Wstęp

Istotnym czynnikiem, decydującym o kosztach działalności e-edukacyjnej uczelni są nakłady ponoszone na wdrożenie i administrowanie oprogramowaniem wspomagającym proces kształcenia online. Koszty te w znacznym stopniu determinują rozwój działalności e-learningowej uczelni. Szkoła wyższa rozpoczynająca takie przedsięwzięcie staje przed dylematem wyboru odpowiedniej technologii. Uczelnia może zakupić system LMS/LCMS, może również zbudować własną, autorską platformę, jak również skorzystać z jednej z wielu bezpłatnie dystrybuowanych w internecie. Ostatnie rozwiązanie powinno być szczególnie istotne dla ośrodków akademickich planujących realizację małych projektów e-edukacyjnych.

Koszty wdrożenia platformy nauczania przez internet oraz administrowania nią

Koszty budowy autorskiej platformy nauczania przez internet są zależne od profilu działalności e-edukacyjnej uczelni. Innych nakładów można spodziewać się po systemie koncentrującym się na dystrybucji prostych kursów w trybie asynchronicznym, innych w przypadku rozbudowanej struktury treści dydaktycznych i zaawansowanych form komunikacji oraz prowadzenia zajęć online. Dużym atutem wyboru rozwiązania polegającego na budowie autorskiej platformy jest możliwość ponoszenia ww. kosztów proporcjonalnie do rozwoju działalności e-edukacyjnej ośrodka dydaktycznego¹.

W przypadku rozwiązań komercyjnych zwykle decydujemy się na konkretny produkt i rozwiązania technologiczno-organizacyjne, a dodatkowym kosztem mogą okazać się nakłady na coraz to nowsze wersje tego samego produktu. Tak więc, koszty te zwykle nie są zależne od zmieniającego się profilu e-aktywności szkoły wyższej. Istotnym minusem rozwiązań komercyjnych, który rzadziej pojawia się w przypadku autorskich lub bezpłatnych platform, jest znaczny wpływ liczby użytkowników lub uruchamianych kursów online na koszty systemu, w tym przypadku licencji.

Według B. Chapmana z BrandonHall.com zakup, wdrożenie i działanie systemu LMS dla 8 tys. użytkowników w ciągu 5 lat to średni koszt 472 tys. dolarów (ponad 94 tys. rocznie). Według firmy William Horton Consulting początkowe koszty to 100 tys. dolarów oraz 50 dolarów za każdego użytkownika. Koszt rocznego utrzymania systemu w następnych latach firma ta oblicza na 20% kosztów początkowych². Szacując koszty dla 8 tys. użytkowników, w okresie 5-letnim, nakłady te mogą wynosić ok. 580 tys. dolarów (co daje średnią 116 tys. rocznie).

Podobnie kształtują się koszty zakupu, implementacji oraz utrzymania systemu typu LCMS. Według firmy BrandonHall.com jest to koszt ok. 537 tys. dolarów w okresie 5 lat (ponad 107 tys. dolarów rocznie), przy założeniu, że z systemu korzysta 8 tys. studentów i 30 nauczycieli tworzących treści e-learningowe. Jest to średni koszt - w przygotowanych wyliczeniach wahał się on od 150 tys. do 1,9 mln dolarów (mediana na poziomie 430 tys.). William Horton Consulting szacuje, iż koszt ten powinien być bliski 100 tys. dolarów oraz dodatkowo 30 dolarów za każdego użytkownika w fazie początkowej, natomiast koszty dalszego utrzymania to 20% kwoty bazowej rocznie³. Takie szacunki mogą dać nam kwotę 420 tys. dolarów za 5-letni okres korzystania z systemu LCMS przez 8 tys. użytkowników (co daje średnią 84 tys. rocznie). Dla polskich uczelni, zwłaszcza państwowych, które chciałyby objąć np. hybrydowym kształceniem całą populację studentów, mogą okazać się zaporowe.

Nakłady mogą jednakże być niższe w przypadku budowy własnej, autorskiej platformy nauczania przez internet, ściśle dopasowanej do potrzeb danej instytucji. Również wykorzystanie gotowych narzędzi edukacyjnych, rozpowszechnianych bezpłatnie w sieci, może w sposób istotny obniżyć koszty w początkowej fazie rozwoju e-edukacji w uczelni.

W przypadku zastosowania e-learningu w małych projektach, wykorzystanie bezpłatnie udostępnianych systemów wydaje się atrakcyjną alternatywą. Słabym punktem takiego rozwiązania jest brak możliwości pełnego dostosowania takiej platformy do własnych potrzeb. W większości przypadków licencja umożliwia dostęp do kodu źródłowego oraz jego modyfikację, jednakże podstawowe rozwiązania systemowe zawsze będą bazowały na pierwotnym produkcie i rzutowały na funkcjonalność platformy.

