Wprowadzenie

Niniejszy artykuł przedstawia najbardziej istotne problemy i trudności, jakie mają osoby niepełnosprawne w dostępie do informacji zamieszczonych w internecie. Artykuł zawiera analizę typowych błędów popełnianych podczas tworzenia stron internetowych. Ponadto zawiera omówienie niektórych przedsięwzięć podejmowanych w celu wyeliminowania wspomnianych błędów. Owe przedsięwzięcia i działania przyniosą z pewnością korzyści nie tylko osobom niepełnosprawnym, ale także innym użytkownikom. Wirtualna rzeczywistość sieci komputerowych staje się coraz bardziej obecna zarówno w życiu poszczególnych jednostek, jak i różnych grup społecznych. Stwarza ona jednak wielu osobom (zwłaszcza niepełnosprawnym) problemy i trudności. Dlatego właśnie jedno z pytań ankiety, za pomocą której w 2003 roku przeprowadzono badanie grupy osób niepełnosprawnych, zawierało prośbę o wskazanie najważniejszych problemów, jakie napotykają w związku z wykorzystaniem nowoczesnych technologii do pozyskiwania informacji i wiedzy¹. Chodziło o jak najlepsze i możliwie obiektywne rozpoznanie kwestii związanych ze stosowaniem technologii informacyjnych przez osoby niepełnosprawne. Respondenci wskazali bardzo wiele takich problemów, ale kilka z nich szczególnie często pojawiało się w ich odpowiedziach. Znaczna część respondentów, tj. 27,6% badanych, wskazało, iż istotną przeszkodę w wykorzystaniu nowoczesnych technologii do pozyskiwania informacji i wiedzy stanowią wysokie koszty dostępu do internetu. Kwestię tę podkreślają szczególnie ci, którzy łączą się z internetem za pomocą modemu telefonicznego Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że dla 44,7% badanych głównym źródłem utrzymania jest renta lub emerytura², to stanie się zupełnie jasne, iż dla dużej grupy osób niepełnosprawnych koszt dostępu do internetu stanowi rzeczywiście bardzo poważne ograniczenie w wykorzystaniu tego medium. Uczestnicy badania wskazali jeszcze wiele innych problemów, jakie mają w związku ze stosowaniem nowoczesnych technologii do pozyskiwania informacji i wiedzy. Do najczęściej wymienianych należą:

• zbyt wysokie ceny specjalistycznego sprzętu i oprogramowania;
• brak możliwości odczytania przy użyciu posiadanego oprogramowania plików zapisanych w formacie PDF;
• trudności w uzyskaniu fachowej i w pełni obiektywnej porady odnośnie sprzętu komputerowego i oprogramowania przydatnego osobom z dysfunkcją wzroku.

Najczęściej jednak sygnalizowanym problemem, zwróciło na niego uwagę 42,5% badanych, jest niedostępność lub słaba dostępność wielu stron internetowych. Problem ten dotyczy przede wszystkim osób z różnymi dysfunkcjami wzroku. Chodzi o to, że osoby niewidome i słabo widzące mają często poważne trudności podczas pracy w internecie, a ściślej mówiąc w trakcie nawigacji po stronach WWW. Twórcy stron nie przestrzegają bowiem zaleceń World Wide Web Consortium (W3C), dotyczących zachowania określonego standardu tworzenia tych stron. Ponadto nie zdają sobie oni na ogół sprawy z tego, że strony przez nich przygotowane mogą być oglądane (odczytywane) przy użyciu urządzeń innych niż typowe monitory komputerowe. Dlatego właśnie rozmaite urządzenia i aplikacje wspomagające niewidomych, takie jak: syntezatory mowy, monitory brajlowskie, programy odczytu ekranu, programy powiększające, nie są niekiedy w stanie przekazać niezbędnych informacji o obiektach graficznych znajdujących się na ekranie monitora. Jest to spowodowane tym, że na stronach internetowych występują często różne oryginalne suwaki, rozmaite ikony-przyciski oraz niestandardowe menu. Co gorsze, brak w nich jest skrótów klawiszowych, a ich obsługa możliwa jest jedynie przy użyciu myszki, którą nie mogą posługiwać się efektywnie osoby całkowicie niewidome. Zdarzają się nawet takie witryny internetowe, w których nie ma możliwości powiększenia czcionki, mimo wykorzystania standardowych monitorów i typowych przeglądarek.

