Wstęp

Edukacja ustawiczna jest jednym z czynników determinujących rozwój tworzącego się europejskiego społeczeństwa uczącego się. Polski system edukacji narodowej doczekał się dokumentu Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010. Przygotowana strategia ma wpłynąć na rozwój edukacji dorosłych, przybliżyć polskie rozwiązania do standardów obowiązujących w krajach Unii Europejskiej.

Celem artykułu jest zaprezentowanie na podstawie strategii roli i funkcji edukacji ustawicznej, wskazanie uwarunkowań oraz kierunku jej rozwoju. Przeanalizowana w nim zostanie definicja kształcenia ustawicznego zaproponowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, przedstawiona w kontekście dotychczasowych definicji. Żyjąc w społeczeństwie opartym na wiedzy i informacji, doświadczamy coraz częściej przemiany, zmian rzeczywistości globalnej, ale także tej codziennej, bliskiej nam. Dynamizm przemian zmusza współczesnego człowieka do realizowania w praktyce idei uczenia się przez całe życie. Edukacja ustawiczna staje się jednym z najlepszych sposobów, by sprostać wyzwaniom kreowanym przez gwałtowny rozwój technologiczny, globalizację czy przeobrażenia społeczne i ekonomiczne. Warunki nowej rzeczywistości wymuszają na jednostce konieczność nieustannego podnoszenia kwalifikacji oraz ciągłego poszerzania swojej wiedzy wraz z eksplorowaniem zastanego otoczenia, w celu przystosowania się do zmieniającego się w szybkim tempie świata. Walka z dezaktualizacją wiedzy staje się jednym z najważniejszych wyznań cywilizacyjnych, jakie stawia przed człowiekiem społeczeństwo oparte na wiedzy. W kontekście tych wyzwań współczesności edukację XXI wieku należy postrzegać jako proces całożyciowy, trwający w różnych formach całe życie jednostki, mający początek w edukacji szkolnej, będącej przygotowaniem do dalszej aktywności edukacyjnej.

Priorytety Unii Europejskiej w zakresie kształcenia ustawicznego

Kształcenie ustawiczne jest jednym z priorytetów polityki oświatowej w krajach UE. Komisja Europejska opracowała dokumenty oświatowe, których założenia skupiają się wokół zagwarantowania Europejczykom możliwości uczenia się przez całe życie. Stworzenie programów dotyczących kształcenia permanentnego ma wspierać proces przejścia UE do gospodarki i społeczeństw opartych na wiedzy, które muszą sprostać nieustannym przemianom społeczno-ekonomicznym. W Rezolucji Rady Unii Europejskiej z 27 czerwca 2002 r. uczenie się przez całe życie (lifelong learning) zostało ujęte jako (...) pojęcie, które powinno dotyczyć uczenia się od fazy przedszkolnej do późnej emerytalnej, włączając w to całe spektrum uczenia się formalnego (w szkołach i innych placówkach systemu edukacji), pozaformalnego (w instytucjach poza systemem edukacji) i nieformalnego (naturalnego). Ponadto, powinno się ono odnosić do wszelkiej, trwającej przez całe życie, aktywności uczenia się, mającej na celu rozwój wiedzy, kompetencji i umiejętności w perspektywie osobistej, obywatelskiej, społecznej oraz zorientowanej na zatrudnienie. Zasadniczym odniesieniem w tym względzie powinna być osoba jako podmiot uczenia się, co podkreślać ma znaczenie prawdziwej równości szans i jakości w procesie uczenia się¹.

Kształcenie ustawiczne w Polsce - stan obecny

Na podstawie raportu opracowanego dla Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu pt. Modernizacja kształcenia ustawicznego i kształcenia dorosłych w Polsce, jako integralnych części uczenia się przez całe życie przedstawiony zostanie obecny stan oraz uwarunkowania kształcenia ustawicznego w Polsce.

W raporcie stwierdzono, iż charakterystyczną cechą polskiego systemu kształcenia ustawicznego jest utożsamianie go z kształceniem zawodowym. Może w tym fakcie należy upatrywać przyczyny przyjęcia przez MENiS definicji edukacji ustawicznej zawężonej do doskonalenia zawodowego i oświaty dorosłych. Kształcenie zawodowe w naszym kraju jest rozproszone i realizowane przez dynamicznie rozwijający się rynek usług szkoleniowych oraz zorganizowany system szkolenia bezrobotnych.

Organizatorami kształcenia/szkolenia ustawicznego w Polsce są:

• szkoły dla dorosłych i szkoły wyższe,
• publiczne centra kształcenia ustawicznego oraz praktycznego,
• niepubliczne, niedochodowe instytucje szkoleniowe,
• firmy prywatne (w tym podmioty jednoosobowe prowadzące działalność gospodarczą)².

