Abstrakt

Współczesne problemy związane ze złym stanem środowiska naturalnego wymuszają zmiany w modelach gospodarowania. Dotychczasowa gospodarka reprezentowała model liniowy – wysoce konsumpcyjny, prowadzący do wzrostu ilości odpadów i zanieczyszczeń, w konsekwencji do nieuwzględniania dobra wszystkich interesariuszy. Ponieważ miasta borykają się z wieloma problemami (m.in. stale rosnąca liczba ludności, zanieczyszczenia, zapotrzebowanie na surowce itp.), powinny zmienić sposób zarządzania. Celem artykułu jest próba identyfikacji cyrkularnych modeli biznesowych w miastach Szwecji i Holandii oraz wskazanie, które z nich są najczęściej wykorzystywane przez te miasta. Pytania badawcze zadane w artykule brzmią: 1. Jaką rolę odgrywa miasto jako władza w tych modelach (czy jest implementatorem czy odbiorcą rozwiązań modelu cyrkularnego)? 2. Czy zgodnie z obecnym stanem wiedzy można powiedzieć, że dzięki modelom cyrkularnym stosowanym w miastach poprawia się jakość życia mieszkańców (w sensie środowiskowym i społecznym)? Jako metodę badawczą zastosowano przegląd literatury fachowej (bazy WoS i Scopus, a także bazy pełnotekstowe), źródeł internetowych i raportów. Zidentyfikowano trzy rodzaje cyrkularnych modeli biznesowych, w których uczestniczą miasta szwedzkie i holenderskie: model z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym, model systemu usług i model konsumpcji współdzielonej. W przeważającej mierze wykorzystywane są modele konsumpcji współdzielonej. Miasta jako władza przyjmują różne role – są zarówno implementatorami, jak i odbiorcami rozwiązań tych modeli. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że wprowadzenie cyrkularnych modeli biznesowych w obecnej formie wpływa pozytywnie na jakość życia w mieście. Dlatego muszą być prowadzone dalsze badania i eksperymenty np. w kierunku rozbudowywania tychże modeli.

Słowa kluczowe: modele biznesowe, obieg zamknięty, miasta cyrkularne, rozwiązania cyrkularne, wartość środowiskowa i społeczna

Wprowadzenie

W dotychczasowym liniowym modelu gospodarowania w centrum uwagi znajdowała się maksymalizacja zysków. Gospodarka o obiegu zamkniętym jako przeciwstawna temu modelowi bierze pod uwagę losy środowiska naturalnego, społeczności lokalnej, jest bardziej oszczędna zasobowo, optymalizuje wytwarzanie odpadów i promuje wartości etyczno-społeczne. Są to wartości, którymi powinna charakteryzować się gospodarka oparta na sukcesywnym porzucaniu konsumpcyjnego stylu życia.

Istniejący model gospodarowania nie tylko negatywnie wpływa na środowisko, ale także powoduje zmniejszenie bogactwa, ponieważ "coraz większą część naszych dochodów przeznacza się na wymianę produktów, utrzymanie" (Stahel, 1982). Problem wyczerpywania zasobów czy zrównoważenia miast nie jest nowy. Kwestie te są poruszane już od co najmniej pięćdziesięciu lat. Przykładem jest raport Problemy środowiska ludzkiego przedstawiony w roku 1969 przez Sithu U Thanta (ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ) na sesji Zgromadzenia Ogólnego, w którym wskazywał na problemy środowiska naturalnego oraz planowanie i kontrolę związane z rosnącą urbanizacją (United Nations, 1969, s. 4-11) czy raport Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu dotyczący wyczerpywania zasobów (Meadows i in., 1972).

