Wprowadzenie

Wprowadzenie

W dobie narastającego procesu społeczeństwa starzejącego się niezwykle ważne staje się zapewnienie osobom starszym godziwej i w pełni satysfakcjonującej starości. Coraz większa ilość seniorów chce po przejściu na emeryturę nadal aktywnie i twórczo spędzać wolny czas. Niestety instytucje państwowe nie są w stanie zapewnić osobom starszym odpowiednich warunków do rozwijania ich potencjału intelektualnego, a przede wszystkim nie przygotowują seniorów do przejścia z okresu pełnej aktywności zawodowej do okresu emerytalnego. Lukę tę wypełniają uniwersytety trzeciego wieku, które poprzez kształcenie ustawiczne, aktywizację ruchową i pobudzanie do twórczej aktywności wprowadzają osoby starsze w nowy, ciekawy, a zarazem pełen wyzwań okres jesieni życia.

Miejsce uniwersytetów

Starzenie się jest to naturalny, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny, zachodzący w rozwoju żywych organizmów, w tym także człowieka. Proces starzenia ma złożone uwarunkowania genetyczne, biologiczne i środowiskowe¹.

Każdy kolejny, następujący po sobie okres życia wymaga od nas przystosowania się do nowych, zmieniających się okoliczności i stawiania czoła nowo pojawiającym się wyzwaniom. Wejście człowieka w okres starości nie zwalnia go z pracy nad sobą, a wręcz przeciwnie powinno mobilizować całe jego siły i potencjał do aktywnego oraz twórczego działania. To teraz właśnie człowiek wreszcie ma czas na realizowanie marzeń i pomysłów z młodości, które wcześniej z różnych przyczyn nie były możliwe. Wielu znanych i szanowanych ludzi osiągnęło największe sukcesy właśnie w trakcie jesieni życia i mimo narastających problemów zdrowotnych tego okresu cieszyli się oni dużym szacunkiem i zaufaniem społecznym. Najlepszym przykładem może być Winston Churchil, którego okres największej aktywności zawodowej przypadł pomiędzy 65 a 80 rokiem życia lub Margaret Thatcher, która została premierem, w kilka lat po przejściu na emeryturę.

Proces starzenia się i starość są zjawiskami trudnymi do zdefiniowania ze względu na to, że u poszczególnych osób przebiegają one w sposób zróżnicowany. Obecnie zakłada się, że początek wieku starczego przypada pomiędzy 60 a 65 rokiem życia. Jednak warto pamiętać o tym, że pojęcie starości i sama starość jest zjawiskiem bardzo indywidualnym i zależnym od wielu czynników.

Współcześnie okres starości można podzielić na dwa podokresy: młodszą starość (wiek podeszły) przypada na okres pomiędzy 60 a 74 rokiem życia i na późną starość (starość właściwa) - pomiędzy 75 a 89 rokiem życia. Obecnie zaczęto również wyodrębniać trzecią grupę osób długowiecznych - 90 lat i więcej, jest to grupa o szczególnych cechach biologicznych i dziedzicznej predyspozycji do długowieczności².

Od kilkudziesięciu lat naukowcy zauważyli znaczny wzrost starzenia się społeczeństw dobrze rozwiniętych, szczególnie w państwach Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej. Zmiany te wiążą się z wieloma czynnikami, a przede wszystkim ze stałym wydłużeniem się przeciętnej długości trwania życia poszczególnych jednostek (dzięki dużym postępom w medycynie i większej świadomości prozdrowotnej) oraz ze spadkiem urodzeń i w konsekwencji zmniejszaniem się populacji najmłodszej części społeczeństwa w krajach wysoko rozwiniętych. Obecnie obserwuje się przyśpieszony proces starzenia społeczeństwa i wzrost udziału ludności starszej przekraczający wskaźnik 15%. Szacuje się, że do 2020 roku liczba osób starszych w społeczeństwie zachodnim zwiększy się do 40%. Podobne tendencje zaczęto dostrzegać również w Polsce, a proces ten nabrał szczególnego przyspieszenia w związku z transformacją społeczno-ekonomiczną, która rozpoczęła się w końcu lat 80. Należy zauważyć, iż tempo przemian zachodzących w Polsce jest znacznie szybsze niż w pozostałych krajach Europy Zachodniej. W Polsce odnotowuje się 16% udział osób w podeszłym wieku w całej populacji kraju. Od około 1960 roku udział ludności starszej w naszym społeczeństwie podwoił się. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu kilku lat polscy mężczyźni zyskali ponad 12, a Polki ponad 15 lat życia³.

