Wprowadzenie

Wprowadzanie e-learningu w Uniwersytecie Gdańskim rozpoczęto w 2003 roku. Zaangażowanie władz Uczelni w proces wdrażania kształcenia zdalnego ułatwia pokonanie wielu barier, w tym finansowych i organizacyjnych. W chwili obecnej oferowane są przez Portal Edukacyjny Uniwersytetu Gdańskiego dwie platformy zdalnego nauczania: komercyjna i open source. Niezależnie od tego każdy pracownik lub jednostka organizacyjna UG może korzystać z dowolnych innych narzędzi do kształcenia online, wspomagających kursy tradycyjne.

E-learning czy studia tradycyjne

W wielu polskich uczelniach, w tym również w Uniwersytecie Gdańskim, podejmowane są działania logistyczne i organizacyjne mające na celu wprowadzenie kształcenia online do programu studiów. Ta forma edukacji sprawdziła się w doskonaleniu pracowników dużych firm, czy będzie konkurencyjna dla tradycyjnego kształcenia w szkołach wyższych? Takie pytania zadaje sobie dziś wielu pracowników naukowych wyższych w Polsce i nie wynikają one jedynie z zachowawczej postawy i uporczywego trwania przy "starym" porządku. Podłożem tych pytań jest troska o mądre zintegrowanie formy tradycyjnej z e-learningiem. Przed pochopną zamianą całych studiów w formę online mają ustrzec pytania o to, które kierunki czy kursy, można z powodzeniem realizować zdalnie, a które powinny być realizowane tradycyjnie. Jakości studiów nie da się sprowadzić jedynie do objętości przekazanej wiedzy. Studiowanie to uczestniczenie w życiu naukowym i kulturalnym, przenikanie atmosferą uczelni, jej historią. Bycie studentem nie sprowadza się wyłącznie do pochłaniania wiedzy z różnych źródeł, ale umożliwia bezpośredni kontakt z autorytetami, pozwala współdecydować o rozwoju uczelni i współtworzyć kulturę. Dlatego działania podejmowane w Uniwersytecie Gdańskim cechuje z jednej strony ostrożność i refleksja, z drugiej - prace badawcze i organizacyjne nad wyborem najlepszej metody zastosowania e-learningu. Mimo różnych zastrzeżeń, studiowanie online jest atrakcyjne zarówno dla studentów, jak i uczelni. Daje ono swobodę studentom i pracownikom naukowym, pozwala na życie według własnego planu, dysponowanie czasem, wybór optymalnego momentu uczenia się, możliwość studiowania kilku kierunków jednocześnie, podjęcie pracy itp. Również uczelnie upatrują w rozwoju e-learningu panaceum na kłopoty lokalowe i kadrowe. Do studiów zdalnych przekonują statystyki światowe. W nauczaniu na odległość specjalizuje się w USA wiele uczelni, w tym największa: University of Phoenix, oferująca studia na odległość w zakresie m.in. zarządzania, marketingu, administracji i informatyki. W 2000 roku zapisało się na studia online w University of Phoenix 14 tys. osób i z każdym rokiem liczba studentów na odległość wzrasta o 50%¹. Kształcenie przez internet jest tak popularne w USA, że w 2000 roku 75% uczelni wyższych oferowało różne formy edukacji na odległość². Do bardziej znaczących uczelni online na świecie należy zaliczyć również londyński Open University. W Open University (OU) w Anglii uczy się ponad 160 tys. osób, z czego 40tys. rocznie na poziomie wyższym. Szacuje się, że co piąty angielski student uczy się obecnie w OU³.

Doświadczenia zebrane przez wiele ośrodków oferujących kształcenie zdalne wskazują na to, że ta forma edukacji może być porównywalna, co do jakości, z kształceniem stacjonarnym. W 1994 roku Distance Education & Training Council w USA przeprowadziło szerokie badania ankietowe wśród absolwentów dziesięciu wirtualnych uczelni wyższych. Badaniom poddano kilkuset absolwentów legitymujących się dyplomem studiów zdalnych. Wyniki wskazują na duże zainteresowanie tą formą kształcenia i bardzo dobrą opinię studentów oraz ich pracodawców o studiowaniu zdalnym. Warto zwrócić uwagę na kilka z nich⁴:

• zdecydowana większość badanych (94%) potwierdzała zgodność studiów z potrzebami,
• prawie wszyscy byli zadowoleni ze studiowania zdalnego i byli gotowi do rekomendowania tej formy studiowania wśród znajomych (95%),
• 80% zamierza dalej kształcić się zdalnie,
• 94% pracodawców osób ankietowanych potwierdziło wysoki poziom kompetencji zawodowych uzyskanych na studiach zdalnych.

