Wprowadzenie

Od pewnego czasu toczy się dyskusja nad wprowadzeniem patentowania wynalazków wykorzystujących oprogramowanie komputerowe, określanej potocznie możliwością uzyskiwania "patentów na oprogramowanie". Obecnie dyskusja ta przybrała formę formalnego procesu legislacyjnego w organach UE. W wersji proponowanej przez Komisję Europejską, która ignoruje zastrzeżenia Parlamentu Europejskiego, dyrektywa dopuszczająca patentowanie oprogramowania tworzy również możliwość patentowania rozwiązań biznesowych - będzie to miało zatem duże konsekwencje nie tylko dla rynku oprogramowania, ale dla wszystkich obszarów działalności gospodarczej, w szczególności dla handlu elektronicznego.

Historia patentów na oprogramowanie w Europie

W październiku 1973 roku podpisano w Monachium Europejską Konwencję Patentową, która powołała do życia Europejski Urząd Patentowy (European Patent Office - EPO), przyznający patenty europejskie, obowiązujące w krajach będących stronami Konwencji (zarówno krajach należących do Unii Europejskiej, jak i nie będących jej członkami). Konwencja zakazuje wprawdzie patentowania oprogramowania, jednak EPO wbrew jej zapisom, udzielił do chwili obecnej kilkadziesiąt tysięcy patentów na oprogramowanie¹, z których większość należy do korporacji spoza Europy². EPO zaczął udzielać patentów na oprogramowanie zarówno przy użyciu zgłoszeń dotyczących procesów (od 1986 roku), jak i zgłoszeń dotyczących programów komputerowych (od 1998 r.)³. Zgłoszenia obejmujące procesy (process claim) dotyczą sposobu wykonania danej czynności i były m.in. wykorzystywane do patentowania reakcji chemicznych. W przypadku oprogramowania patentem nie jest objęty sam program lub jego rozpowszechnianie, lecz uruchomienie go i realizacja opatentowanego procesu.

Zgłoszenia dotyczące programów komputerowych mówią z reguły o programie wykonującym pewną czynność podlegającą patentowaniu. Ten rodzaj patentów dotyczy wszystkich programów komputerowych, które wykonują lub będą wykonywać opatentowaną czynność⁴. Patenty na oprogramowanie udzielone przez EPO nie są (dotychczas) egzekwowane, gdyż sprzeczne są z Europejską Konwencją Patentową, która jest podstawą krajowych legislacji dotyczących patentów. W związku z tym w 2000 roku podjęta została próba renegocjacji Europejskiej Konwencji Patentowej w celu zalegalizowania patentów na oprogramowanie, która jednak nie powiodła się w wyniku sprzeciwów społecznych⁵.

W tym samym czasie kwestia patentów w obszarze nowych technologii stała się punktem zainteresowania organów UE, znajdując swoje odzwierciedlenie w zapisach Strategii Lizbońskiej oraz w propozycji dyrektywy dotyczącej patentów na oprogramowanie zgłoszonej przez Komisję Europejską. W przypadku przyjęcia dyrektywy unijnej i w konsekwencji modyfikacji krajowego prawodawstwa w krajach UE, patenty, udzielone wbrew wcześniej obowiązującemu prawu przez EPO, stałyby się egzekwowane⁶.

Patenty na oprogramowanie w Strategii Lizbońskiej

W marcu 2000 roku w czasie Szczytu Lizbońskiego, dostrzegając zmiany w światowej gospodarce spowodowane globalizacją i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy, Rada Unii Europejskiej przyjęła program ekonomiczno-społeczny, który do roku 2010 ma uczynić z UE najbardziej konkurencyjną gospodarkę świata. W celu realizacji celów politycznych wyznaczonych przez Strategię Lizbońską (m.in. stworzenie dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy, uzyskanie trwałego, przyspieszonego wzrostu gospodarczego, zredukowanie bezrobocia do poziomu najbardziej efektywnych w tym zakresie krajów) założono w niej intensyfikację działań w celu stymulacji poziomu innowacji i przedsiębiorczości w Europie, głównie w obszarze zastosowań technologii internetowych i handlu elektronicznego. Jednocześnie zapisano, że koszty ochrony własności intelektualnej są zbyt wysokie oraz że ochrona patentowa w UE powinna być tak prosta i niedroga, a jej zakres tak obszerny, jak w Stanach Zjednoczonych⁷. Strategia zakłada również wzrost konkurencyjności i zatrudnienia poprzez badania naukowe i stworzenie Europejskiego Obszaru Badawczego. Jednym z elementów stymulujących badania naukowe ma być stworzenie zachęt patentowych i wprowadzenie Patentu Wspólnotowego⁸. Miarą innowacyjności, przyjętą w Strategii Lizbońskiej, jest m.in. liczba patentów technologicznych na milion mieszkańców, co dodatkowo zwiększa presję na rozszerzenie zakresu patentowalności. Wynikiem kolejnych wiosennych szczytów Rady UE, weryfikujących postępy w realizacji Strategii Lizbońskiej (Sztokholm 2001, Barcelona 2002, Bruksela 2003 i 2004) były stwierdzenia, że mechanizmy patentowania (w szczególności dobrych pomysłów⁹) są zbyt drogie, ograniczone do lokalnego rynku, i ogólnie nie gwarantują otoczenia prawnego gwarantującego inwestycje ze strony kapitału wysokiego ryzyka (venture capital). W zasadzie co roku zapisywano konieczność wprowadzenia Patentu Wspólnotowego oraz w kolejnych raportach odnotowywano opóźnienia, związane z kontrowersjami wokół patentów.