Takie wyniki badań statystycznych dowodzą, że mamy do czynienia z tzw. społeczeństwem starzejącym się. Oznacza to, że w najbliższym okresie liczba osób w podeszłym wieku w stosunku do liczby nowo narodzonych dzieci będzie się znacznie zwiększała. Powoduje to nowe wyzwania zarówno dla organów państwowych, jak i organizacji pozarządowych. Całe społeczeństwo powinno się przygotować na duże zmiany i poszukać nowych sposobów rozwiązania zaistniałej sytuacji. Dlatego tak ważne jest właściwe zrozumienie potrzeb, a zarazem docenienie seniorów.

Zdefiniowanie pojęcia

W szybko rozwijającym się świecie dobrze wykształcony i świadomy swoich możliwości senior zajmuje bardzo ważne miejsce w hierarchii życia społecznego. Osobom starszym po przejściu na emeryturę coraz częściej nie wystarczają zwykłe domowe obowiązki i tym chętniej zaczynają poszukiwać nowych dziedzin aktywności. Narastające poczucie samotności, lęk i coraz więcej pojawiających się pytań, na które nie są w stanie samodzielnie znaleźć odpowiedzi oraz potrzeba kontaktu z rówieśnikami prowadzi do poszukiwania możliwych wariantów edukacji ustawicznej. Taką właśnie funkcję spełniają uniwersytety trzeciego wieku.

Według Wincentego Okonia uniwersytet trzeciego wieku to placówka oświatowa dla osób w wieku poprodukcyjnym, prowadząca systematycznie zajęcia z zakresu wybranych dyscyplin naukowych, lektoraty językowe, zespoły rekreacji ruchowej i grupy zainteresowań artystycznych. (...) Zajęcia prowadzą w nich nauczyciele akademiccy, lekarze, dziennikarze i inni specjaliści⁴.

Nieco inaczej definiuje to pojęcie Olga Czerniawska, która pisze, że Uniwersytety Trzeciego Wieku są instytucjami uniwersyteckimi, dlatego ich zadaniem są badania. Są instytucjami gerontologicznymi, dlatego badania te głównie dotyczą procesu starzenia się i starości. Ich celem jest nie tylko poprawa życia uczestników, ale prace nad rozwojem i polepszeniem warunków życia osób starszych. Dlatego wśród zwykłej działalności edukacji permanentnej, a w niej szerzenia oświaty sanitarnej, pobudzania aktywności fizycznej, umysłowej i ekspresji artystycznej - powinny prowadzić działalność na rzecz zbiorowości lokalnej⁵.

O walorach rozwojowych uniwersytetów trzeciego wieku mówi raport pt. Zdrowie a edukacja (przygotowany na międzynarodowe seminarium UNESCO), opracowany przez H. Demel i H. Szwarc, według których kształcenie osób starszych w uniwersytetach powoduje:

• rozwój osobowości,
• stworzenie i umacnianie więzi społecznych,
• rozwój zainteresowań i osiągniętej wiedzy,
• przekazanie społeczeństwu osobistych doświadczeń,
• dalszy, aktywny udział w życiu społecznym⁶.