Kategorie oprogramowania

W tym miejscu warto przyjrzeć się bliżej aspektom prawnym oferty bezpłatnego oprogramowania dostępnego w sieci.

Ruch wolnego i otwartego oprogramowania ma znaczący wpływ nie tylko na rynek e-learningowy, ale także na rozwój całego środowiska e-biznesu i gospodarki. Wykorzystanie tego typu oprogramowania umożliwia obniżenie kosztów funkcjonowania infrastruktury publicznej oraz likwidację cyfrowego wykluczenia⁴.

Oprogramowanie komputerowe można podzielić na kilka grup i podgrup, wyróżniając m.in.:

• wolne oprogramowanie (free software),
• otwarte oprogramowanie, oprogramowanie o otwartym kodzie (open source),
• oprogramowanie będące dobrem publicznym (public domain software),
• oprogramowanie objęte copyleft i wolne oprogramowanie nieobjęte copyleft,
• oprogramowanie półwolne (semi-free software),
• oprogramowanie prywatne,
• oprogramowanie prawnie zastrzeżone (proprietary software),
• freeware,
• shareware,
• oprogramowanie komercyjne⁵.

Według Fundacji Free Software (FSF) termin free software określa oprogramowanie, którego licencja daje użytkownikowi cztery podstawowe prawa⁶:

• wolność uruchamiania programu w dowolnym celu (wolność 0),
• wolność wykorzystywania kodu źródłowego programu do analiz oraz jego modyfikowania dla swoich potrzeb (wolność 1),
• wolność rozpowszechniania kopii, także w formie odpłatnej (wolność 2),
• wolność udoskonalania programu i publicznego rozpowszechniania własnych wersji (wolność 3).

Termin open source powstał m.in. na skutek wieloznaczności terminu free software i określa oprogramowanie, które charakteryzuje⁷:

• możliwość swobodnej redystrybucji;
• dostęp do kodu źródłowego;
• możliwość modyfikacji programu oraz jego rozpowszechniania na prawach oryginalnej licencji;
• możliwość wprowadzenia ograniczenia, na skutek którego należy zachować oryginalność kodu źródłowego, a własne modyfikacje zawrzeć w formie dodatkowych modułów, dołączanych do programu bazowego;
• brak możliwości ograniczania praw do programu jakichkolwiek osób bądź instytucji;
• brak możliwości ograniczania praw do sposobu wykorzystania programu;
• licencja, obowiązująca wszystkich użytkowników;
• licencja, nieograniczająca się do jednego produktu;
• licencja, niewprowadzająca restrykcji w stosowaniu innych programów;
• licencja, która jest technologicznie neutralna.

Oprogramowanie będące dobrem publicznym (public domain software) to programy, których nie objęto ochroną praw autorskich. Jeżeli kod źródłowy jest udostępniany publicznie, to programy z tej grupy należą do kategorii wolnego oprogramowania nieobjętego licencją typu copyleft. W przeciwnym wypadku programów tych nie można w ogóle zaliczyć do grupy free software.

Licencja typu copyleft zalicza programy do grupy wolnego oprogramowania i uniemożliwia wprowadzanie jakichkolwiek ograniczeń przy dalszym rozpowszechnianiu produktu, nawet po jego modyfikacji. Większość programów typu copyleft korzysta z Powszechnej Licencji Publicznej GNU⁸.

Wolne oprogramowanie nieobjęte copyleft to kategoria programów, w przypadku których autorzy zezwalają na dalsze rozpowszechnianie i modyfikację, ale także na nakładanie ograniczeń licencyjnych. Oznacza to, iż wolny program, po np. jego zmodyfikowaniu może przestać należeć do grupy wolnego oprogramowania.

Oprogramowanie półwolne (semi-free software) to programy, które nie są w pełni wolne, ale licencja umożliwia ich użytkowanie, modyfikowanie i rozpowszechnianie, jednak jedynie przez osoby prywatne i w celach niezarobkowych.

Oprogramowanie prywatne to programy stworzone i przeznaczone dla jednej instytucji bądź jednego użytkownika. Programy tego typu nie są udostępniane innym osobom.

Oprogramowanie prawnie zastrzeżone (proprietary software) to programy, których używanie, modyfikowanie bądź rozpowszechnianie jest zabronione lub wymaga zgody autora.

Do oprogramowania typu freeware zalicza się programy, które mogą być redystrybuowane, jednak brak dostępnego kodu źródłowego uniemożliwia ich modyfikację. Programy tego typu nie należą do grupy wolnego oprogramowania.

Oprogramowanie typu shareware to programy, które mogą być swobodnie używane i rozpowszechniane w określonym terminie, po upływie którego należy uiścić opłatę licencyjną. Nie można zaliczać tego typu programów do grupy wolnego lub półwolnego oprogramowania.

Ostatnią z wymienionych grup oprogramowania jest oprogramowanie komercyjne, budowane w celach zarobkowych. Nie należy jednak mylić tego pojęcia z oprogramowaniem prawnie zastrzeżonym, gdyż część oprogramowania komercyjnego jest zaliczana do grupy wolnego oprogramowania.