Rozwój e-learningu w Uniwersytecie Gdańskim

W Uniwersytecie Gdańskim podjęto działania na rzecz wprowadzenia e-learningu już w 2002 roku. O tym, że jest to priorytet Uczelni świadczy fakt zaangażowania się władz uczelni oraz wielu znanych autorytetów naukowych w proces rozwoju kształcenia na odległość na UG. Od 2003 roku wdrażanie e-learningu na Uniwersytecie Gdańskim odbywa się pod kierunkiem Prorektora ds. Kształcenia, prof. dr hab. Haliny Piekarek-Jankowskiej. Działania władz uczelni zmierzały do opracowania strategii rozwoju kształcenia na odległość, wyznaczenia terminów realizacji poszczególnych etapów, szkolenia kadry, oszacowania kosztów wprowadzania kształcenia zdalneg W pierwszym etapie działań uruchomiono dla celów szkoleniowych i badawczych dwie platformy zdalnego nauczania:

1. Platformę komercyjną - IBM Lotus LMS.
2. Platformę typu open source - MOODLE.

Obie platformy znalazły się w obrębie budowanego Portalu Edukacyjnego Uniwersytetu Gdańskiego⁵. Prowadzenie zajęć z wykorzystaniem platformy Moodle nie jest ograniczone dla pracowników naukowych UG, wykorzystanie platformy IBM jest konkursowe. Zainteresowane osoby opracowują projekty zajęć, które podlegają ocenie i kwalifikacji. Takie podejście do wykorzystania platform wynika z wielu powodów. Dwa najważniejsze z nich to:

• platforma Moodle jest bezpłatna i nie ma ograniczonej liczby użytkowników, platforma komercyjna została zakupiona na liczbę licencji,
• materiały szkoleniowe zamieszczane na Moodle mogą mieć dowolny format, przygotowanie kursu na platformę IBM Lotus LMS wymaga zaangażowania, poza autorem, projektanta kursu i grafika.

Nad rozwojem e-learningu w UG czuwa dziewięcioosobowa Rada Programowa ds. Nauczania na odległość powołana przez Rektora Uczelni. W jej skład wchodzą przedstawiciele różnych wydziałów zainteresowani rozwojem e-learningu, a jej celem jest⁶:

• koordynowanie wykorzystania platform zdalnego nauczania;
• opiniowanie projektów e-learningowych i przydział licencji na platformę IBM Lotus LMS;
• organizowanie seminariów i szkoleń dla pracowników i studentów UG;
• koordynowanie współpracy z partnerami w kraju i za granicą;
• popieranie inicjatyw służących pozyskiwaniu środków na rozwój e-learningu.

Platforma komercyjna wymaga zachowania odpowiednich standardów przygotowania materiałów. Łatwiejsze do obsługi są platformy typu open source. Z reguły nie ma żadnych ograniczeń co do formatu przygotowanych przez nauczyciela materiałów. Mogą to być zarówno dokumenty pisane w edytorze tekstów, prezentacje czy filmy. Dlatego do wspomagania zajęć tradycyjnych nieocenione jest używanie platform open source. Mają one narzędzia nie tylko do transferu wiedzy, ale również do komunikowania się między nauczycielem i studentami, a także między członkami zespołów studenckich realizujących wspólne projekty. Wszyscy, którzy mają wątpliwości co do jakości kształcenia zdalnego mogą i powinni rozpocząć od uzupełniania i wspomagania swoich zajęć elementami edukacji zdalnej. Pozytywna ocena zastosowania elementów kształcenia zdalnego skutkuje z reguły poszerzeniem części e-learningowej. Realizowanie zajęć w formie blended learning (mieszanej) jest bezpieczne i twórcze. Włączenie kilku spotkań "na żywo" do kształcenia online pozwala na uniknięcie nieporozumień i błędów, a także wzbogaca kurs.

W Uniwersytecie Gdańskim nie myśli się o przeciwstawianiu formy tradycyjnej i online, a raczej dąży do zintegrowania tych form w jeden, wspólnie funkcjonujący system.

