Abstrakt

W artykule scharakteryzowano związek aktywności edukacyjnej osób starzejących się i starych z bardziej satysfakcjonującym sposobem przeżywania własnej starości, na co mogłaby wskazywać wyższa miara ogólnego poczucia zadowolenia z życia tych osób. Celem badań była pogłębiona analiza składowych poczucia zadowolenia z życia aktywnie uczących się seniorów. Przeprowadzono pomiar kwestionariuszowy, w którym dobrowolnie uczestniczyło 405 słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku. Zebrano dane dotyczące krytycznych obszarów składających się na dobrostan jednostki ilustrując zróżnicowanie w doświadczaniu starości osób aktywnych edukacyjnie. Tylko 6,8% słuchaczy utw nie jest zadowolonych z osiągnięć życiowych. Najbardziej zadowoleni okazali się seniorzy, którzy mają czworo i więcej dzieci, co sugeruje, że samorealizowanie się w obszarze rodzinnym i edukacyjnym nie musi być konkurencyjne. Analiza składowej zdrowia dla oceny poczucia zadowolenia słuchaczy utw pokazała wyraźną nadreprezentację seniorów z dobrą kondycją psychofizyczną. Zasadniczo przeważają pomyślne oceny miar składowych zadowolenia z życia osób badanych.

Słowa kluczowe: zadowolenie z życia, satysfakcja życiowa, starzenie się, uniwersytet trzeciego wieku, aktywni edukacyjnie seniorzy, starość, uczenie się

Wprowadzenie

Udział osób starzejących się w społeczeństwie polskim wyraźnie rośnie. Obecnie spośród ponad 38 milionów obywateli 7,1 miliona to osoby po 65 roku życia (Cierniak-Piotrowska i in., 2021). Oznacza to, że odsetek osób starych (po 65 roku życia) w Polsce wynosi ponad 18%. Fakt ten skłania wielu badaczy do podejmowania coraz to nowych badań obejmujących jakość życia osób starszych. Wśród specjalistów zajmujących się procesami starzenia się, także w zakresie edukacyjnym, zyskuje na popularności paradygmat pomyślnego starzenia się (Błachnio, 2019; Błachnio i Fabiś, 2018). Choć sam termin ten nie jest jednoznaczny - odczytywany bywa na różne sposoby - dla wielu psychologów pomyślne starzenie się i subiektywny dobrostan są tożsame z zadowoleniem z życia (Turner i Helms, 1999). Przyjmuje się jednak, że pomyślne starzenie się to przebieg procesu rozwojowego w jego ostatnich stadiach, którego kryterium określają pozytywne interakcje z innymi, poczucie celu oraz dążenie do osobistego rozwoju (Halicka, 2004). Z kolei drogą do pomyślnego starzenia się jest proces adaptacji do zmian i umiejętne przystosowanie się do nich (Baltes i in., 1998). Jakość starości określić można na wiele sposobów, np. przyjąć za jej wskaźnik zadowolenie z życia - jako subiektywne odczucie (co ma swoje odzwierciedlenie w poniższych badaniach), ale także jako obiektywny stan. Podstawowymi jego elementami będą: samoocena stanu zdrowia, warunki ekonomiczne oraz kontakty społeczne z życiem rodzinnym na pierwszym planie (Halicka, 2004). Te właśnie składowe zadowolenia z życia wraz z zadowoleniem z całego swojego życia będą przedmiotem przedstawianych badań.

W koncepcji pomyślnego starzenia się (Rowe i Kahn, 1987) przyjmuje się, że jednym z czynników sprzyjających dobremu starzeniu się jest podejmowanie aktywności edukacyjnej. Stanowi ona względnie łatwe i efektywne narzędzie włączania się seniorów do społeczeństwa, wzmacniania ich aktywnego obywatelstwa i zachęty do różnych form samorozwoju (del Pilar Díaz-López i in., 2016). Badania pokazują, że aktywne uczenie się może sprzyjać zdrowiu osób w późnej dorosłości (Pincas, 2007). Poprzez edukację z zakresu fizjologii starzenia się, wpływu stylu życia, poziomu aktywności fizycznej czy diety na organizm, jednostka może optymalizować u siebie przebieg starzenia się. Wykazano także, że aktywne uczenie się koreluje z niskim poczuciem samotności, niskim poziomem depresji i wysokim poczuciem jakości życia (Błachnio, 2012; del Pilar Díaz-López i in., 2016). Można więc zakładać, że poczucie dobrostanu aktywnych edukacyjnie seniorów będzie wyższe niż nieaktywnych. Dlatego też do badań zaproszono aktywnych słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku.