W raporcie przygotowanym na szczyt Rady Europejskiej w 2003 roku Komisja Europejska poinformowała, że wprowadzenie Patentu Wspólnotowego pozostaje zablokowane¹⁰. Uzależniono zatwierdzenie Patentu Wspólnotowego na tym szczycie od podjęcia ostatecznej decyzji przez Radę Konkurencyjności¹¹. Jednocześnie opublikowane wskaźniki pokazują, że w Europie EPO przyznaje podobną liczbę patentów USA, Japonii i krajom UE - co oznacza, że te dwa pierwsze kraje posiadają ok. 60% patentów zarejestrowanych w Europie. Niezwykle niekorzystne jest natomiast porównanie liczb patentów przyznawanych przez amerykański Urząd Patentowy (U.S. Patent Office - USPTO) - USA uzyskały w roku 2001 liczbę 322,48 patentu na milion mieszkańców, Japonia 265,22 patentu na milion mieszkańców, a Europa jedynie ok. 80¹². W raporcie przygotowanym na szczyt w 2004 roku po raz kolejny musiano przyznać, że prace nad Patentem Wspólnotowym nie zostały zakończone z powodu braku woli politycznej¹³. Jednocześnie po raz pierwszy w dokumentach Strategii Lizbońskiej pojawia się wprost pojęcie patentowania oprogramowania, jako element Patentu Wspólnotowego¹⁴. W ramach przygotowań do wiosennego szczytu w 2005 roku oraz realizując zalecenia szczytu z 2004 roku. Komisja Europejska powołała specjalną grupę ekspertów kierowaną przez Wima Koka w celu dokonania przeglądu postępów wdrażania Strategii Lizbońskiej. W raporcie stwierdzono, że europejskie społeczeństwo wiedzy i europejski przemysł teleinformatyczny nie są dostatecznie rozwinięte. Jednym z przykładów jest mniejsza niż w USA liczba patentów¹⁵. W dalszej części raportu stwierdzono, że w celu zapewnienia przedsiębiorstwom zysków z ich inwestycji w BR (badania i rozwój) Unia Europejska powinna jak najszybciej zatwierdzić oczekującą propozycję patentowania wynalazków implementowanych przy pomocy komputera oraz wprowadzić Patent Wspólnotowy¹⁶.

Propozycja dyrektywy dotyczącej patentów na oprogramowanie

Komisja Europejska zgłosiła propozycję dyrektywy o patentowaniu wynalazków implementowanych przy pomocy komputera w lutym 2002 roku. W uzasadnieniu tej propozycji argumentowano, że pomimo formalnego zakazu patentowania programów komputerowych jako takich w Europejskiej Konwencji Patentowej, Europejski Urząd Patentowy oraz niektóre narodowe urzędy patentowe takie patenty przyznają. Sam EPO przyznał ich do roku 2002 ponad 20 tys.¹⁷. W celu harmonizacji prawa w krajach UE Komisja zaproponowała zatem dopuszczenie takich patentów. Komisja powołała się na społeczne konsultacje internetowe w sprawie patentowania oprogramowania, jednak nie przedstawiła dokładnych danych na temat liczby głosów za i przeciw oraz zignorowała protesty osób związanych z oprogramowaniem open source. Komisja otwarcie przyznała w propozycji dyrektywy, że planowane jest zbliżenie prawa europejskiego do amerykańskiego, niewymagającego technicznej realizacji proponowanego patentu, i co za tym idzie dopuszczającego w pełni patentowanie metod biznesowych¹⁸.