Kształcenie zdalne w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego

Nauczanie na odległość przy wykorzystaniu internetu i nowych technologii jest realizowane w Instytucie Pedagogiki od 2003 roku. Pojawienie się nowej formy kształcenia w polskich szkołach wyższych to wyzwanie dla pedagogów. Budowanie dydaktyki kształcenia zdalnego i praca nad standardami e-learningu jest obecnie w centrum zainteresowania pracowników naukowych Instytutu Pedagogiki. Jest to też w pewnym sensie misja pedagogów. Istnieje niebezpieczeństwo, że merytoryczne i organizacyjne aspekty kształcenia online zdominują wysiłki nauczycieli, którym nie starczy energii na pedagogiczną obudowę zajęć. O tym, jak ważne jest myślenie o e-learningu w kontekście wiązania go z myślą pedagogiczną pisze Maria Zając w swoim artykule pt. Dydaktyczne aspekty tworzenia kursów online⁷. Pracownicy Pracowni Edukacji Medialnej w ramach, m.in. badań własnych zaplanowali, wdrożyli i dokonali wstępnej ewaluacji systemu kształcenia zdalnego. Pierwsze zajęcia na odległość odbywały się w semestrze zimowym w roku akademickim 2003/2004 i oparte były na platformie open source Manhattan. Platforma ta została zainstalowana i uruchomiona w Instytucie Pedagogiki. Do tej pory platforma Manhattan pełni użyteczną rolę narzędzia wspomagającego kształcenie na studiach stacjonarnych, zaocznych i podyplomowych. W roku akademickim 2004/2005 pracownicy Instytutu Pedagogiki UG rozpoczęli prowadzenie zajęć zdalnych na platformie IBM Lotus LMS. Niezależnie od obu wymienionych platform pracownicy Instytutu Pedagogiki wykorzystują do zajęć platformę Moodle, obecnie są na niej uruchomione cztery kursy. Najbliższe, ważne wyzwania stojące przed pracownikami Pracowni Edukacji Medialnej dotyczące rozwoju e-learning, to:

1. opracowanie Studium dydaktyki akademickiej na platformę IBM Lotus LMS. Studium jest przeznaczone dla nauczycieli akademickich, zawiera 6 modułów mających na celu wyposażenie nauczyciela akademickiego w wiadomości i umiejętności z zakresu współczesnej dydaktyki szkoły wyższej;
2. prowadzenie badań nad metodyką kształcenia online;
3. optymalizacja wykorzystania mediów w edukacji;
4. współpraca z Politechniką Gdańską, Akademią Medyczną w Gdańsku i Akademią Morską w Gdyni w ramach wspólnego projektu KNOW przyznanego przez Wojewódzki Urząd Pracy z Funduszy Strukturalnych UE⁸;
5. wypracowanie standardów kształcenia online (badania własne na 2005).

Najbardziej pracochłonnym i odpowiedzialnym zajęciem jest przygotowanie dobrych materiałów do kształcenia zdalnego. Wiliam Horton, specjalista od e-learningu, autor bestsellerów dotyczących nauczania online, uważa, że kurs zdalny jest dobry wówczas, gdy dostarczana wiedza jest dozowana precyzyjnie, zgodnie z następującymi warunkami:

• kurs jest realizowany krok po kroku,
• łączony jest wymiar naukowy i praktyczny,
• język kursu jest przyjazny dla człowieka i zrozumiały dla komputera,
• w realizacji online zastosowane są najszybsze technologie komunikacyjne⁹.

Z doświadczeń przytoczonych powyżej, a także własnych, zdobytych w trakcie przygotowywania i prowadzenia zajęć online wynika, że standardy edukacji zdalnej tworzą wielowątkową strukturę. Budowanie tej struktury należy postrzegać jako scalanie standardów w kilku odrębnych kategoriach składających się na środowisko kształcenia zdalnego. Do proponowanej struktury można zaliczyć następujące kategorie:

1. tworzenie zawartości merytorycznej;
2. informator o kursie i platformie;
3. projektowanie kursu;
4. obudowa graficzna kursu;
5. prowadzenie zajęć online;
6. komunikacja ze studentami;
7. ocena pracy studentow i nauczycieli;
8. ewaluacja organizacyjna, metodyczna i merytoryczna kursu.

Powyższe elementy stanowią obecnie centrum zainteresowań naukowo-badawczych pracowników Pracowni Edukacji Medialnej w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego. Wypracowanie standardów dla polskiego e-learningu bazującego na celach, zadaniach i specyfice polskich szkół, jest zadaniem priorytetowym. Niezwykle szeroki zakres zadań ma wpływ na to, że Instytut Pedagogiki chętnie podejmuje współpracę z innymi uczelniami, którym także zależy na rozwoju wysokiej jakości e-learningu w Polsce. czy też kolejny, niespełniony sen podstarzałego Tygrysa Europy Środkowej i Wschodniej z bagażem doświadczeń? Polemika.