Wprowadzenie

Artykuł zawiera wyniki badań dotyczących współzależności pomiędzy aktywnością młodzieży w cyberprzestrzeni, motywami korzystania z sieci a opiniami uczniów na temat postaw ich rodziców wobec aktywności dzieci internecie. W analizach uwzględniono również wyniki Internet Addiction Test (IAT) K. Young. Grupę badawczą stanowili uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z województwa małopolskiego. Badania zrealizowano za pomocą strategii ilościowej.

Środowisko rodzinne jest jednym z najważniejszych determinantów rozwoju dziecka - to zespół czynników, które stanowią całość osobistych warunków środowiskowych, wiążących się bezpośrednio lub pośrednio z życiem młodego człowieka. Jak zauważają amerykańscy badacze, w kontekście korzystania z zasobów cyberprzestrzeni, podejmowane przez młodych ludzi aktywności w dużej mierze uwarunkowane są przez postawy rodziców (Lenhart, Arafeh, Smith i Macgill, 2008). Postawa to sumaryczna ocena/wartościowanie danego obiektu (Bohner i Wänke, 2004, s. 17), jak również zakodowane w pamięci uczucia dotyczące określonych osób, obiektów wydarzeń lub idei (Kenrick, Neuberg i Cialdini, 2002, s. 98). Badacze (zob. Marody, 1976; Mika, 1982; Wojcieszke, 2003; Wanke i Bohner, 2004; Zimbardo i Gerrig, 2015) wskazują, że przedmiotem postaw może być wszystko, co istnieje - zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie. Kształtując świat społeczny jednostek, grup i społeczeństw, postawy mają fundamentalne znaczenie dla życia codziennego każdego człowieka. W dużym stopniu determinują reakcje ludzi na bodźce społeczne, uczucia, myśli oraz postępowanie wobec innych osób i grup (Bohner i Wanke, 2004, s. 27). Warto podkreślić, że szczególnie w wieku dorastania interakcje z rodzicami i postawy przez nich przejawiane mają duże znaczenie dla zachowań i działań adolescentów (por. Bee, 2004; Oleszkowicz i Senejko, 2011).

Współczesny młody człowiek żyje zanurzony w dwóch rzeczywistościach - fizycznej, namacalnej, realnej oraz zapośredniczonej, wirtualnej. J. Morbitzer (2015, s. 411-413) uważa, że nowe technologie w dużym stopniu zmieniają codzienność każdego człowieka, dlatego dzisiejszy świat to rzeczywistość hybrydowa, powstała z połączenia świata fizycznego i wirtualnego. "Wyłączenie" się z sieci okazuje się dla nastolatków niezwykle trudne, a w wielu przypadkach wręcz niemożliwe. Szczególnie dla młodych ludzi, jak twierdzi J. Morbitzer, nie istnieje już podział na przestrzeń wirtualną i realną - to pierwsze pojęcie miało sens na początku pojawienia się nowej technologii, a także przyczyniło się do uświadomienia nam, że wirtualność - w swojej "miękkiej" wersji - towarzyszyła człowiekowi od początku jego istnienia (Morbitzer, 2015, s. 411-413). Wirtualność miękka, mająca charakter kulturowy, oznacza wewnętrzne, wykreowane przez człowieka "produkty" jego intelektualnej aktywności (zob. Morbitzer, 2016, s. 60-61). Są to myśli, wyobrażenia, marzenia, wierzenia itd. Wirtualność stała się łącznikiem między życiem wewnętrznym jednostki a otaczającą rzeczywistością. Doświadczając wirtualnej rzeczywistości, człowiek dzieli się własnymi wyobrażeniami, a także poznaje wyobrażenia innych. Być może dlatego świat wirtualny stał się dla młodych ludzi niezwykle atrakcyjny - czasem nawet atrakcyjniejszy niż świat rzeczywisty.