We wrześniu 2003 roku odbyło się pierwsze czytanie proponowanej dyrektywy w Parlamencie Europejskim, który zgłosił szereg zastrzeżeń do projektu. Frits Bolkenstein, unijny komisarz ds. rynków wewnętrznych, zagroził, że w przypadku braku zgody Parlamentu na propozycję Komisji, proponowana dyrektywa może zostać wprowadzona na drodze renegocjacji Europejskiej Konwencji Patentowej, czyli poza jurysdykcją Parlamentu.

Parlament w drodze głosowania przyjął 64 ze 129 zgłoszonych poprawek, efektywnie usuwając z dyrektywy możliwość patentowania czystego oprogramowania¹⁹.

W maju 2004 roku Rada Konkurencyjności, ignorując stanowisko Parlamentu Europejskiego, przyjęła propozycję dyrektywy zezwalającą na pełne patentowanie oprogramowania i metod biznesowych²⁰.

Konsekwencje wprowadzenia patentów na oprogramowanie dla handlu elektronicznego

W przypadku wprowadzenia w Europie patentowalności oprogramowania w wersji proponowanej przez Komisję Europejską i duże koncerny informatyczne, każda firma prowadząca sprzedaż w sieci internet będzie musiała respektować przyznane już patenty i ponosić koszty licencji (do kilku procent przychodu²¹) lub zrezygnować z działalności.

Duże korporacje informatyczne traktują patenty na oprogramowanie jako jedno z narzędzi walki z konkurencją, szczególnie ze strony mniejszych, bardziej innowacyjnych firm. W ostatnich latach można zaobserwować wzmożoną aktywność dużych firm informatycznych z USA i Japonii w zakresie składania wniosków patentowych. Na przykład Microsoft w latach 2000-2002 zarejestrował odpowiednio: 356, 455, 511 wniosków. Według przedstawicieli koncernu w roku 2003 uzyskał on ok. 2 tys. rejestracji, a w roku 2004 planuje uzyskać 3 tys. kolejnych²².

Wprowadzenie patentów niewymagających implementacji technicznej, dopuszczających zatem patentowanie oprogramowania i metod biznesowych, spowoduje, że firmy europejskie znajdą się w zupełnie nowej, nieznanej im wcześniej rzeczywistości patentowej, do której od lat przyzwyczajona jest konkurencja z USA. Obowiązkiem każdej firmy stanie się sprawdzanie czy stosowane metody biznesowe lub tworzone oprogramowanie nie naruszają istniejących patentów, które należą w większości do korporacji pozaeuropejskich.

Problemem staną się tzw. trywialne patenty, które dotyczą zupełnie oczywistych rozwiązań. Przykładami takich patentów mogą być istotne z punktu widzenia handlu elektronicznego patenty europejskie EP803105 (system umożliwiający sprzedaż w sieci) lub EP807891 (koncepcja koszyka zakupów). Jednym z najbardziej znanych przykładów wykorzystania trywialnych patentów jest patent dotyczący mechanizmu zapamiętywania danych umożliwiających płatność (numer karty kredytowej), przyznany Amazon.com pod numerem US5,960,411²³ i znany jako one-click shopping. Amazon wykorzystał posiadanie patentu do zmniejszenia konkurencji ze strony księgarni BarnesandNoble.com przez zakazanie jej używania podobnego rozwiązania²⁴.

Analiza przykładowego interfejsu sklepu internetowego, dokonana przez Fundację na Rzecz Wolnej Infrastruktury Informacyjnej (FFII)²⁵, wykazała, że większość oczywistych elementów każdego sklepu jest opatentowana nie tylko w USA, ale również w Europie²⁶.

Rys. 1 Opatentowane elementy interfejsu przykładowego sklepu internetowego

Źródło: http://webshop.ffii.org/

Opatentowane elementy to (wraz z numerami patentów):

1. Mechanizm sprzedaży w sieci - EP803105 i EP738446.
2. Składanie zamówienia przez telefon komórkowy - EP1090494.
3. Koszyk zakupów - EP807891 i EP784279.
4. Mechanizm zakładek ([CD] [Filmy] [Książki]) - EP689133.
5. Link do podglądu obrazu - EP537100.
6. Przesyłanie transmisji wideo przez sieć - EP933892.
7. Przesyłanie transmisji wideo w czasie rzeczywistym (streaming) - EP633694.
8. Format MP3 - wiele patentów, m.in. EP287578.
9. Płatność kartą kredytową w sieci - EP820620 i EP779587.
10. Wysyłanie prezentu przez internet - EP927945.
11. Zautomatyzowana prośba o pożyczkę - EP715740.
12. VISA: znak graficzny oznaczający, że sklep może przyjmować płatności kartami VISA - EP798657.
13. Wysyłanie ofert po uprzedniej zgodzie (opt-in) - EP986016.
14. Przekierowanie zamówienia bezpośrednio do dostawcy - EP217308.