W artykule zidentyfikowano i omówiono cyrkularne modele biznesowe stosowane przez miasta Szwecji i Holandii oraz podano przykłady miejskich praktyk cyrkularnych. Cyrkularne modele biznesowe są szeroko opisywane w literaturze, jednak publikacji naukowych dotyczących zastosowania ich w miastach brakuje w piśmiennictwie. Artykuł wypełnia tę lukę. Na podstawie przeglądu literatury wybrano miasta Szwecji i Holandii ze względu na ich długoletnie doświadczenia w implementacji podejść związanych z gospodarką o obiegu zamkniętym. Rozwiązania cyrkularne w nich stosowane mogą stać się inspiracją dla innych miast, by rozważyły je u siebie lub wdrożyły nowe.

Zarys koncepcji gospodarki o obiegu zamkniętym

Nie istnieje jednoznaczna definicja gospodarki o obiegu zamkniętym. Według Kirchherra i in. (2017, s. 221) funkcjonuje aż 114 definicji. Tematy powiązane z gospodarką cyrkularną pojawiają się już od dawna, np. Boulding (1966, s. 2) opisuje "system zamkniętej Ziemi", zaś Stahel (1982) używa pojęcia "gospodarka zamkniętej pętli". Generalnie w gospodarce o obiegu zamkniętym unika się marnotrawienia ograniczonych zasobów (poprzez odpowiednie ich produkowanie, wykorzystanie itp.), a główny nacisk kładzie się na oszczędność surowców i minimalizowanie powstawania odpadów. Według Komisji Europejskiej (2015) w gospodarce o obiegu zamkniętym "wartość produktów, materiałów i zasobów (...) jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów jest ograniczone do minimum". Fundacja Ellen MacArthur (Ellen MacArthur Foundation i in., 2015, s. 24) wskazuje, że w ramach gospodarki o obiegu zamkniętym istnieją cykle biologiczne i techniczne (tzw. diagram motylkowy). Cykle biologiczne dotyczą obiegu naturalnych składników, a techniczne - składników wytworzonych przez człowieka.

Cramer (2015, s. 3) proponuje piramidę poziomu cyrkularności, w której wyróżnia dziewięć poziomów (od najbardziej do najmniej cyrkularnych):

• refuse (odmowa) - zapobieganie korzystaniu z zasobów,
• reduce (redukcja) - zmniejszenie zużycia zasobów,
• re-use (ponowne użycie) - znajdowanie nowego zastosowania produktu,
• repair (naprawa) - konserwacja i naprawa,
• refurbish (odnowa) - ulepszanie produktu,
• remanufacture (regeneracja) - stworzenie nowego produktu,
• re-purpose (ponowne przeznaczenie) - ponowne użycie produktu do innego celu,
• recycling (recykling) - ponowne wykorzystanie surowców z produktu,
• recover (odzyskiwanie) - odzyskiwanie energii z odpadów.

Gospodarka o obiegu zamkniętym ma wartość w trzech wymiarach: ekonomicznym, środowiskowym i społecznym.

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym

Istnieją różne definicje modeli biznesowych. Generalnie "model biznesowy opisuje przesłanki stojące za sposobem, w jaki organizacja tworzy wartość oraz zapewnia i czerpie zyski z tej wytworzonej wartości" (Osterwalder i Pigneur, 2012, s. 18). Natomiast propozycja wartości jest to zestaw korzyści lub wartości, które zaspokajają potrzeby konsumentów (Armstrong i in., 2015, s. 10). Najbardziej ogólnie modele biznesowe proponują cztery rodzaje wartości dla klienta (Falencikowski, 2012, s. 85): emocjonalne, użytkowe, ekonomiczne i społeczno-etyczne.

Zainteresowanie naukowe cyrkularnymi modelami biznesowymi znacznie zwiększyło się na przestrzeni ostatnich lat (w 2013 roku ukazały się dwie publikacje, a w 2018 roku było ich już dziewięćdziesiąt cztery) (Ferasso i in., 2020, s. 3009).