Uniwersytet trzeciego wieku (UTW) spełnia w życiu ludzi starszych bardzo ważną rolę, ponieważ propaguje profilaktykę gerontologiczną, co pozwala cieszyć się lepszym zdrowiem. Zaspokaja potrzeby czysto poznawcze i pozwala się twórczo rozwinąć seniorom. Uczestnictwo w zajęciach uniwersytetu sprzyja dobrej kondycji psychofizycznej i pozwala kompensować braki w posiadanym wykształceniu. A co najważniejsze, zapełnia wrażenie wszechogarniającej pustki i samotności poprzez danie poczucia przynależności i umożliwienie przebywania ludziom starszym w grupie rówieśniczej. Dlatego dla wielu seniorów tak ważne jest uczestnictwo w zajęciach tego rodzaju placówek, a co za tym idzie aktywne włączanie się i organizowanie pracy uniwersytetów. Potwierdzić to może fakt, że większość uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce to organizacje społeczne, w których głównie pracują wolontariusze, samodzielnie zdobywający fundusze na działalność swoich towarzystw.

Aktualnie w Warszawie działa sześć uniwersytetów trzeciego wieku⁷, z których oferty edukacyjnej korzysta łącznie około 2524 seniorów⁸. Należą do nich:

• Towarzystwo Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Haliny Szwarc⁹;
• Towarzystwo Mokotowski Uniwersytet Trzeciego Wieku;
• Mazowiecki Uniwersytet Trzeciego Wieku;
• Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego;
• Warszawski Uniwersytet Trzeciego Wieku;
• Wawerskie Towarzystwo Uniwersytet Trzeciego Wieku.

Słuchacze uniwersytetów

Słuchaczami uniwersytetów trzeciego wieku są głównie osoby w wieku emerytalnym - seniorzy, chcący poszerzyć swoją wiedzę z zakresu różnych nauk i spędzić wolny czas w aktywny sposób. Osoby te wykazują się dużym zapałem i zaangażowaniem połączonym z silną motywacją, a także chęcią uczenia się nowych rzeczy oraz poszerzania i aktualizowania już posiadanych wiadomości. W uniwersytetach trzeciego wieku przeważają osoby dobrze wykształcone, posiadające średnie i wyższe wykształcenie. Tylko niewielki procent osób z wykształceniem podstawowym bierze udział w zajęciach. Najprawdopodobniej jest to spowodowane tym, że osoby z wyższym i średnim wykształceniem wykazują się większą aktywnością i chęcią poznawania nowych rzeczy, a poza tym nie mają większych trudności ze zrozumieniem wykładów prowadzonych na wysokim akademickim poziomie.

Największą grupę osób uczęszczających na zajęcia uniwersytetów trzeciego wieku stanowią kobiety. We wszystkich placówkach jest to ponad 90% osób korzystających z oferty edukacyjnej. Mężczyźni w zależności od uniwersytetu stanowią zaledwie kilka procent - od około 4% do 9%.

Cele działalności

Wszystkie uniwersytety trzeciego wieku działające na terenie stolicy stawiają sobie dwa zasadnicze cele swojej działalności: edukacja ustawiczna osób starszych oraz szerzenie wśród nich profilaktyki gerontologicznej. Ważne miejsce w kształceniu seniorów zajmuje również szeroko rozumiana wielopłaszczyznowa aktywizacja społeczno-kulturalno-ruchowa. Należy zauważyć, że każdy z warszawskich uniwersytetów prezentuje swój własny, niepowtarzalny, indywidualny charakter, co również przekłada się na sposób jego działania, ofertę edukacyjną, a w szczególności na cele, które determinują obraz przewodni każdej z funkcjonujących na terenie stolicy placówek.

