2011, t. XII, nr 2, s. 21-36.
• Bieda B., Metoda Monte Carlo w ocenie niepewności w stochastycznej analizie procesów wytwórczych i ekologii, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010.
• Dubisz S. (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 2006.
• Encyklopedia Zarządzania, http://mfiles.pl/pl/index.php/Drzewo_decyzyjne.
• Greco S. (ed.), Multiple Criteria Decision Analysis: State of the Art Surveys, "International Series in Operations Research & Management Science" 2016.
• Haimes Y.Y., Hierarchical holographic modelling, "IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics" 1981, Vol. 11, No. 9, s. 606-617, http://dx.doi.org/10.1109/TSMC.1981.4308759.
• Haimes Y.Y., Risk modelling, assessment, and management, John Wiley, New York 1998.
• Hulett D., Practical schedule risk analysis, Gower Publishing Company, 2009.
• Juselius K., The cointegrated VaR model: methodology and applications, Oxford University Press, 2006.
• Kaczmarek T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2005.
• Kisielnicki J., Zarządzanie projektami badawczo-rozwojowymi, Wolters Kluwer Business, Warszawa 2013.
• M_o_R 2010 - Management of Risk: Guidance for Practitioners, 2010.
• Nahotko S., Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001.
• Oslo Manual Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3^rd Edition, OECD, Eurostat, 2005.
• Pfeffer I., Insurance and Economic Theory, Illinois 1956.
• Portal Innowacji, Zarządzanie ryzykiem w projektach innowacyjnych, http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=0CA59D0084174201BA6A9E770D6BE5AB.