Placówki kształcenia ustawicznego oraz instytucje szkoleniowe znajdują się przede wszystkim w miastach, co oznacza, iż sieć ma rozkład nierównomierny. Przykładowo w latach 1997-1998 instytucje oferujące szkolenia na obszarach wiejskich, stanowiły jedynie 3,4% wszystkich tego typu instytucji. W latach 1999-2000 poziom ten wzrósł jedynie do 4,1%, mimo faktu bardzo wysokich potrzeb kształcenia dorosłych na terenach wiejskich. W krajach UE dokształca się 20% pracujących, czyli co piąty zatrudniony, to w Polsce zaledwie od 8-10%, czyli co dwunasty i co dziesiąty. Każdy zatrudniony w Polsce poświęca na szkolenia w formach zorganizowanych dwie godziny rocznie, podczas gdy w krajach rozwiniętych 50-70 godzin, czyli co najmniej 25 razy więcej³. Biorąc pod uwagę wyżej przedstawione wskaźniki, korzystne zmiany prognozuje Strategia Rozwoju Edukacji Narodowej na lata 2001-2006⁴, która zakłada powstanie jednolitego systemu kształcenia, obejmującego zarówno początkowe kształcenie zawodowe, jak i ustawiczne kształcenie zawodowe. W polityce edukacyjnej przyjęto zasadę, iż potrzeby rynku pracy najlepiej zaspokajać będzie całkowicie wolny rynek usług szkoleniowych. Ponadto, polityka krajowa uwzględnia fakt silnego międzyregionalnego zróżnicowania, które musi pojawić się w zakresie świadczenia usług edukacyjno-szkoleniowych na terenie całego kraju, szczególnie na obszarach wiejskich, by umożliwić tamtejszej ludności realizowanie idei kształcenia ustawicznego.

Generalnie w Polsce w edukacji ustawicznej uczestniczy 19% ludności w grupie wiekowej 25-64 lat (w krajach OECD 31%). Uczestnikami edukacji ustawicznej są wszystkie grupy dorosłych, głównie osoby pracujące oraz osoby bezrobotne⁵. Najbardziej rozbudowanym sektorem kształcenia ustawicznego w Polsce jest kształcenie zawodowe, obejmujące m.in. szkolenia: BHP, z zakresu nauczania języków obcych, doskonalenia zawodowego, przygotowujące do uzyskania uprawnień zawodowych oraz przyuczające do zawodu. Kursy prowadzą głównie instytucje, takie jak:

• osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą,
• organizacje społeczne i stowarzyszenia,
• spółki prawa handlowego,
• organizacje samorządowe powiatów i województw.

Najprężniej działającą instytucją kształcenia zawodowego jest Zakład Doskonalenia Zawodowego. ZDZ to stowarzyszenie oświatowe z wieloletnią tradycją, posiada ono sieć 26 Zakładów Kształcenia Zawodowego, w których każdego roku kształci się ponad 300 tys. uczniów (tj. około 25% ogółu szkolących się w Polsce). Drugą znaczącą instytucją organizującą szkolenia i posiadającą sieć szkoleniową jest Związek Rzemiosła Polskiego. Związek zrzesza 485 cechów w 27 centrach regionalnych. Wiele szkoleń zawodowych dla dorosłych organizowanych jest przez instytucje wojskowe dla potrzeb wojska i nie tylko.

Środki finansowe na kształcenie ustawiczne szkolne i pozaszkolne pochodzą z wielu źródeł, m.in. z budżetu państwa i budżetów samorządów terytorialnych, transferowanych przez resort edukacji i inne resorty (np. rolnictwa, gospodarki); funduszy celowych oraz dotacji celowych na programy wsparcia, transferowane głównie przez resort pracy; funduszy pomocowych; funduszy przedsiębiorstw i własnych osób szkolących się. Podanie dokładnie, jakie fundusze finansowe przeznaczono na kształcenie ustawiczne dorosłych ze środków budżetowych jest niemożliwe, gdyż do tej pory nie prowadzono takich badań. Także trudny jest do określenia całościowy udział osób indywidualnych w pokrywaniu kosztów edukacji ustawicznej. Stosunkowo najczęściej w uzupełnianie wykształcenia, doskonalenie zawodowe inwestują osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, a w drugiej kolejności z wyższym.

Kształcenie ustawiczne w Polsce obejmuje oprócz kształcenia zawodowego także sektor edukacji akademickiej, szkolenia komercyjne i działania samokształceniowe. Wyzwaniem stojącym przed tworzącym się systemem edukacji ustawicznej w Polsce jest diagnozowanie nowych potrzeb edukacyjnych oraz zaspokajanie ich we właściwym zakresie, a także analizowanie ich przydatności do opisu struktur innowacyjnych w kształceniu, ponieważ dynamika rozwoju społecznego oraz technologicznego wymagają elastycznych form kształcenia i całożyciowego procesu uczenia się.