W ostatnich dekadach wiedza o uwarunkowaniach szerokiej gamy aktywności edukacyjnej osób starszych dynamicznie przyrasta (Alheit, 2011; Dubas, 2011; Golonka-Legut, 2015; Lehr, 2006). Równocześnie obserwuje się rozbudowywanie rynku usług edukacyjnych zorientowanych na grupę dojrzałych słuchaczy (Pincas, 2007). Osoby starsze mają wiele możliwości uczenia się nieformalnego oraz pozaformalnego w instytucjach takich jak klub seniora, centrum aktywnego seniora czy dom pomocy społecznej. Jednak w wielu krajach edukacja najbardziej wyemancypowanych seniorów realizuje się w znacznym stopniu dzięki ofertom uniwersytetów trzeciego wieku (Błachnio, 2012). W Polsce istnieje około 700 tego typu instytucji. Ponad połowa z nich prowadzona jest przez organizacje pozarządowe, tylko co piąty działa w strukturze uczelni wyższej (Konieczna-Woźniak i Fabiś, 2019). Prawie wszystkie uniwersytety trzeciego wieku w Polsce rozbudowują bogatą tematycznie ofertę wykładów o szereg warsztatów i różne formy spędzania czasu wolnego. Dziewięć na dziesięć proponuje kursy szkoleniowe np. z zakresu języka obcego, obsługi komputera, sztuki czy realizuje zajęcia sportowe (por. Fabiś i in., 2014).

W Polsce panuje stereotyp człowieka starego - choć z wyraźnymi różnicami pomiędzy kobietami i mężczyznami - jako osoby zależnej, schorowanej, wycofanej z życia społecznego i nieaktywnej (Nawrocka, 2013), ale także ubogiej i przez te czynniki także niezadowolonej z życia. Aktywny edukacyjnie senior przełamuje ten stereotyp pokazując, że zaawansowany wiek metrykalny nie przeszkadza w angażowaniu się w życie społeczne, w tworzeniu nowych sieci społecznych, afiliowaniu dążenia do samorozwoju i odczuwaniu spełnienia. W literaturze od lat podkreśla się pozytywny związek aktywnego uczenia się z poczuciem jakości życia (Halicki, 2000; Hill, 2009; Zboina, 2008). Kontekst, w którym on zachodzi, podobnie jak i szereg zmiennych osobowych może generować siłę i charakter satysfakcji życiowej. Z tego powodu ważne są badania, których celem jest identyfikacja składowych poczucia jakości życia wyznaczających dobrostan dojrzałych słuchaczy. Fakt, że w tym okresie różnice indywidualne manifestują się szczególnie intensywnie przemawia za eksplorowaniem tego wątku wielokrotnie i na różnych próbach.

Procedura badań własnych

Przeżywanie starości to doświadczenie skrajnie zindywidualizowane, ponieważ jednostkowe poczucie dobrostanu wynika z poziomu (nie)zadowolenia z obszarów życia, które osoba wybiera i ocenia (Diamond i Becker, 1999). Poczucie zadowolenia z życia nie jest wolne od kontekstu życia (Błachnio, 2019), a jednocześnie jest wypracowane na podstawie indywidualnych kryteriów (López-Ortega i in., 2016). Stąd interesującym jest ujęcie w modelu ilościowym zależności, jakie mogą ujawnić się w kontekście ciągłej edukacji w okresie starzenia się a subiektywnie przeprowadzanymi ocenami składowych życia, które umiejscawiają seniora bliżej jednego z dwóch krańców kontinuum od pełnej satysfakcji z życia do jej całkowitego braku. Celem badań było poznanie udziału poszczególnych składowych w ocenie zadowolenia z bieżącej sytuacji życiowej aktywnych edukacyjnie seniorów. W ramach sondażu diagnostycznego wykorzystano kwestionariusz ankiety badający poczucie zadowolenia z życia tak w zakresie globalnej oceny życia, jak i jego wybranych składowych. Pytano również o dane socjodemograficzne. Analizowano ich wzajemną współzmienność z uwzględnieniem specyfiki cech socjodemograficznych respondentów. Sformułowano następujące pytania badawcze:

