Wstęp

Przemiany zachodzące w trybie życia, w formach i sposobach komunikowania się, rodzące się społeczeństwo informacyjne powodują swoiste implikacje w procesach edukacyjnych. Narodziny sieci komputerowych i internetu dokonały przełomu, który porównać można jedynie z wynalezieniem druku. Pewien okres użytkowania nowych technologii pozwoli dopiero ocenić ogromny wpływ, jaki ze sobą niosą dla pojedynczych osób i całej ludzkości¹. Dynamika przemian społecznych rodzi stałą konieczność doskonalenia, rozwijania kompetencji, a także coraz częściej rekwalifikacji, zmusza osoby dorosłe do podejmowania wysiłków edukacyjnych w różnych formach.

Zjawisko to zauważalne jest nie tylko w praktyce pedagogicznej, ale także silnie nakreślone w literaturze i raportach przygotowywanych dla struktur europejskich czy np. UNESCO.

Tempo zmian społecznych, gospodarczych spowodowało pojawienie się kolejnych pojęć w edukacji XX i XXI wieku - wymusza edukację ciągłą, ustawiczną, permanentną, dążącą do uczenia się przez całe życie (lifelong learning). Szczególnemu procesowi ewolucji podlega przede wszystkim edukacja zdalna, a zwłaszcza jej nowoczesne formy, zwane kształceniem elektronicznym. Stanowią one, wydawać by się mogło, idealną postać zdobywania nowych kwalifikacji bądź ich doskonalenia, szczególnie dla osób aktywnych, pracujących czy dużo podróżujących, a także osób niepełnosprawnych.

W kolejnych artykułach autor dokonuje prób prezentacji specyfiki edukacji permanentnej oraz jej implikacji dla prac i dokumentów organizacji oraz struktur europejskich, a także Narodów Zjednoczonych.

Wprowadzenie

Kształcenie dorosłych, pełniące niegdyś rolę zastępczą o charakterze kompensacyjnym, staje się obecnie popularną formą aktywności edukacyjnej. Rozwój kultury, rosnące wymagania i motywacje, a także coraz większa dostępność wspierana nowymi technologiami powodują jej upowszechnianie się. Jak pisze Józef Półturzycki: Kształcenie ustawiczne staje się nie tylko celem, ale także podstawową formą realizacji nowoczesnej edukacji².

W poszukiwaniu definicji kształcenia ustawicznego

Poszukując w literaturze wyjaśnienia terminu "edukacja dorosłych" (adult education) często napotykamy na utożsamienie go z terminem "kształcenie ustawiczne". Literatura pedagogiczna (ściślej: andragogiczna) wyraźnie precyzuje obydwa pojęcia³. Zarówno sam termin, jak i pojęcie dorosłości jest w różnych kulturach oraz krajach inaczej rozumiane i przypisuje się im różne znaczenia.

Powołując się na Leksykon tematyczny PWN Pedagogika przyjąć należy, że "oświata dorosłych" to działalność mająca na celu zapewnienie młodzieży w wieku poszkolnym i dorosłym możliwości zaspokajania potrzeb i zainteresowań kulturalnych, uzupełniania i poszerzania kwalifikacji, wzbogacania wiedzy i rozwijania umiejętności⁴ (...) . Według tegoż leksykonu oświata dorosłych ma do spełnienia dwie zasadnicze funkcje:

• kompensacyjną, polegającą na upowszechnianiu wymaganego wykształcenia wśród tych, którzy nie uzyskali go w odpowiednim wieku;
• właściwą, polegającą na rozszerzeniu posiadanego wykształcenia⁵ (...) .

Zdaniem J. Półturzyckiego natomiast przez "edukację dorosłych" należy rozumieć system działań edukacyjnych w różnych formach i zakresach wobec osób dorosłych różnego wieku, zawodu i środowiska⁶. Treść edukacji stanowią różne dziedziny wiedzy kultury i aktywności człowieka, w formach szkolnych i akademickich, pozaszkolnych oraz samokształceniowych. Edukacja dorosłych stanowi część edukacji permanentnej i realizuje jej cele we właściwych dla dorosłych formach aktywności intelektualnej⁷.

W poszukiwaniu swoistości kształcenia ustawicznego

Eksperci wyodrębnili w edukacji dorosłych pięć podstawowych elementów ją tworzących:

• edukacyjna aktywność dorosłych w procesie kształcenia i wychowania;
• istota organizowania aktywności edukacyjnej dorosłych;
• cele aktywności edukacyjnej dorosłych;
• profesjonalny zakres działalności i akademicka dyscyplina zajmująca się teoretycznie kształceniem dorosłych;
• specyficzny teren działania środowiskowego i socjalnego .