Obecnie cyberprzestrzeń wywiera silny wpływ na wychowanie i zaczyna przejmować funkcje wychowawcze rodziny i szkoły (por. Segiet, 2013, s. 16). Jednocześnie współczesny globalny świat, w którym występuje dużo rozmaitych interakcji i współzależności, jest coraz bardziej skomplikowany i trudniejszy do zrozumienia (Morbitzer, 2014, s. 120), zatem młodzi ludzie potrzebują przewodników, opiekunów, którzy - korzystając z własnych doświadczeń - pomogą im w dokonywaniu wyborów i kształtowaniu siebie w świecie hybrydowym. W tym kontekście niezwykle istotne wydaje się to, w jakim zakresie postawy przejawiane przez rodziców wobec aktywności ich dzieci w sieci współwystępują z aktywnością podejmowaną przez młodych ludzi w internecie oraz w jakim zakresie postawy rodziców determinują motywy, dla których nastolatki "zagłębiają się" w cyberprzestrzeń? Odpowiedzi na te pytania dostarczyły badania własne. To zagadnienie badawcze nie było dotychczas szeroko eksplorowane w Polsce, pewnych danych dostarczają natomiast zagraniczne publikacje (Zob. J. Yen, C. Yen, C. Chen, S. Chen i Ko, 2007, s. 323-329; Livingstone i Helsper, 2008, s. 581-599; Floros, Simos, Dafouli i Geroukalis, 2012). Wynika z nich, że podejmowane przez rodziców restrykcje mające na celu ograniczenie podejmowania zachowań ryzykownych przez nastolatków w sieci nie zawsze są skuteczne (Livingstone i Helsper, 2008, s. 581-599). Co więcej, czynniki rodzinne mają znaczący wpływ na uzależnienie nastolatków od internetowej aktywności (J. Yen, C. Yen, C. Chen, S. Chen i Ko, 2007, s. 323-329). Według badań (Floros, Simos, Dafouli i Geroukalis, 2012) w rodzinach, w których rodzice dzielą się wiedzą na temat użytkowania internetu oraz rozmawiają z nastolatkami o tym, jakie aktywności podejmują w internecie, uzależnienie od sieci występuje rzadziej. Ponadto kontrolowanie aktywności podejmowanych przez nastolatków podczas korzystania z internetu powoduje konflikty i utrudnia komunikację w rodzinie. Badania ujawniły także, że częściej kontrolują aktywność swoich dzieci w internecie rodzice mający niską wiedzę na temat korzystania z internetu (Floros, Simos, Dafouli i Geroukalis, 2012).

Założenia metodologiczne badań własnych

Celem badań prowadzonych metodą sondażu diagnostycznego (Babbie, 2013) -technika ankiety - była eksploracja form aktywności młodzieży w cyberprzestrzeni w powiązaniu z motywami podejmowania tej aktywności oraz analiza współzależności pomiędzy powyższymi zmiennymi a postawami rodziców wobec aktywności w cyberprzestrzeni oraz wynikami testu IAT - Internet Addiction Test opracowanego przez Kimberly Young (Young, 1998, s. 237-244; Augustynek, 2010, s. 41-42), służącego do pomiaru Patologicznego Używania Internetu (użyto skróconej wersji - 8 pytań diagnostycznych [Plinta, Woronowicz, Wojewódzka, Marsollek, 2012, s. 12-13]: odpowiedź twierdząca na 5 lub więcej z 8 zadanych pytań wskazuje na Patologiczne Używanie Internetu [Poprawa, 2011, s. 196-197]; polską adaptację wykonali P. Majchrzak i N. Ogińska-Bulik [Poprawa, 2011, s. 196-197]). Postawiono następujące pytania badawcze:

• Jakie formy aktywności w internecie podejmują nastolatkowie?
• Jakie są motywy korzystania z internetu przez nastolatków?
• Jakie (w percepcji badanych) są postawy ich rodziców wobec aktywności dzieci w sieci?
• Jaka jest zależność pomiędzy formami aktywności nastolatków w internecie a postawami rodziców wobec aktywności dzieci w sieci?
• Jaka jest zależność pomiędzy postawami rodziców wobec aktywności dzieci w sieci a wynikami Internet Addiction Test?
• Jaka jest zależność pomiędzy postawami rodziców wobec aktywności dzieci w sieci a motywami podejmowania aktywności w internecie przez nastolatków?

Próbę badawczą stanowiła młodzież z małopolskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. W badaniach ankietowych wzięło udział 706 osób: 339 mężczyzn (253 gimnazjalistów i 86 uczniów szkół średnich) oraz 367 kobiet (227 gimnazjalistek i 140 uczennic szkół średnich), w sumie: 480 uczniów gimnazjum (23 klasy) oraz 226 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (10 klas). Najstarsi badani mieli 20 lat, a najmłodsi 15 lat (M = 17,10; SD = 1,41). Spośród badanych 52,5 proc. mieszka na wsi; 28,6 proc. - w małym mieście (do 100 tys. mieszkańców), a pozostałe 18,8 proc. - w dużym mieście (powyżej 100 tys. mieszkańców).

Wykorzystując program SPSS, skorelowano zmienną: postrzegane przez badanych postawy rodziców wobec aktywności dzieci w internecie ze wskazanymi przez uczniów aktywnościami podejmowanymi w sieci oraz motywami podejmowania tych aktywności.