1. Jakie jest poczucie zadowolenia z życia aktywnych edukacyjnie seniorów?
2. Które obszary życia i działalności stanowią najwyżej oceniane składowe poczucia zadowolenia z życia u aktywnych edukacyjnie seniorów?
3. Które obszary życia i działalności stanowią najniżej oceniane składowe poczucia zadowolenia z życia u aktywnych edukacyjnie seniorów?
4. Jakie różnice w poczuciu zadowolenia z życia generują zmienne socjodemograficzne?

Badanie realizowano w okresie kilkunastu miesięcy - od października 2016 do czerwca 2018 roku. Zebrane dane poddane zostały analizom statystycznym w programie Statistica 12.5. Przedstawiono statystyki opisowe; naturę związku pomiędzy analizowanymi zmiennymi rozstrzygnięto w modelu korelacyjnym; analizy różnic w ocenie badanej zmiennej przeprowadzono w podgrupach wyróżnianych w oparciu o zmienne socjodemograficzne za pomocą testu U Manna-Whitneya.

Charakterystyka próby badawczej

Do uczestnictwa w badaniu zapraszano osoby aktywne edukacyjnie. Zakwalifikowano 405 respondentów zrekrutowanych z grona studentów uniwersytetów trzeciego wieku z wybranych miast Małopolski i Śląska (Kraków, Oświęcim, Tychy, Trzebinia, Chrzanów).

Dobór próby był celowy. Wybrano pięć uniwersytetów, w których uzyskano zgodę na przeprowadzenie badań. O wypełnienie ankiety poproszeni zostali wszyscy uczestnicy zajęć obecni podczas zbierania danych. Kryterium włączenia do badań był wiek. Przyjęto, że respondent musi mieć skończone minimum 60 lat. W badanej grupie kobiety stanowiły przeszło 84%. Ich nadreprezentacja jest typowa dla populacji słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku (Gołdys i in., 2012). Najliczniejszą grupą respondentów byli seniorzy z przedziału 65-69 lat (41%). Druga pod względem liczebności grupa skupiła osoby w wieku 60-64 lata i stanowiła 30% zbadanej próby. Następne grupy liczyły odpowiednio 18% dla badanych mających 70-74 lata i około 11% dla respondentów w wieku powyżej 75 lat. Zebrana próba dobrze oddaje realia demograficzne polskich uniwersytetów trzeciego wieku.

Profil wykształcenia respondentów był zbliżony do wyników raportu demograficznego o sytuacji polskich seniorów (Portret społeczno-demograficzny seniorów, 2016). W badanej grupie osoby z wyższym wykształceniem stanowiły 44% - to więcej w porównaniu do danych z całego kraju (37,9%). Co trzeci respondent zakończył edukację na poziomie szkoły średniej, a 12% - policealnej, co łącznie daje 46%, podobnie jak w kraju (50%). Zaledwie 10% ukończyło jedynie szkołę zawodową lub podstawową (w kraju 9%). Ten wyższy poziom wykształcenia uczestników uniwersytetów trzeciego wieku, stanowiących próbę badawczą względem populacji starszych Polaków, jest także zauważalną tendencją w raportach charakteryzujących polskich słuchaczy tychże uniwersytetów (Gołdys i in., 2012).

W przedstawianych badaniach mieszkańcy miast stanowili 90% respondentów, z czego 42% mieszkało w miejscowościach liczących powyżej 200 tys. mieszkańców. Czynnych zawodowo było zaledwie 12,8% badanych i w tej grupie dominowały osoby w wieku 60-64 lata. Jedna trzecia seniorów, którzy wzięli udział w badaniach, prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe, pozostali mieszkają z partnerem/współmałżonkiem lub w rodzinach wielopokoleniowych.

Wyniki badań

Analizę wyników badań rozpoczęto od danych opisujących ogólne poczucie zadowolenia z życia respondentów. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1
Poczucie zadowolenia z życia osób badanych (N = 394)

Źródło: opracowanie własne.