Strategia kształcenia ustawicznego w Polsce

Przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu przygotowało dokument pt. Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010 dotyczący kierunków rozwoju otwartego i elastycznego systemu edukacji ustawicznej. W dokumencie przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 8 lipca 2003 r. podkreśla się, że kształcenie ustawiczne jest podstawowym czynnikiem warunkującym rozwój społeczno-gospodarczy, szczególnie w realiach gospodarki globalnej⁶. Dlatego też głównym celem strategii jest określenie kierunków rozwoju kształcenia ustawicznego w kontekście idei uczenia się przez całe życie i budowania społeczeństwa opartego na wiedzy. Przyjęte działania priorytetowe mają być realizowane przez:

• zwiększanie dostępności do kształcenia ustawicznego;
• podnoszenie jakości kształcenia ustawicznego;
• współdziałanie i partnerstwo;
• wzrost inwestycji w zasoby ludzkie;
• uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego;
• ułatwianie dostępu do rzetelnych informacji, poradnictwa i doradztwa.

Jednakże przyjęta przez polskich ustawodawców definicja edukacji przez całe życie ujmuje w zdecydowanie węższy sposób zakres kształcenia ustawicznego niż definicja UE. Ustawa o systemie oświaty (projekt nowelizacji) definiuje kształcenie ustawiczne jako kształcenie w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie, uzupełnianie wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny⁷. Według tak sformułowanej definicji należałoby rozumieć edukację ustawiczną tylko w zakresie formalnej edukacji zawodowej lub oświaty dorosłych. Jakże jest to koncepcja odległa w założeniach od definicji przyjętej przez UNESCO, uznawanej przez specjalistów za najpełniejszy zakres pojęciowy edukacji ustawicznej. Według niej za istotę kształcenia ustawicznego uznaje się proces uczenia się, obejmujący całe życie człowieka i służący jego rozwojowi. Głównym zadaniem edukacji ustawicznej jest w tym ujęciu wychowywanie nowego typu człowieka, charakteryzującego się twórczym i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury; człowieka, który potrafi doskonalić siebie, zmieniać warunki życia i ulepszać je dla dobra społeczeństwa⁸.

Podsumowanie

Edukacja ustawiczna jest koniecznością, gdyż społeczeństwo informacyjne jest źródłem intensyfikowania procesu nieustannego kształcenia się. Podsumowując stwierdzenie, że permanentne uczenie się jest wyzwaniem stojącym przed człowiekiem funkcjonującym we współczesnym świecie, przytoczę zarys poglądów profesora Bogdana Suchodolskiego⁹. Według profesora edukacja permanentna zmierza w tym samym kierunku co poszukiwanie życia godnego, które ma zapewnić człowiekowi szczęście wynikające z bogactwa doświadczeń i aktywności. W publikacji Edukacja permanentna, rozdroża i nadzieje, Suchodolski wielokrotnie podkreśla, że człowiek jest wyobcowany we współczesnym świecie, co utrudnia mu realizację założeń edukacji permanentnej. Jednakże, kształcenie ustawiczne według profesora, jest niewątpliwie kształceniem uzupełniającym i doskonaleniem zawodowym człowieka, koniecznym w epoce postępu naukowego i technicznego. Pamiętać jednak należy, że autentyczna edukacja permanentna, to edukacja swobodna (bez przymusu), inspirująca, krytyczna i wzbogacająca ludzką naturę¹⁰. Mając te słowa w pamięci, uczmy się przez całe życie, aby wzmocnić poczucie odpowiedzialności społecznej, które pozwoli nam lepiej oddziaływać na rozwój cywilizacji oraz pogłębi poczucie godności i pełni istnienia. A edukację ustawiczną traktujmy jako działanie społeczne, które wzmacnia społeczny aspekt życia.

Bibliografia

• Z. P. Kruszewski, J. Półturzycki, E.A. Wesołowska (red.), Kształcenie ustawiczne - idee i doświadczenia, Wyd. Naukowe Novum, Płock 2003.
• J. Półturzycki, Aktualne niepokoje w sprawie edukacji ustawicznej, [w:] "Rocznik Andragogiczny" 2003, Akademickie Towarzystwo Andragogiczne, Warszawa - Toruń 2004.
• B. Suchodolski, Edukacja permanentna, rozdroża i nadzieje, Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa 2003.

Netografia

• Modernizacja kształcenia ustawicznego i kształcenia dorosłych w Polsce, jako integralnych części uczenia się przez całe życie, MENiS,
  http://www.men.waw.pl/oswiata/ksztzaw/moderni/spis.htm, 29.10.04.
• Strategia rozwoju edukacji narodowej na lata 2001-2006, MENiS
  http://www.menis.gov.pl/oswiata/biezace/ar-2001-2/strateg/spis.htm 30.10.04.
• Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do roku 2010, MENiS
  http://www.menis.gov.pl/oswiata/ksztzaw/strat_ust.htm, 29.10.04.
• www.wsipnet.pl, 30.10.2004.