Kwestionariusz ankiety składał się z dwóch części: pierwsza zawierała pytania dotyczące form aktywności podejmowanych w internecie, motywów korzystania z internetu oraz opinii badanych na temat postaw ich rodziców wobec sieci; druga - standaryzowany test IAT. W części pierwszej zamieszczono pytanie, które zawierało listę aktywności podejmowanych przez młodzież w sieci - badanych poproszono o wskazanie, które z tych czynności wykonują podczas korzystania z internetu i jak często to robią. Uczniowie mogli wybierać spośród aktywności wymienionych w tabeli 1.

Kwestionariusz zastosowany w badaniu zawierał ponadto 27 pozycji (możliwości odpowiedzi na pytania zamknięte), które stanowiły wskaźniki 3 zmiennych - zostały one wymienione w tabeli 2.

Motywy korzystania z sieci oraz postawy rodziców wobec aktywności dzieci w cyberprzestrzeni zostały wyróżnione na podstawie badań pilotażowych¹. Zastosowany w badaniu kwestionariusz charakteryzował się satysfakcjonującą rzetelnością - wartość współczynnika α-Cronbacha poszczególnych zmiennych zawierała się w przedziale pomiędzy 0,736 a 0,827.

Dane zebrane za pomocą 13 punktów autorskiego narzędzia służącego do pomiaru motywów podejmowania aktywności w internecie poddano EFA (eksploracyjna analiza czynnikowa, metoda składowych głównych, rotacja Varimax, KMO = 0,846, test Bartletta x2(78) = 2759,836). Udało się wyodrębnić trzy interpretowalne czynniki, które określono jako "motyw ucieczkowy", "motyw społeczny" i "motyw-nuda".

Pierwszy czynnik - "motyw ucieczkowy" - wyjaśniał 24,135 proc. wariancji i był związany z następującymi punktami kwestionariusza: chęć ucieczki od problemów, smutek, osamotnienie, wewnętrzny przymus (ładunki czynnikowe były wszystkie powyżej 0,60). Z kolei drugi czynnik - "motyw społeczny" - wyjaśniał 22,825 proc. wariancji i był związany z następującymi punktami kwestionariusza: chęć bycia "na bieżąco"; ciekawość aktywności innych osób; chęć utrzymania kontaktu ze znajomymi; poszukiwanie nowych wrażeń. Czynnik trzeci - "motyw nuda" - wyjaśniał 9,420 proc. wariancji i był związany z punktem kwestionariusza: nuda.

Dane zebrane za pomocą 6 punktów autorskiego narzędzia służącego do pomiaru postaw rodziców wobec aktywności dziecka w internecie w opinii badanych również zostały poddane EFA. Wyodrębniono 2 czynniki, które określono jako:

• postawa kontrolująca korzystanie z internetu (rodzic: ustala czas i zasady korzystania przeze mnie z internetu; stosuje kary, kiedy zbyt długo korzystam z internetu; utrudnia mi dostęp do internetu) oraz
• postawa zachęcająca do korzystania z internetu (rodzic: korzysta z internetu; wie, jaką aktywność podejmuję w internecie; zachęca mnie do korzystania z internetu).

Postawy rodziców wobec aktywności dzieci w internecie - wyniki badań

Stwierdzono występowanie współzależności istotnych statystycznie pomiędzy formami aktywności podejmowanymi przez badanych w internecie a dwiema postawami przejawianymi przez rodziców (w opinii ich dzieci), które zostały wyszczególnione na podstawie analizy czynnikowej (EFA). Zamieszczono je w tabeli 3.

Jak wynika z analizy zgromadzonych podczas badań danych, postawa kontrolująca ze strony obojga rodziców jest współzależna z podejmowaniem działań o charakterze rozrywkowym (gry, ściąganie filmów). Ponadto, kontrola ze strony matki jest związana z aktywnościami ryzykownymi (internetowy hazard) oraz społecznymi (korzystanie z portali społecznościowych i komentowanie zamieszczonych tam treści).

Badanie ujawniło istnienie różnic pomiędzy aktywnościami w sieci a postawą zachęcającą ze strony matki i ojca (tabela 4).

Interesujące jest to, że postawa zachęcająca tylko ze strony matki jest związana z podejmowaniem takich aktywności, jak nauka. Co więcej, zachęcanie do korzystania z sieci przez matkę jest związane z rzadszym oglądaniem przez nastolatków materiałów o treści erotycznej. Postawa zachęcająca przejawiana przez ojca jest związana wyłącznie z takimi aktywnościami, jak poszukiwanie informacji i przygotowywanie pracy domowej.