W oparciu o analizy uzyskano pomyślny obraz starości i starzenia się wśród osób powyżej 60 roku życia będących słuchaczami uniwersytetów trzeciego wieku. Zdecydowana większość wysoko oceniła poczucie zadowolenia ze swojego życia. Tylko niecałe 4% oceniło je zdecydowanie nisko i raczej nisko.

W kolejnym etapie badania celem było zidentyfikowanie i oszacowanie składowych jakości życia, które w sposób istotny korespondowały z ogólnym satysfakcjonującym poczuciem zadowolenia z życia respondentów (zob. tabela 2). Analizowano, w jaki sposób osoby badane oceniają np. zadowolenie z jakości życia rodzinnego, wysokości dochodów, warunków mieszkaniowych, kontaktów towarzyskich, stanu zdrowia i osiągnięć życiowych. Następnie sprawdzano siłę związku tych czynników z ogólną miarą zadowolenia z życia. W rezultacie stwierdzono umiarkowanie wysoką korelację dodatnią (r = 0,576, p < 0,05) pomiędzy ogólnym zadowoleniem z całego życia a satysfakcją z osiągnięć życiowych. Przeciętna siła związku wystąpiła z satysfakcją z życia rodzinnego (r = 0,438, p < 0,05) oraz z warunkami mieszkaniowymi (r = 0,331, p < 0,05). Korelacje słabe stwierdzono w przypadku: dochodów (r = 0,226, p < 0,05), kontaktów towarzyskich (r = 0,288, p < 0,05) i stanu zdrowia (r = 0,29, p < 0,05).

Tabela 2
Macierz korelacji pomiędzy ogólną oceną poczucia zadowolenia z życia a poszczególnymi jej składowymi

Uwaga. *p < 0,05.
Źródło: opracowanie własne.

Dalsze analizy skupiły się na rozkładzie odpowiedzi opisujących zadowolenie z wiodącej dziedziny życia, jaką w badanej próbie okazały się osiągnięcia życiowe. Weryfikowano rozkład odpowiedzi respondentów zdywersyfikowanych ze względu na zmienne aktywności zawodowej i wykształcenia (por. tabela 3). Zebrane dane pokazały, że tylko 6,8% słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku nie jest zadowolonych z osiągnięć życiowych. Najwięcej osób wybrało odpowiedzi: średnio (40,81%) i raczej tak (41,56%), a co dziesiąty badany (10,83%) - zdecydowanie tak. Stwierdzono istotne statystycznie różnice (p = 0,001) ze względu na status respondenta na rynku pracy. Co czwarta osoba z grupy aktywnych zawodowo jest zdecydowanie zadowolona z osiągnięć życiowych, podczas gdy w grupie niepracujących tę kategorię odpowiedzi wybrało tylko 8,7% osób. Aż 62,07% badanych z wyższym wykształceniem oceniło swoje osiągnięcia życiowe pozytywnie, z czego zdecydowanie zadowolonych jest 17,82%.

Tabela 3
Różnice w poczuciu zadowolenia z osiągnięć życiowych słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku ze względu na status zawodowy i poziom wykształcenia

Źródło: opracowanie własne.

Kolejne pytanie dotyczyło poczucia zadowolenia z życia rodzinnego respondentów (tabela 4). Badano związek liczby posiadanych dzieci z ogólnym poczuciem zadowolenia z życia. Najbardziej zadowoleni okazali się seniorzy, którzy mają czworo i więcej dzieci (84% respondentów wybrało dwie najlepsze oceny). Respondenci posiadający dzieci (od jednego do trojga) najczęściej oceniali swoje zadowolenie umiarkowanie wysoko. Zastanawiające jest, że bezdzietni (N = 23), jako jedyna grupa, nie oszacowali poczucia zadowolenia z życia rodzinnego za pomocą skrajnie pozytywnej ani skrajnie negatywnej wartości, koncentrując swoje wypowiedzi na środku skali.

Tabela 4
Poczucie zadowolenia z życia rodzinnego słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku (N = 369) ze względu na liczbę posiadanych dzieci

Źródło: opracowanie własne.