Termin "edukacja dorosłych", podobnie jak kształcenie ustawiczne, może przyjmować różne znaczenia. Pod hasłem "edukacja permanentna" w Leksykonie tematycznym PWN Pedagogika znajdujemy następującą definicję: stałe odnawianie i doskonalenie kwalifikacji ogólnych i zawodowych; współczesny model edukacji, zgodnie z którym kształcenie nie ogranicza się do okresu nauki w szkole, lecz trwa w różnych formach, przez całe życie⁹.

Warto zwrócić uwagę, że koncepcja edukacji permanentnej podważa tradycyjny pogląd o podziale życia na okres przygotowawczy i okres dojrzałej aktywności społeczno-zawodowej, w którym zostają spożytkowane rezultaty wcześniejszej nauki; szkoła jest - w myśl tej koncepcji - jedynie pierwszym ogniwem procesu kształcenia, przygotowującym jednostkę do dalszej, stałej aktywności edukacyjnej¹⁰. Do takiego stanu rzeczy dodatkowo przyczynia się sytuacja społeczna. Stale rosnące wymagania, postęp technologiczny zmuszają uczestników procesów edukacji permanentnej do podejmowania wysiłków edukacyjnych, natomiast władze wielu krajów do dokonywania zmian w modelach kształcenia, podporządkowanych założeniom edukacji permanentnej, polegających m.in. na tworzeniu nowych, zinstytucjonalizowanych form kształcenia dorosłych.

W świetle literatury andragogicznej

Literatura podaje, że kształcenie ustawiczne jest ideą zakładającą kształcenie i wychowanie człowieka przez całe życie. W innym ujęciu jest to potrzeba i cecha charakteryzująca współczesnego człowieka, warunkująca rozwój jego zdolności, śledząca zmiany w społeczeństwie i świecie, a także wszechstronny rozwój osobowości w ciągu całego życia. Przyjmuje się także, że edukacja permanentna oznacza kształcenie, którego celem jest podtrzymanie lub ciągłe rozwijanie wiedzy i umiejętności zawodowych. Taką właśnie tezę przyjęli autorzy francuskiego słownika Dictionnaire de la langue français¹¹, zakładając, że termin ten po raz pierwszy pojawił się w piśmiennictwie pedagogicznym w 1958 roku.

Jak podkreśla P. Lengrand podstawową zasadą kształcenia ustawicznego jest zachowanie ciągłości i systematyczności procesu uczenia się. Ciągłość owa jest gwarantem stałego rozwoju, chroniąc jednocześnie przed dezaktualizacją zdobytej wcześniej wiedzy¹². Przyjmuje się, że aby urzeczywistniać idee oświaty ustawicznej, należy podjąć wysiłki w następującym zakresie:

1. rozwój edukacji dorosłych, która zaspokajałaby potrzeby aktualizowania wiedzy i stałaby się terenem wypracowania metod kształcenia nietradycyjnego;
2. dokonania zmian w nauczaniu podstawowym, w celu wysunięcia w nim na pierwsze miejsce konieczności wyrobienia u uczniów nawyku uczenia się (i wdrożenia do samokształcenia i edukacji permanentnej);
3. przygotowania zmian systemu kształcenia nauczycieli, z założeniem przekształcenia nauczycieli z dawców wiedzy na kierujących procesem uczenia się¹³.

Opracowaniem odnoszącym się ściśle do edukacji ustawicznej jest raport przygotowany pod kierunkiem E. Faure'a¹⁴. Zawiera on potrzeby i kierunki rozwoju oświaty w różnych krajach.

Międzynarodowa komisja, powołana przez UNESCO, przyjęła, że edukacja stanowi najszerszą działalność o spójnym charakterze, podejmowaną w celu przekazywania wiedzy, kształcenia umiejętności, rozwijania i doskonalenia człowieka we wszystkich działaniach w ciągu całego życia. Uznano, że edukacja jest zarówno celem, jak i środkiem rozwoju, gdyż natura człowieka determinuje go do stałego wychowywania.

Zadanie to jest w stanie spełnić jedynie kształcenie realizowane permanentnie. Specjaliści zgodnie uznali edukację permanentną nie jako system ani szczebel kształcenia, a jako nadrzędną zasadę, na której powinna być oparta oświata zarówno w całości, jak i poszczególnych jej członach. Pedagogiczne piśmiennictwo amerykańskie, zgodnie przyjmując za J.B. Holdenem, stawia oświacie dorosłych sześć głównych zadań, wymagających permanentnej, stałej i systematycznej realizacji:

• edukacja wszystkich tych osób, które nie mają obowiązkowego minimum wykształcenia;
• umożliwienie dorosłym ukończenie średniej szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej;
• przygotowanie dorosłych do uczenia się w wyższych szkołach technicznych lub rolniczych w celu zdobycia odpowiednich kwalifikacji zawodowych;
• niezawodowe kształcenie dorosłych oraz prowadzenie poradnictwa w różnych dziedzinach i przygotowanie do właściwego wykorzystywania wolnego czasu;
• zwiększanie efektywności kształcenia dorosłych na poziomie wyższym, doskonalenie nauczycieli edukacji dorosłych, doskonalenie zawodowe dorosłych;
• systematyczne wprowadzanie doświadczeń innych krajów, ze szczególnym uwzględnieniem ich specyfiki społeczno-politycznej¹⁵.