Błędy w tworzeniu stron internetowych

Wielkie problemy i trudności dla niewidomych i niedowidzących użytkowników internetu stwarza stosowanie przy budowie witryn technologii multimedialnych typu DHTML i Flash. Wymagają one odpowiednio włączonej obsługi języka JavaScript lub włączonej obsługi kontrolek Active-X. Wprawdzie technologie te umożliwiają wyraźne zwiększenie funkcjonalności i atrakcyjności witryny, jednak w określonych warunkach mogą one uniemożliwiać wyświetlenie informacji zawartej w witrynie. Sytuacja taka ma na przykład miejsce, gdy wyłączone zostaną standardowe suwaki służące do przewijania witryny i zastąpi się je własnymi suwakami wykonanymi w DHTML-u lub gdy panele nawigacyjne zostaną wykonane przy użyciu technologii Flash. Biorąc pod uwagę fakt, że programy odczytu ekranu i syntezatory mowy nie współdziałają z wymienionymi technologiami (bądź współdziałają z nimi w sposób niezadowalający), okazuje się, iż niewidomi i niedowidzący użytkownicy internetu nie są w stanie nawigować po tak zbudowanych stronach. Jeżeli przedstawiona sytuacja zaistnieje np. w jakiejś witrynie e-learningowej, to może się okazać, że osoby z dysfunkcją wzroku zostaną pozbawione możliwości kształcenia się przy wykorzystaniu tej witryny.

W pracy H. Dworaka znaleźć można szczegółową analizę wielu typowych błędów popełnianych przez autorów stron internetowych. Stwierdza on, że najpoważniejszym błędem popełnianym przez autorów witryn internetowych jest brak zgodności kodu źródłowego tychże witryn ze standardami publikowanymi przez organizacje takie, jak World Wide Web Consortium czy The Unicode Consortium³.

Twórcy stron internetowych często nie weryfikują przygotowywanych przez siebie stron pod względem zgodności ze specyfikacjami opracowanymi przez wspomniane konsorcja, a jedynie sprawdzają wygląd ich stron w kilku najczęściej stosowanych przeglądarkach. Tymczasem, co warto wiedzieć, przeglądarki internetowe przystosowane są do tego, by ukrywać przed użytkownikiem błędy popełnione przez twórców witryn. Tak więc fakt, że witryna jest wyświetlana w niektórych przeglądarkach zgodnie z oczekiwaniami jej autora, wcale nie upoważnia do wniosku, iż będzie ona wyświetlana prawidłowo we wszystkich przeglądarkach internetowych, czyli że jej kod źródłowy jest całkowicie poprawny.

Aby przygotować witryny dostępne dla osób niepełnosprawnych, nie potrzeba bynajmniej posiadać wielu różnych, zaawansowanych technologicznie urządzeń, trzeba jedynie, żeby w trakcie pracy nad tymi witrynami przestrzegane były standardy opracowane przez ekspertów w dziedzinie dostępności stron internetowych. W chwili, gdy zarówno osoby tworzące witryny internetowe, jak i autorzy przeglądarek oraz innych aplikacji użytkowanych w internecie zaczną tych standardów przestrzegać, sieci komputerowe staną się dużo bardziej dostępne dla ludzi niepełnosprawnych.

H. Dworak w swojej pracy wskazuje wiele konkretnych błędów, jakie popełniają twórcy stron internetowych w trakcie ich tworzenia. Jednym z nich jest nierozróżnianie znaczenia elementów języka HTML, takich jak np. <b> i <strong>. Użycie symbolu <b> powoduje, że tekst nim oznaczony wyświetlany jest na ekranie jako pogrubiony, zaś symbol <strong> służy do wyróżniania tekstu, co w przypadku przeglądarek graficznych sprowadza się do pogrubienia znaków (powoduje taki sam efekt, jak w przypadku użycia <b>). Natomiast dla urządzeń, takich jak np.: syntezatory mowy i monitory brajlowskie wymienione znaczniki powodują inne działanie owych urządzeń. Pogrubienie tekstu spowodowane użyciem elementu <b> jest zwykle ignorowane przez syntezator mowy, zaś wyróżnienie fragmentu jakiegoś tekstu za pomocą elementu <strong> powoduje zmianę barwy głosu syntezatora lub jakąś inną modyfikację jego działania.

Do innych typowych błędów popełnianych przez autorów stron internetowych zaliczyć można:

• pogrubianie całego tekstu na stronie, co wcale nie sprzyja przejrzystości treści,
• wyróżnianie fragmentu tekstu za pomocą podkreślenia, chociaż wiadomo, że podkreślenie jest przeznaczone do oznaczania łączy internetowych,
• stosowanie tabel zamiast warstw do formatowania witryn internetowych.