Analizy przeprowadzone w zakresie materialnych składowych zadowolenia z życia pokazały, że niemal co dziesiąty badany (9,18%) jest zdecydowanie niezadowolony z wysokości uzyskiwanych dochodów (zob. tabela 5). Warto pokreślić, że to kobiety częściej zaznaczały taką odpowiedź. Podobnie tendencja nadwyżki kobiet utrzymała się wśród 20,66% respondentów, którzy ocenili raczej nisko poczucie zadowolenia z własnych dochodów. Przeciwnie ułożył się stosunek płci dla kategorii odpowiedzi "raczej tak" - to mężczyźni lepiej ocenili swoje dochody, co koresponduje z ich statystycznie wyższymi świadczeniami emerytalnymi.

Tabela 5
Poczucie zadowolenia z wysokości dochodów w grupie słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku (N = 392) z podziałem na płeć

Źródło: opracowanie własne.

Sytuacja materialna mierzona w aspekcie warunków bytowych przedstawia się znacznie lepiej. Osoby badane są zdecydowanie zadowolone z warunków mieszkaniowych, za czym przemawia kumulacja ich ocen (81,06%) w obrębie dwóch najbardziej pozytywnych kategorii odpowiedzi - bardzo wysoko i raczej wysoko oceniających zadowolenie. Tylko 4,3% respondentów ocenia nisko, a zaledwie 1,77% bardzo nisko swoje warunki zamieszkania. Stabilna sytuacja bytowa polskich seniorów wynika z faktu, że to oni najczęściej mają tytuł prawny do mieszkania, w którym przebywają (przeważa własność odrębna i spółdzielcza) (Cieśla i Cieśla, 2018). Zadowolenie z życia w aspekcie uspołecznienia i jakości relacji społecznych wśród słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku jest oceniane zdecydowanie pozytywnie. Kontakty towarzyskie stanowią źródło zadowolenia dla niemal dwóch trzecich respondentów (64,14%). W tym gronie aż 15,15% osób ocenia poczucie zadowolenia z tych kontaktów bardzo wysoko. Co trzeci badany (30,3%) jest umiarkowanie zadowolony ze swoich relacji społecznych, a tylko niewielka grupa (5,56%) ocenia je jako niezadowalające. Zmienna płci w niewielkim, ale istotnym statystycznie (p = 0,0083) zakresie różnicowała oceny respondentów. W grupie niezadowolonych z jakości kontaktów towarzyskich przeważali mężczyźni (9,68%) względem kobiet (4,79%). W skrajnie pozytywnej ocenie relacji społecznych wyraźnie dominowały kobiety (17,37%) przy zaledwie 3,23% udziale mężczyzn.

Analiza składowej zdrowia dla oceny poczucia zadowolenia z życia słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku pokazała wyraźną nadreprezentację seniorów z dobrą kondycją psychofizyczną. Prawie połowa (45,57%) z nich deklarowała średnie poczucie zadowolenia ze swojego stanu zdrowia. Co trzeci badany (31,9%) ocenił je raczej wysoko, a 6,33% badanych bardzo wysoko. Niewielka liczba respondentów postrzegała zdrowie, a raczej jego brak, jako źródło swojego niezadowolenia. Wśród nich znaleźli się słuchacze, którzy raczej nisko (14,94%) i bardzo nisko (1,27%) ocenili poczucie swojego zadowolenia. Nie stwierdzono statycznie istotnych różnic w odpowiedziach badanych ze względu na płeć, wiek czy inne cechy socjodemograficzne.

Dyskusja

Wiele argumentów przemawia za zasadnością działań zwiększających pomyślność w starości (Błachnio, 2019). Nie chodzi o prostą negację i pomijanie trudności towarzyszących starzeniu się człowieka. Istotą jest uczenie się i doskonalenie w bardziej adaptacyjnych strategiach działania osób starzejących się w ich jednostkowych kontekstach funkcjonowania. Dlatego wartość uczenia się w okresie starzenia się jest tak znacząca (Dubas, 2012). W rezultacie potrzeba edukacji stała się jedną z bardziej podstawowych w pokoleniach współczesnych seniorów. Nie oznacza to nadal, że aktywność edukacyjna wśród nich jest powszechna. Natomiast zasadnym jest, co pokazują zaprezentowane wyniki badań, łączenie jej z działaniami skierowanymi na pomyślne starzenie się wśród osób powyżej 60 roku życia. W gronie przebadanych słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku zdecydowana większość oceniła zadowolenie ze swojego życia pozytywnie i bardzo pozytywnie. Wyniki te są spójne z doniesieniami Eda Dienera (2006), który dokumentował pozytywne szacunki poczucia satysfakcji z życia dla społeczeństw krajów rozwiniętych gospodarczo. Podobny, pozytywny obraz poczucia zadowolenia z życia udało się uzyskać w niezależnych badaniach, w których uczestniczyli polscy seniorzy (por. Błachnio, 2019; Fabiś, 2018).