Idee kształcenia ustawicznego obecne są w poglądach wybitnych humanistów i pedagogów od wieków, co podkreśla R.J. Kidd. Edukacja, obejmując całe życie człowieka, pozwala na rozwinięcie obszarów zaniedbanych na wcześniejszych etapach edukacji. R.J. Kidd na bazie swoich rozważań wyróżnił trzy wymiary kształcenia ustawicznego:

• kształcenie w pionie,
• kształcenie w poziomie,
• kształcenie w głąb¹⁶.

Za kształcenie w pionie uznał kolejne szczeble edukacji szkolnej: od przedszkola, przez szkołę podstawową, średnią, po studia wyższe i kształcenie podyplomowe. Zwrócił tu szczególna uwagę na drożność systemów i dostępność do edukacji.

Kształcenie poziome ma na celu, zdaniem R. J. Kidda, zapewnienie poznania różnych dziedzin życia, nauki i kultury, niezależnie od pionowej ścieżki edukacyjnej. Podkreślił tu szczególną rolę indywidualnej aktywności człowieka, wdrażania do samokształcenia i funkcjonowania pozaszkolnych instytucji o charakterze oświatowym. Jako kształcenie w głąb określił R.J. Kidd natomiast aktywność edukacyjną, związaną ściśle z jakością edukacji, wyrażającą się w bogatej motywacji do zdobywania wiedzy, zdolnościach samokształceniowych, stylu życia zgodnym z ideami kształcenia ustawicznego i twórczym, kulturalnym spożytkowaniem czasu wolnego. Wymiar ten, zdaniem Kidda, zależy od samych uczestników procesów edukacji permanentnej¹⁷.

Edukacja ustawiczna w optyce współczesności

We współczesnym świecie i nowocześnie postrzeganym systemie edukacji ustawicznej, edukacja dorosłych zajmuje szczególne miejsce. Jest istotną częścią tego systemu. Obejmuje różne etapy w życiu człowieka, nie tylko okres produkcyjny i okres stabilizacji, ale także okres przedemerytalny czy emerytalny. Każdy z tych okresów charakteryzuje się odmiennymi potrzebami oraz problemami oświatowymi, wychowawczymi, społecznymi i opiekuńczymi. Zgodnie z założeniami kształcenia ustawicznego każdy człowiek ma prawo do nauki w różnym okresie życia, a władze oświatowe mają obowiązek zapewnić różne jej formy, pomoc i opiekę. Ustawiczność w edukacji oznacza także integrację wszelkich oddziaływań wychowawczych, formalnych i nieformalnych, kształcenia programowego i samokształcenia. Kształcenie ustawiczne przez naukę, pracę, współdziałanie społeczne i uczestnictwo w kulturze doskonali ludzi dorosłych, rozszerza jednocześnie działalność oświatową, wprowadzając ją do wszystkich dziedzin aktywności intelektualnej, kulturalnej i społecznej człowieka. Kształcenie ustawiczne powinno wykluczać wszelkie bariery i selekcje, opierając się na zasadzie konieczności rozwoju i doskonalenia, wykorzystując wszelkie dostępne środki. Zatem nie każda działalność edukacyjna jest ustawiczną, zwłaszcza gdy jest prowadzona w izolacji, nie uwzględniając dotychczasowych doświadczeń edukacyjnych, bez perspektyw.

Kształcenie ustawiczne nie może być rozpatrywane jako idea, teza czy teoria oświatowa. Założenia permanentnej edukacji muszą być realizowane w praktyce, w działaniu. Muszą uwzględniać aktualne potrzeby i możliwości społeczne, a także tradycje, doświadczenia edukacyjne i wykształcenie.

Podsumowanie

Od 1989 roku zaczął "topnieć" oświatowy monopol państwa. Pojawiły się nowe wyzwania dla edukacji dorosłych, związane ze zmianami w ustawodawstwie i na rynku pracy, także rodzące się demokratyczne społeczeństwo miało znaczny wpływ na rozwój oświaty dorosłych. Zaczęły pojawiać się placówki prywatne, szkoły, ośrodki kursowe, a także prywatne uczelnie wyższe¹⁸. Jak zwrócił uwagę Tadeusz Aleksander, współczesna edukacja dorosłych prowadzi do konkurencji wśród usługodawców edukacyjnych oraz komercjalizacji procesów kształcenia dorosłych. Oferty szkół, uczelni przyciągają potencjalnych uczestników swoim bogactwem oraz różnorodnością i nowoczesnością form kształcenia¹⁹. Edukacja dorosłych stanowi jednak wspólne dobro powszechne dla uczestników grup społecznych, zakładów, organizacji, towarzystw oraz państwa²⁰.