Oferta edukacyjna

Oferta edukacyjna UTW jest bardzo wszechstronna i zróżnicowana. Podstawowymi zajęciami dydaktycznymi są wykłady, które w zależności od rodzaju placówki odbywają się raz lub dwa razy w tygodniu. Tematyka prowadzonych zajęć poruszana jest najczęściej w dwóch blokach tematycznych mieszczących się w zakresie nauk humanistycznych i biologiczno-medycznych. W ramach bloku pierwszego, obejmującego zagadnienia dotyczące nauk humanistycznych, prowadzone są wykłady poświęcone m.in. historii, filozofii, psychologii, literaturze, polityce, muzyce i historii sztuki. Ponadto odbywają się również spotkania ze sławnymi ludźmi. Blok drugi porusza zagadnienia związane m.in. z profilaktyką gerontologiczną, ciekawostkami biologiczno-medycznymi oraz obejmuje tematykę związaną z informacjami dotyczącymi zdrowego stylu życia. Po wykładach słuchacze mają możliwość zadawać wykładowcom pytania lub uczestniczyć w dyskusji poświęconej aktualnie poruszanej tematyce.

Poza wykładami UTW oferują również słuchaczom zajęcia seminaryjne, dzięki którym słuchacze mają szansę pogłębić swoją wiedzę dotyczącą interesujących ich zagadnień oraz wymiany poglądów na tematy z określonych dziedzin. Tematyka seminariów mieści się w zakresie nauk humanistycznych i biologiczno-medycznych.

We wszystkich warszawskich placówkach prowadzone są lektoraty językowe. W zależności od UTW seniorzy mogą korzystać z zajęć z następujących języków: angielskiego, francuskiego, niemieckiego i włoskiego. Dzięki tym zajęciom mają możliwość przypomnienia sobie języka poznanego w młodości. Najczęściej lektoraty językowe odbywają się na kilku poziomach w zależności od stopnia zaawansowania słuchaczy.

Ważne miejsce w ofercie edukacyjnej warszawskich UTW zajmują zajęcia z rekreacji ruchowej i turystyki. W zależności od rodzaju placówki w programach poszczególnych UTW możemy znaleźć gimnastykę rehabilitacyjną i różnego rodzaju ćwiczenia usprawniające oraz pływanie. Dużym zainteresowaniem cieszą się zajęcia turystyczno-krajoznawcze. Placówki proponują seniorom biorącym udział w zajęciach wycieczki piesze, jak i dłuższe wyjazdy zorganizowane. Seniorzy uczestniczą w kilkukilometrowych wycieczkach pieszych w okolicach Warszawy, zwiedzają ciekawe miejsca w Polsce i na świecie (podczas kilkudniowych wyjazdów zorganizowanych) oraz biorą udział w turnusach rehabilitacyjnych i świątecznych wyjazdach.

Uniwersytety dla seniorów prowadzą również zajęcia twórcze i samokształceniowe prowadzone w formie warsztatów, sekcji lub zespołów zajmujących się konkretną tematyką. W ramach tych zajęć słuchacze mogą uczestniczyć w warsztatach plastycznych, obejmujących różnego rodzaju techniki malarstwa, np. malowanie na jedwabiu, akwarele, zajęcia z ręcznego tkactwa artystycznego (gobelin) oraz w warsztatach tanecznych. Zajęcia w zespołach lub sekcjach samokształceniowych obejmują tematykę dotyczącą literatury, teatru, pamiętnikarstwa i muzyki. Coraz częściej dużym zainteresowaniem cieszą się zajęcia poświęcone obsłudze komputera i internetu. Ważnym elementem tych zajęć jest to, że podczas nich to sami seniorzy stają się twórcami, pisząc wiersze lub pamiętniki albo malując obrazy. Dzięki temu odkrywają w sobie nowe talenty oraz uczą się dotąd nieznanych im technik niezbędnych do uprawiania danej dziedziny artystycznej.

W zależności od rodzaju placówki¹⁰ słuchacze mogą uczestniczyć w administracyjno-organizacyjnej obsłudze uniwersytetów. Taki system funkcjonowania placówek sprawia, że seniorzy będący odbiorcami konkretnej oferty edukacyjnej są jednocześnie jej twórcami oraz stają się za nią osobiście odpowiedzialni i zaangażowani w tworzenie danego przedsięwzięcia.