W badaniach nad dobrostanem Eranda Jayawickreme, Marie Forgeard i Martin E. P. Seligman (2012), akcentując złożoną naturę zjawiska, posłużyli się metaforą silnika. Praca silnika jest wypadkową wkładu, procesu i wyniku; stąd poczucie zadowolenia będzie różne w zależności od wkładu, czyli składowych konstytuujących poczucie jednostkowego szczęścia; procesu, czyli wewnętrznych mechanizmów poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych, które oddziałują na ich ocenę; oraz wyniku, który sprowadza się do znaczących zachowań manifestujących doświadczany poziom szczęścia. Podczas analizy poczucia zadowolenia z życia osób decydujących się na aktywność edukacyjną w okresie starości rodzi się pytanie o składowe, które w największym zakresie przekładają się na jego pozytywną lub negatywną ocenę. Opisany w artykule projekt badawczy stanowił próbę odpowiedzi na to właśnie pytanie.

Zebrane wyniki, choć obarczone pewnymi ograniczeniami, wskazują, iż zadowolenie z osiągnięć jest wśród słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku istotną składową w ich poczuciu zadowolenia z życia. Realizowana przez nich aktywność edukacyjna stanowi jeden z częściej preferowanych sposobów efektywnego urzeczywistniania ich osobistego potencjału. Potrzeba edukacji i uczestniczenia w różnych formach kształcenia proponowanych przez uniwersytety trzeciego wieku tworzy naturalny kontekst sprzyjający dochodzeniu do mądrości (Sternberg, 1990), ale także dążeniu ku lepszemu radzeniu sobie w obszarach, które dla osób starszych stają się źródłem deficytów i frustracji, jak np. relacje społeczne (Baltes, 1997). Aktywni edukacyjnie seniorzy są bardziej otwarci na innych i lepiej sobie radzą w relacjach rodzinnych (Baltes i in., 2004; Sternberg, 2003). Trzeba jednocześnie podkreślić, że osoby tworzące społeczność słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku nie są próbą reprezentatywną dla populacji polskich seniorów. Przykład stanowi obszar zdrowia i sytuacji materialnej, dla których otrzymane w badaniu wyniki są zdecydowanie bardziej pomyślne aniżeli szacunki, o których wiadomo z literatury przedmiotu (Seń i in., 2016).

Analiza wyników badania pokazała, że ogólne poczucie zadowolenia z życia respondentów jest na poziomie zadowalającym i wysokim. Raczej nisko i nisko ocenili poczucie zadowolenia z życia tylko nieliczni respondenci (3,6% z próby). Odnosząc wyniki do opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) raportów z badań na większej, ogólnopolskiej populacji (Cierniak-Piotrowska i in., 2020), dostrzec można spójność w uzyskanych tendencjach. I tak, zadowolenie z sytuacji rodzinnej deklaruje 76,2% populacji Polaków i Polek po 65 roku życia (Cierniak-Piotrowska i in., 2020), nieco więcej niż w badanej grupie aktywnych edukacyjnie seniorów. Z relacji międzyludzkich zadowolonych jest 82,5% populacji najstarszych Polaków - to również wyższy wskaźnik niż wśród badanych słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku. Ten wynik rodzi pytanie o źródło mniejszego zadowolenia z relacji z innymi wśród badanych. Można jedynie założyć, że oczekiwania co do tych relacji są wśród słuchaczy uniwersytetów trzeciego wieku wyższe. Ta hipoteza wymaga jednak potwierdzenia w oddzielnych badaniach. Jednocześnie warto podkreślić, że w kontekście innych zasobów (np. badani aktywni edukacyjnie seniorzy najwyżej ocenili swoją sytuację mieszkaniową, aż ośmiu na dziesięciu wyraziło zadowolenie z warunków mieszkaniowych) to aspekty społeczne okazują się być kluczowe przy agregowaniu poczucia zadowolenia z obecnego życia. Warto to podkreślić i powtórzyć: ponad dwie trzecie pytanych o relacje rodzinne i kontakty społeczne poziom poczucia zadowolenia oceniło wysoko i bardzo wysoko, a edukacja - ta wcześniejsza i obecnie realizowana - ma w tym swój udział. Dochody i zdrowie respondentów, choć na wyższym poziomie niż w populacji, stanowią największą troskę z założonych czynników warunkujących satysfakcję życiową.