Podczas badania ustalono, jakie zależności istnieją pomiędzy przejawianymi przez rodziców postawami wobec sieci a wskaźnikiem uzależnienia dziecka od internetu. Przedstawiono je w tabeli 5.

Wyniki analizy świadczą o tym, że im bardziej matka zachęca dziecko do konstruktywnego korzystania z sieci, tym niższy wynik uzyskuje ono w teście uzależnienia od internetu. Co ciekawe, współzależność ta nie jest istotna statystycznie w przypadku postawy zachęcającej ojca. Z kolei postawa kontrolująca, przejawiana zarówno przez matkę, jak i ojca, jest związana z wyższym wynikiem testu IAT. Zależność ta może wynikać z tego, że kontrola ze strony rodziców zachęca uczniów w wieku dorastania do działań przeciwnych niż oczekiwane (Bee, 2004; Oleszkowicz i Senejko, 2013). Jednak kontrolowanie działań dziecka w sieci może być również efektem troski rodziców, którzy spostrzegli u swoich podopiecznych symptomy uzależnienia od internetu.

Analizując motywy aktywności nastolatków w sieci, zauważono, że nie istnieje istotna statystycznie współzależność pomiędzy nimi a postrzeganymi przez młodych ludzi postawami rodziców wobec internetu (wyróżnionymi na podstawie EFA). Pewne zależności występują jednak pomiędzy poszczególnymi składowymi postawy zachęcającej i utrudniającej a motywami podejmowania aktywności w sieci.

Jak wynika z analizy zgromadzonych danych, korzystanie z sieci w celu "ucieczki" w wirtualną rzeczywistość występuje w większym stopniu, kiedy rodzice utrudniają nastolatkowi dostęp do internetu, a także w przypadku, gdy matka stosuje kary za zbyt długie przebywanie w sieci. Motyw ten jest słabszy wtedy, gdy rodzice wiedzą, jaką aktywność ich dziecko podejmuje w sieci. Z kolei motywacja do podejmowania aktywności o charakterze społecznym jest silniejsza wówczas, gdy rodzice sami korzystają z internetu i zachęcają swoje dziecko do podejmowania aktywności w cyberprzestrzeni. Interesujące jest to, że motyw społeczny jest silniejszy również wówczas, gdy matka ustala czas i zasady korzystania z internetu, a także kiedy stosuje kary za zbyt długie przebywanie w cyberprzestrzeni. W celu zgłębienia tych współzależności należałoby przeprowadzić kolejne badania o charakterze jakościowym.

Podsumowanie

Żyjący w hybrydowej rzeczywistości młody człowiek obserwuje środowisko zewnętrzne, w tym postawy rodziców wobec cyberprzestrzeni, która dla niego jest podstawową przestrzenią aktywności. Badanie ujawniło istnienie współzależności pomiędzy postrzeganymi przez nastolatków postawami ich rodziców wobec sieci a aktywnościami podejmowanymi przez młodych ludzi w cyberprzestrzeni. Analiza badań własnych wskazuje, że przejawiana przez rodziców - w opinii uczniów - postawa kontrolująca korzystanie z internetu, zarówno ze strony matki, jak i ojca, nie sprawia, że dziecko w mniejszym stopniu podejmuje zachowania ryzykowne w sieci. Co więcej, postawa kontrolująca może być przyczyną podejmowania zachowań ryzykownych w cyberprzestrzeni.

Zbyt rygorystyczne podejście rodziców do aktywności dziecka w sieci związane z nadmiernym kontrolowaniem dostępu do internetu czy stosowaniem kar za zbyt długi czas przebywania w sieci może wyzwalać motywy "ucieczkowego" korzystania z cyberprzestrzeni. Z kolei korzystanie przez rodzica z zasobów internetu, zachęcanie dzieci do podejmowania aktywności w sieci jest współzależne z przejawianym przez nastolatków motywem społecznym, co oznacza, że tego typu zachowania rodziców mogą sprzyjać konstruktywnemu korzystaniu z internetu przez młodzież. Warto również podkreślić większe znaczenie postaw matki dla aktywności podejmowanych w sieci i ich motywów. Niewątpliwie kolejne badania w tym zakresie, zwłaszcza pod kątem aktywności samych rodziców w cyberprzestrzeni, relacji interpersonalnych w rodzinie a także preferowanych stylów wychowawczych, pozwolą na lepszą analizę badanego zjawiska.