Osoby zainteresowane konkretnym sformułowaniem danego patentu mogą skorzystać z bazy esp@cenet²⁷, umożliwiającej przeszukiwanie online ok. 45 mln patentów.

Podsumowanie

Patenty na oprogramowanie są przedmiotem istotnej dyskusji społeczno-gospodarczej i politycznej, toczącej się zarówno w USA, jak i w krajach europejskich, w szczególności w Unii Europejskiej. Rozszerzanie zakresu patentowalności, trwające w USA od początku, a w Europie od połowy lat 80. ubiegłego wieku, doprowadziło do przyznania patentów na rozwiązania oczywiste. Zaprzestanie lub przyzwolenie na omijanie wymagania technicznej implementowalności rozwiązań zaowocowało stworzeniem możliwości patentowania dowolnej idei.
Z punktu widzenia rozwoju innowacyjności w ogóle²⁸ oraz rozwoju modeli biznesowych związanych z wykorzystaniem internetu w szczególności, bardzo ważne jest doprowadzenie do przyjęcia rozwiązań regulujących sferę patentowania oprogramowania w sposób właściwy z punktu widzenia społeczno-gospodarczego.

Bibliografia

• The Lisbon Strategy - Making change happen communication from the commission to the Spring European Council in Barcelona,
  http://europa.eu.int/comm/barcelona_council/14_en.pdf 05.12.2004.
• The Lisbon Strategy - Making change happen communication from the commission to the Spring European Council in Barcelona. Annex 2 to the Comission Staff Working Paper,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/29annex2_en.pdf 05.12.2004.
• M. Boldrin, D. Levine, The Case Against Intellectual Monopoly, "International Economic Review", May 2004.
• Choosing to grow: Knowledge, innovation and jobs in a cohesive society. Report to the Spring European Council, 21 March 2003, On the Lisbon strategy of economic, social and environmental renewal,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/5b_en.pdf 05.12.2004.
• Annex: Structural Indicators,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/annexes_en.pdf 05.12.2004.
• Report from the Commission to the Spring European Council delivering Lisbon Reforms for the Enlarged Union,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/COM2004_029_en.pdf 05.12.2004.
• Update of the Statistical Annex (annex 1) to the 2004 Report from the Commission to the Spring European Council,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/statistical_annex_en.pdf 05.12.2004.
• Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the patentability of computer-implemented inventions,
  http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/indprop/comp/com02-92en.pdf 05.12.2004.
• http://swpat.ffii.org/letters/cons0406/index.pl.html 05.12.2004.
• P. Gamdzyk, Burza na horyzoncie, "Computerworld", nr 48, 2003.
  http://www.computerworld.pl/artykuly/37633.html 05.12.2004.
• J. Halbersztadt, W. Majewski, P. Waglowski, Czy patentować oprogramowanie?,
  http://www.isoc.org.pl/wiki/index.php/Czy%20patentowac%20oprogramowanie 05.12.2004.
• R. Hunt, J. Bessen, An Empirical Look at Software Patents,
  http://www.researchoninnovation.org/swpat.pdf 05.12.2004.
• W. Kok i in., Facing the Challenge. The Lisbon strategy for growth and employment,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/2004-1866-EN-complet.pdf 05.12.2004.
• J. Kowalski, Do słuchacza Jacka Kleyffa, "Computerworld", nr 40, 2004,
  http://www.computerworld.pl/artykuly/44953_1.html 05.12.2004.
• An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/lisbon_en.pdf 05.12.2004.
• Software Patents and the Current EU Legislation,
  http://www.ffii.org.uk/swpat/software_patents_summary.pdf 30.12.2004.
• Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on the patentability of computer-implemented inventions - Outcome of the European Parliament's first reading (Strasbourg, 22 to 25 September 2003),
  http://register.consilium.eu.int/pdf/en/03/st11/st11503.en03.pdf 05.12.2004.
• Realising the European Union's Potential: consolidating and extending the Lisbon Strategy. Contribution of the European Commission to the Spring European Council, Stockholm 23 - 24th March 2001,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/79_en.pdf 05.12.2004.
• Realising the European Union's Potential: consolidating and extending the Lisbon Strategy Contribution of the European Commission to the Spring European Council, Stockholm 23 - 24th March 2001. Structural Indicators. Annex 2 to the Stockholm Report,
  http://europa.eu.int/comm/lisbon_strategy/pdf/79b_en.pdf 05.12.2004.