Zaprezentowany projekt badawczy nie jest pozbawiony ograniczeń, ale stanowi kolejny empiryczny dowód na to, że atrybutem pomyślnego starzenia się może być aktywność edukacyjna. Zadowolenie z życia aktywnych edukacyjnie seniorów przejawia się głównie radością z życia rodzinnego, relacji z bliskimi, a ciągłych trosk dostarcza stan zdrowia i portfela. Edukacja w starości z pewnością może pomóc w radzeniu sobie w różnych sytuacjach życiowych, pozwala także dojrzewać tak, by rozumieć otaczający świat i swoje w nim miejsce, dostrzec własne osiągnięcia życiowe i przyjmować z otwartością przyszłość. A to już jest duży krok w stronę mądrości (Baltes i in., 2004), którą przypisuje się starości.

Bibliografia

• Alheit, P. (2011). Podejście biograficzne do całożyciowego uczenia się. Teraźniejszość - Człowiek - Edukacja, 3(55), 7-21. https://bit.ly/3g9BnyP
• Baltes, P. B. (1997). On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, optimization, and compensation as foundation of developmental theory. American Psychologist, 52(4), 366-380. https://doi.org/10.1037/0003-066X.52.4.366
• Baltes, P. B., Glück, J. i Kunzmann, U. (2004). Mądrość. Jej struktura i funkcja w kreowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia. W J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 117-146). Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Baltes, P. B., Lang, F. R. i Wilms, H. U. (1998). Selektive Optimierung mit Kompensation: Erfolgreiches Altern in Altagsgestaltung [Selektywna optymalizacja z kompensacją: Pomyślne starzenie się w życiu codziennym]. W A. Kruse (red.), Psychosoziale Gerontologie. T. 1 Grundlagen [Gerontologia psychospołeczna. T. 1. Podstawy] (s. 188-202). Hogrefe.
• Błachnio, A. (2012). Starość non profit. Wolontariat na Uniwersytetach Trzeciego Wieku w Polsce i na świecie. Wydawnictwo UKW.
• Błachnio, A. (2019). Potencjał osób w starości. Poczucie jakości życia w procesie starzenia się. Wydawnictwo UKW.
• Błachnio, A. i Fabiś, A. (2018). Satisfaction paradox in old age. W Ł. Tomczyk, A. Ryk i J. Prokop (red.), Proceedings new trends and research challenges in pedagogy and andragogy NTRCPA18 (s. 169-178). Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. https://doi.org/10.24917/9788394156893.14
• Cierniak-Piotrowska, M., Dąbrowska, A. i Stelmach, K. (2021, 30 kwietnia). Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2020 r. Stan w dniu 31 XII. GUS. https://bit.ly/2VK75eM
• Cieśla, A. i Cieśla, J. P. (2018). Wzorcowe Mieszkanie Seniora, czyli jak Polacy mogą mieszkać na starość - analiza kosztów. Exlibris Biblioteka Gerontologii Społecznej, 15(1-2), 43-57. bit.ly/3CWKmwW
• Diamond, R. i Becker, M. (1999). The Wisconsin Quality of Life Index: a multidimensional model for measuring quality of life. Journal of Clinical Psychiatry, 60 (suppl 3), 29-31.
• Diener, E. (2006). Guidelines for national indicators of subjective well-being and ill-being. Applied Research Quality Life, 1, 151-157. https://doi.org/10.1007/s11482-006-9007-x
• Dubas, E. (2011). Uczenie się z (własnej) biografii - wprowadzenie. W E. Dubas i W. Świtalski (red.), Uczenie się z (własnej) biografii (s. 5-11). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Dubas, E. (2012). Sztuka starzenia się - uczenie się starości. Kontekst andragogiczny. Biblioteka Gerontologii Społecznej, 1, 11-29. https://bgs.up.krakow.pl/issue/view/572/ISBN%20978-83-7164-757-4