W przypadku ostatniego z wymienionych błędów chodzi o to, że stosując tabele należy definiować nagłówki kolumn, a często się niestety zdarza, iż twórcy witryn tego nie robią. Używanie tabel do wyodrębniania na stronie takich części, jak: nagłówek, kolumny, stopka, jest niezgodne z zaleceniami WWW Consortium.

Z powyższych uwag nie należy wyciągać wniosku, że formatowanie graficzne jest niepotrzebne. Wprost przeciwnie, warto je stosować, ponieważ poprawia estetykę strony i zwiększa jej atrakcyjność. Trzeba jednak owo formatowanie wykonać prawidłowo. H. Dworak sugeruje, aby najważniejsze charakterystyki stron internetowych, takie jak: kroje czcionek, kolorystyka, wymiary formularzy, warstw, grubość obramowania, cechy paragrafów i inne przygotować w formacie arkusza stylów (np. CSS). Arkusz taki należy umieścić w oddzielnym pliku, do którego będzie się odwoływać witryna. Taki sposób postępowania poprawia możliwości skalowania witryny oraz zwiększa szybkość jej ładowania. Dzieje się tak dlatego, że wszystkie urządzenia niebędące w stanie formatować tekstu (np. syntezatory mowy, monitory brajlowskie, urządzenia mobilne), nie będą w ogóle pobierać pliku z arkuszem stylów. Jeśli zaś informacja o formatowaniu znajduje się w kodzie źródłowym witryny, to urządzenia takie muszą pobrać cały kod źródłowy i przeprowadzić operację filtrowania. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że obecnie możliwe jest także wykonanie dźwiękowego arkusza stylów (aural stylesheet), który będzie mógł być wykorzystywany przez syntezatory mowy. Pozwoli to na lepsze poinformowanie niewidomych użytkowników witryn internetowych o tym, co zawierają przeglądane przez nich strony. Warto dodać, że takie dźwiękowe arkusze stylów również można umieszczać w oddzielnych plikach, a nadając im odpowiedni atrybut docelowej grupy urządzeń (aural), można odciążyć przeglądarki graficzne od ładowania owych plików.

Działania na rzecz zwiększenia dostępności

Z powyższych uwag wynika, że dostępność stron internetowych, a ściśle mówiąc niedostępność znacznej ich części dla osób niepełnosprawnych, stanowi jeden z najpoważniejszych problemów, z jakimi spotykają się niepełnosprawni w wirtualnej rzeczywistości sieci komputerowych. Zdają sobie z tego sprawę przede wszystkim ludzie dotknięci różnymi dysfunkcjami wzroku, którzy w praktyce borykają się z tym problemem. Ważne jest jednak to, aby istnienie omawianego problemu uświadamiali sobie twórcy witryn internetowych. Chodzi tu przede wszystkim o witryny publiczne, a więc należące do instytucji państwowych i samorządowych, do organizacji gospodarczych, społecznych, kulturalnych itd. Pocieszające jest to, że podejmowane są już różne przedsięwzięcia, których celem jest zapewnienie pełnej i jak najbardziej powszechnej dostępności stron internetowych. Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w tym zakresie jest Web Accessibility Initiative (WAI), czyli Inicjatywa Dostępności Sieci, którą realizuje WWW Consortium. W ramach tej inicjatywy opracowany został poradnik pod nazwą Web Content Accessibility Guidelines (WCAG), zawierający zbiór zasad udostępniania zawartości sieci⁴. W poradniku znajdują się wskazówki dotyczące projektowania stron internetowych z uwzględnieniem potrzeb i możliwości osób obciążonych różnymi niepełnosprawnościami. Rozpatrywane są w nim kwestie związane z następującymi rodzajami niepełnosprawności: słuchową, wzrokową, ruchową i intelektualną.

Wspomniane zasady uporządkowane zostały według pewnych kryteriów, których spełnienie w określonym stopniu upoważnia twórcę witryny internetowej do umieszczenia specjalnego logo zgodności z Web Content Accessibility Guidelines. Będzie to sprzyjać podniesieniu prestiżu owej witryny.

Należy podkreślić, że w WWW Consortium opracowane zostały również wytyczne dla programów wspomagających tworzenie witryn internetowych, tj. dla:

• aplikacji udostępniających informacje internetowe,
• aplikacji XML,
• formatowania CSS,
• niektórych rodzajów animacji.