Inwestowanie w konstruktywne więzi ze swoimi dziećmi, otwartość na uwarunkowane technologicznie przemiany społeczne, świadomość form aktywności adolescentów w sieci oraz "przecieranie" bezpiecznych szlaków świata wirtualnego z pewnością budują autorytet rodzica, który z cyfrowego imigranta może stać się cyfrowym mistrzem-przewodnikiem po środowisku cyberprzestrzeni, a jednocześnie chronić przed nadużywaniem internetu.

Bibliografia

• Augustynek, A. (2010). Uzależnienia komputerowe. Diagnoza, rozpowszechnienie, terapia. Warszawa: Difin.
• Babbie, E. (2003). Podstawy badań społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. A. Wojciechowski (tłum.). Poznań: Zysk i S-ka Wydaw.
• Bohner, G. i Wanke, M. (2004). Postawy i zmiana postaw. Gdańsk: GWP.
• Floros, G.D., Simos, K., Dafouli, E. i Geroukalis, D. (2012). Influence of Parental Attitudes Towards Internet Use on the Employment of Online Safety Measures at Home. Studies in health technology and informatics, 181, s. 64-70. ahttp://dx.doi.org/10.3233/978-1-61499-121-2-64.
• Kenrick, D.T., Neuberg, S.L. i Cialdini, R.B. (2002). Psychologia społeczna. Gdańsk: GWP.
• Lenhart, A., Arafeh, S., Smith, A. i Macgill, A. (2008). Parental Attitudes toward Writing and Technology. W: Writing, Technology and Teens (s. 37-41). http://www.pewinternet.org/files/oldmedia/Files/Reports/2008/PIP_Writing_Report_FINAL3.pdf.pdf.
• Livingstone, S. i Helsper, E.J. (2008). Parental Mediation of Children's Internet Use. Journal of Broadcasting & Electronic Media, 52(4), 581-599. http://dx.doi.org/10.1080/08838150802437396.
• Makaruk, K. i Wójcik, S. (2012). EU NET ADB - Badanie nadużywania Internetu przez młodzież w Polsce i Europie. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.
• Marody, M. (1976). Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy. Analiza metodologiczna zasad doboru wskaźników w badaniach nad postawami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Mika, S. (1982). Psychologia społeczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
• Morbitzer, J. (2015). O nowej przestrzeni edukacyjnej w hybrydowym świecie. Labor et Educatio, 3, s. 411-430.
• Morbitzer, J. (2014). O wychowaniu w świecie nowych mediów - zarys problematyki. Labor et Educatio, 2, s. 119-144.
• Morbitzer, J. (2016). Współczesna przestrzeń obecności człowieka - między realnością a wirtualnością. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika, 13, s. 59-68.
• Mudyń, K. (2012). O inteligencji emocjonalnej i emocjonalności użytkowników cyberprzestrzeni. W: J. Morbitzer, E. Musiał (red.), Człowiek-Media-Edukacja (s. 307-313). Kraków: Katedra Technologii i Mediów Edukacyjnych, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie.
• Oleszkowicz, A. i Senejko, A. (2013). Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Plinta, V.S., Woronowicz, B.T., Wojewódzka, B. i Marsollek, N. (2012). Wolni od uzależnień behawioralnych, Opole: ROPS.
• Poprawa, R. (2011). Test problematycznego używania Internetu. Adaptacja i ocena psychometryczna Internet Addiction Test K. Young. Przegląd Psychologiczny, 54(2), 193-216.
• Rubacha K. (2008). Metodologia badań nad edukacją, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ŁOŚGRAF - Wiesław Łoś.
• Segiet, K. (2013). Socjalizacja dziecka w rodzinie a kontekst społeczno-kulturowy. W: B. Matyjas (red.), Dziecko i jego socjalizacja w rodzinie, szkole i środowisku lokalnym (s. 16-23). Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.
• Turkle, S. (2013). Samotni razem, M. Cierpisz (tłum.). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Wojciszke, B. (2000). Postawy i ich zmiana. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk: GWP.
• Yen, J., Yen, C., Chen, C., Chen, S. i Ko, C. (2007). Family Factors of Internet Addiction and Substance Use Experience in Taiwanese Adolescents. Cyber Psychology & Behavior, 10(3), 323-329. http://dx.doi.org/10.1089/cpb.2006.9948
• Young, K. (1998). Internet Addiction: The Emergence of a new clinical disorder. Cyber Psychology and Behaviour, 1(3), 237-244. http://dx.doi.org/10.1089/cpb.1998.1.237
• Zimbardo, P.G. i Gerrig, R.J. (2015). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.