• Fabiś, A. (2018). Troski egzystencjalne w starości. Ujęcie geragogiczne. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
• Fabiś, A., Muszyński, M., Tomczyk, Ł. i Zrałek, M. (2014). Old age in Poland. Educational and social aspects. Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie.
• Golonka-Legut, J. (2015). Uczenie się w perspektywie biograficzności. Perspektywa andragogiczna. Rocznik Andragogiczny, 22, 101-118. https://doi.org/10.12775/RA.2015.005
• Gołdys, A., Krzyżanowska, Ł., Stec, M. i Ostrowski, Ł. (2012). Zoom na UTW. Raport z badania. https://bit.ly/3g9Cz5h
• Halicka, M. (2004). Satysfakcja życiowa ludzi starszych. Studium teoretyczno-empiryczne. Akademia Medyczna.
• Halicki, J. (2000). Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium historyczno-porównawcze. Trans Humana. Wydawnictwo Uniwersyteckie.
• Hill, R. D. (2009). Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni życia. Laurum.
• Jayawickreme, E., Forgeard, M. i Seligman, M. E. (2012). The engine of well-being. Review of General Psychology, 16(4), 327-342. https://doi.org/10.1037/a0027990
• Konieczna-Woźniak, R. i Fabiś, A. (2019). Polish phenomenon of Universities of the Third Age. Exlibris Biblioteka Gerontologii Społecznej, 1(16), 93-107. bit.ly/3su0Rvy
• Lehr, U. (2006). Psychologie des Alterns [Psychologia starzenia]. Quelle & Meyer Verlag.
• López-Ortega, M., Torres-Castro, S. i Rosas-Carrasco, O. (2016). Psychometric properties of the Satisfaction with Life Scale (SWLS): secondary analysis of the Mexican Health and Aging Study. Health and Quality of Life Outcomes, 14, 170. https://doi.org/10.1186/s12955-016-0573-9
• Nawrocka, J. (2013). Społeczne doświadczenie starości. Stereotypy, postawy, wybory. Oficyna Wydawnicza "Impuls".
• Pilar Díaz-López, M., del, López-Liria, R., Aguilar-Parra, J. i Padilla-Góngora, D. (2016). Keys to active ageing: New communication technologies and lifelong learning. SprongerPlus, 5(1), 768. https://doi.org/10.1186/s40064-016-2434-8
• Pincas, A. (2007). How do mature learners learn? Quality in Ageing and Older Adults, 8(4), 28-32. https://doi.org/10.1108/14717794200700025
• Portret społeczno-demograficzny seniorów. (2016). Komunikat z Badań, 160. CBOS. https://cbos.pl/SPISKOM.POL/2016/K_160_16.PDF
• Rowe, J. W. i Kahn, R. L. (1987). Human aging: Usual and succesfull. Science, 237(4811), 143-149. https://doi.org/10.1126/science.3299702
• Seń, M., Dębska, G. i Lizak, D. (2016). Multi-disease versus quality of life of people aged over 65 being treated in primary health care. Prawo i Społeczeństwo, XVI(4), 9-20. https://bit.ly/3yEMt65
• Sternberg, R. J. (1990). Wisdom and its relations to intelligence and creativity. W R. J. Sternberg (red.), Wisdom: Its nature, origin, and development (s. 142-159). Cambridge University Press. https://assets.cambridge.org/97805213/67189/frontmatter/9780521367189_frontmatter.pdf
• Sternberg, R. J. (2003). Wisdom, intelligence, and creativity synthesized. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511509612
• Turner, J. S. i Helms, D. B. (1999). Rozwój człowieka. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
• Zboina, B. (2008). Jakość życia osób starszych. Stowarzyszenie "Nauka, Edukacja, Rozwój".