Innym przedsięwzięciem ułatwiającym poprawne przygotowanie stron internetowych, jest serwis Bobby⁵. Jest to bezpłatny serwis internetowy, który umożliwia dokonanie analizy stron internetowych pod względem zgodności z wytycznymi w zakresie dostępności. Warto dodać, że istnieje także wersja komercyjna tego serwisu.

Jeszcze inną metodą udostępniania niewidomym informacji zawartych w internecie jest tworzenie specjalnych, "mówiących" przeglądarek, za pomocą których dokonuje się udźwiękowienia poszczególnych witryn. W Polsce przykładem takiej przeglądarki jest Intelligent Web Reader (IWR). Przeglądarka ta wyposażona została w syntezator mowy "Spiker" i jest udostępniana bezpłatnie na stronie www.ivo.pl, należącej do firmy IVO Software, która jest producentem IWR. Przy użyciu omawianej przeglądarki udźwiękowiono już kilka witryn internetowych, m.in. Witrynę Urzędu Miasta Gdyni, witrynę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz witrynę Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W każdym przypadku przeglądarka IWR jest przystosowywana do obsługi konkretnej strony internetowej przez wykonanie odpowiedniego profilu. W ten sposób "uczy" się ją odczytywania informacji podanych na tej stronie.

Oczywiste jest, iż nigdy nie uda się przygotować profili dla wszystkich istniejących stron internetowych. Fakt ten stanowi najpoważniejszy mankament omawianego rozwiązania. Zdają sobie z tego sprawę twórcy IWR. Deklarują oni jednak, że jeśli zainteresowanie ich przeglądarką będzie duże, a liczba osób ją używających będzie rosła, to opracują przeglądarkę czytającą wszystkie strony internetowe, tj. taką przeglądarkę, która nie będzie wymagać przygotowania profili dla poszczególnych witryn. Przeglądarka ta - podobnie jak IWR - ma być dostępna dla użytkowników bezpłatnie. Zauważmy przy tym, że taka bezpłatna przeglądarka to świetne narzędzie edukacji komputerowej dla tych niewidomych, którzy nie mają dostępu do programów odczytu ekranu, czyli tzw. screen readerów.

Uwagi końcowe

Swobodny dostęp do informacji to niezwykle ważny problem w świetle rozwoju idei społeczeństwa informacyjnego. Od dostępu do informacji zależą bowiem możliwości prawidłowego funkcjonowania w zarówno poszczególnych jednostek, jak i całych grup społecznych w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Zapewnienie wszystkim obywatelom (zdrowym i niepełnosprawnym, bogatym i niezamożnym) takiego właśnie swobodnego i szerokiego dostępu do informacji staje się jednym z najważniejszych zadań, jakie mają dziś do spełnienia instytucje państwowe i samorządowe, rozmaite organizacje pozarządowe oraz firmy komercyjne. Przykładem tego rodzaju działań jest program rządowy pod nazwą Strategia informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej - ePolska na lata 2004-2006, który został przyjęty przez Radę Ministrów 13 stycznia 2004 roku.

Wydaje się jednak, iż w celu zapewnienia powszechnej dostępności informacji zawartych w internecie należy prowadzić wszechstronne działania zmierzające do zwiększenia świadomości osób przygotowujących serwisy internetowe, aby strony przez nich tworzone były wolne od błędów i w pełni dostępne dla wszystkich użytkowników. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wszelkie działania zapewniające dostępność stron internetowych dla osób niepełnosprawnych przyczynią się także do zapewnienia dostępności owych stron dla użytkowników różnego rodzaju urządzeń mobilnych, np. telefonów komórkowych, palmtopów itp.

Bibliografia

• H. Dworak, Dostępność informacji w Internecie dla osób niepełnosprawnych, materiały na konferencję Informacja - dobra lub zła nowina, Międzyzdroje 2004.
• C. Ślusarczyk, Wykorzystanie nowoczesnych technologii przez osoby niepełnosprawne do pozyskiwania informacji - stan obecny i perspektywy, Centrum Informatyczne SGH, Warszawa 2003.

Netografia

• W. Chisholm. i inni, Web Content Accessibility Guidelines 1.0, [online] W3C Recommendation, http://www.w3.org/TR/WCAG10/ 15.01.2005.
• Strategia informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej - ePolska na lata 2004-2006, http://www.pcworld.pl/ftp/pc/programy/3942.html 18.01.2005.