Działalność

Prowadzone w poszczególnych UTW zajęcia odbywają się na podobnych zasadach jak na wyższych uczelniach. Zajęcia prowadzą wykładowcy akademiccy lub osoby ze świata kultury i sztuki. Wszyscy prowadzący muszą być profesjonalistami i autorytetami w dziedzinie, którą się zajmują. Rok akademicki jest podzielony na dwa lub trzy semestry, a zajęcia trwają po półtorej godziny. Różnica polega na tym, że studenci - seniorzy, za swoją pracę i naukę nie otrzymują żadnych stopni ani zaświadczeń. Jedyną nagrodą jaką otrzymują za swoje osiągnięcia jest satysfakcja ze zrobionych postępów oraz zdobyta dzięki tym zajęciom dodatkowa wiedza.

Uniwersytety trzeciego wieku jako placówki o profilu edukacyjnym od lat współpracują z wieloma organizacjami, domami opieki, klubami seniorów, jednostkami samorządowymi i pozarządowymi oraz wieloma innymi instytucjami zajmującymi się problematyką osób w "trzecim wieku". Uniwersytety pomagają tym organizacjom i instytucjom w tworzeniu programów kształcenia seniorów, organizowaniu ciekawych zajęć, włączają się w realizowanie przedsięwzięć poruszających tematykę ludzi starszych oraz na różne sposoby propagują ideę ustawicznego kształcenia i profilaktykę gerontologiczną. Studenci seniorzy wiedzą jak ważny jest rozwój intelektualny i fizyczny osób starszych oraz jak trudny jest pierwszy okres po przejściu na emeryturę albo po stracie najbliższych osób. Dlatego ważnym elementem działalności prezentowanych uniwersytetów jest nie tylko własna praca oświatowa, ale i kontakty z seniorami - mieszkańcami stolicy, niebędącymi słuchaczami tych placówek oraz z innymi warszawiakami zainteresowanymi pracą i działalnością uniwersytetów.

Podsumowanie

Uniwersytety trzeciego wieku w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych spełniają bardzo ważne zadanie. Dzięki aktywizacji, edukacji ustawicznej, profilaktyce gerontologicznej oraz zaspokajaniu potrzeb poznawczych i międzyludzkich przygotowują seniorów do życia w nowych, szybko zmieniających się warunkach i dają im możliwość prowadzenia twórczego oraz aktywnego trybu życia. Dzięki temu seniorzy, będący coraz większą grupą naszego społeczeństwa, stają się osobami wszechstronnie wykształconymi, twórczymi i aktywnymi, mogącymi świadomie wpływać i kształtować otaczającą ich rzeczywistość oraz aktywnie pomagać swojej rodzinie i przyjaciołom w problemach życia codziennego.

Adresy uniwersytetów

Nazwa placówki:	Adres UTW:	Rok założenia:
Towarzystwo Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Haliny Szwarc	ul. Marymoncka 99 01-813 Warszawa Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego	1975
Towarzystwo Mokotowski Uniwersytet Trzeciego Wieku	ul. Piaseczyńska 114/116 00-765 Warszawa Szkoła Podstawowa nr 272	1987
Mazowiecki Uniwersytet Trzeciego Wieku	ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki	2002
Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego	ul. Plutonu Torpedy 47 02-495 Warszawa Biblioteka Publiczna w Ursusie	2004
Warszawski Uniwersytet Trzeciego Wieku	ul. Żuławskiego 4/6 Warszawa Ośrodek Kultury FORMA	2004
Wawerskie Towarzystwo Uniwersytet Trzeciego Wieku	Żegańska 1A 04-713 Warszawa, Międzylesie Gimnazjum nr 3	2004

Bibliografia

• M. Dzięgielewska, Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych, Łódź 2000.
• R. Konieczna-Woźniak, Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce, Poznań 2001.
• W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998.
• Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, Raport o rozwoju społecznym - Polska 1999, www.unic.un.org.pl, 23.04.2004.
• W. Wnuk, Kompensacja czy kontynuacja rozwoju poznawczego słuchaczy UTW, [w:] Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych, pod. red. M. Dzięgielewskiej, Łódź 2000.