Wybrane bezpłatne platformy e-edukacyjne

Część oprogramowania e-learningowego, oferowanego w sieci, oparta jest na licencji GNU General Public Licence (GPL), część dostępna jest jako produkt open source, inne zaś np. nie posiadają formalnych ram licencyjnych. Ważnym efektem dla instytucji edukacyjnych jest to, iż mogą je swobodnie modyfikować i wykorzystywać w swojej e-learningowej działalności.

Do najpopularniejszych należą⁹:

• .LRN - www.dotlrn.org. Jest to platforma oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU, wspierająca zarządzanie kursami, komunikację online oraz pracę grupową w środowisku internetowym w zakresie e-learningu oraz badań naukowych. Została ona stworzona przez MIT Massachusetts Institute of Technology, Sloan School of Management, a jest używana i rozwijana we współpracy z kilkudziesięcioma uniwersytetami, instytucjami badawczymi i organizacjami z całego świata;
• Moodle - www.moodle.org. System typu CMS posiadający licencję open source. Został zaimplementowany na blisko 1600 stronach internetowych, w 88 krajach, posiada 43 wersje językowe, w tym polską. Platforma zbudowana została i jest rozwijana w oparciu o język programowania PHP, bazy MySQL i PostgreSQL w celu tworzenia internetowych kursów edukacyjnych. W Polsce platforma wykorzystywana jest m.in. przez Akademię Górniczo-Hutniczą, Politechnikę Gdańską, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej oraz Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego;
• ILIAS - www.ilias.uni-koeln.de/ios/index-e.html. Jest to platforma typu LMS, oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU. Rozwój platformy koordynowany jest przez zespół osób z University of Cologne. System wykorzystywany jest w 137 ośrodkach akademickich i instytucjach edukacyjnych, w 16 krajach, posiada 8 wersji językowych, w tym polską. W Polsce system został zaimplementowany m.in. przez Akademię Morską w Gdyni oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewcza w Poznaniu;

• Claroline - www.claroline.net. Platforma na Powszechnej Licencji Publicznej GNU, wykorzystująca język programowania PHP i bazy danych MySQL. Umożliwia tworzenie i administrowanie kursami, wspólną pracę w środowisku internetowym. System posiada 28 wersji językowych, w tym polską i wykorzystywany jest przez setki organizacji z całego świata. W Polsce platforma stosowana jest m.in. przez Uniwersytet Łódzki w programie e-Campus.

Warto również wyróżnić kilka mniej znanych platform, tj.:

• Manhattan Virtual Classroom - http://manhattan.sourceforge.net. Platforma typu CMS oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU, w 7 wersjach językowych, w tym polskiej. Projekt został uruchomiony przez Western New England College;
• Fle3 Future Learning Environment - http://fle3.uiah.fi. Fińska platforma oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU. Wykorzystywana jest w kilkunastu krajach, dostępna w 15 wersjach językowych, w tym polskiej;
• ATutor - www.atutor.ca. Platforma LCMS typu open source, oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU. Dostępna w 41 wersjach językowych, w tym polskiej. System umożliwia tworzenie kursów w oparciu o obiekty wiedzy wielokrotnego użytku;
• TinyLMS - www.randelshofer.ch/tinylms/download.html. Platforma open source oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU. Wykorzystuje standardy SCORM oraz obiekty wiedzy do budowy kursów;
• Spaghetti Learning - www.spaghettilearning.com. Platforma oparta na Powszechnej Licencji Publicznej GNU, wykorzystuje język programowania PHP i bazy danych MySQL. Posiada 4 wersje językowe;
• Interact - http://cce-interact.sourceforge.net. Platforma do edukacji i wspólnej pracy online. Została stworzona przez Christchurch College of Education z Nowej Zelandii;
• Stud.IP - www.studip.de. Platforma ta oferuje narzędzia do zarządzania kursami, głównie adresowana jest do uniwersytetów. Dostępna jest jedynie w niemieckojęzycznej wersji.

Wśród pozostałych platform i ogólnodostępnych narzędzi można wymienić:

Podsumowanie

Zaprezentowane powyżej rozwiązania, a także wymienione inicjatywy ośrodków i społeczności tworzących ogólnodostępne oprogramowanie, zachęcają do zainteresowania się ww. technologiami edukacyjnymi. Godną polecenia drogą rozwoju aktywności e-learningowej uczelni jest rozpoczęcie działalności właśnie od bezpłatnych platform. Pozwala to na dokładne zdiagnozowanie potrzeb uczelni i podjęcie przemyślanej decyzji, jakie oprogramowanie wybrać w przyszłości. Taki wariant może pozwolić uczelniom rozpoczynającym działalność e-learningową na znaczne obniżenie kosztów, a także na efektywną realizację zaplanowanego przedsięwzięcia.