Bocken i in. (2016, s. 309) wskazują na trzy strategie cyrkularnych modeli biznesowych:

• spowalniające pętle - zaprojektowanie towarów o przedłużonej trwałości, przedłużanie trwałości produktu np. poprzez naprawę, regenerację,
• zamykające pętle - np. poprzez recycling,
• zawężające pętle lub efektywne gospodarowanie zasobami - wykorzystanie mniejszej ilości zasobów na produkt.

Cechami charakterystycznymi cyrkularnych modeli biznesowych są (Board of Innovation, b.d.):

• pozyskiwanie materiałów z gospodarki a nie z rezerw ekologicznych,
• dodanie wartości do istniejących produktów i materiałów poprzez m.in. modernizację, naprawę,
• tworzenie wartościowych danych dla przedsiębiorstw niższego szczebla.

Natomiast Jonker i in. (2018, s. 28-29) na podstawie holenderskich badań krajowych przeprowadzonych w latach 2016-2017 określili, co charakteryzuje cyrkularne modele biznesowe (BMCE - Business Models for the Circular Economy). Są to:

1. Cykle - produkty, surowce mają być używane wielokrotnie.
2. Tworzenie wartości - społecznych, ekologicznych i finansowych.
3. Strategie - wartość dodana dotyczy eksploatacji produktu a nie sprzedaży.
4. Organizacja - skoordynowana i kooperacyjna organizacja wielu podmiotów.
5. Modele dochodów - obrót tworzony inaczej niż w konwencjonalnym łańcuchu wartości np. z biegiem czasu.
6. Strony - które współpracują ze sobą.
7. Wpływ - tworzenie wielu wartości jednocześnie.

Różne rodzaje modeli biznesowych przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1
Przykłady modeli biznesowych gospodarki o obiegu zamkniętym

Źródło: opracowanie własne.

Nußholz (2017) zwraca uwagę, że nie ma jasnej definicji cyrkularnych modeli biznesowych i że najważniejsze są poprawa efektywności gospodarowania zasobami, zamykanie pętli i zwiększanie liczby cykli.

Miasto cyrkularne i obszary zastosowań gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach

Miasto cyrkularne to obszar, w którym unika się marnotrawienia zasobów, minimalizuje ilość wytwarzanych odpadów, dba o środowisko naturalne oraz wszyscy interesariusze miejskiego ekosystemu są zaangażowani w jego tworzenie (Meini i in., 2019).

Gospodarka o obiegu zamkniętym w funkcjonowaniu miast:

• jest sposobem na osiągnięcie zrównoważonego rozwoju miast - celu 11 rezolucji ONZ: "uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu" (ONZ, 2015, s. 16),
• prowadzi do samowystarczalności miasta (np. poprzez lokalną produkcję żywności, uniezależnienie się od surowców),
• promuje lokalność,
• prowadzi do zmniejszenia ilości odpadów w mieście.

Do zadań miasta jako władzy w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym należy:

• wprowadzanie regulacji dotyczących gospodarki cyrkularnej,
• motywowanie, edukacja mieszkańców. Badania psychologiczne wskazują, że skuteczne w eliminowaniu starych nawyków są przekazy sugestywne. Na przykład badanie dotyczące zużycia energii elektrycznej przez mieszkańców Kalifornii (gdzie obrazowo tłumaczono jak efektywniej korzystać z energii, sugerując, że poddasze pozbawione izolacji jest jak człowiek, który "stawia czoło zimie nie tylko bez płaszcza, ale w ogóle bez ubrania") ujawniło, że odsetek osób, które pod wpływem przekazu sugestywnego zmieniły nawyki w zakresie ocieplania domów czy uszczelniania drzwi wzrósł do 61% (w stosunku do 20% przy typowych zaleceniach bez sugestywnej formy) (Aronson i in., 1997, s. 624-625). Rosenthal i Linder (2021) natomiast przeprowadzili badanie na 272 studentach. Manipulowano bliskością kosza na śmieci w stosunku do pojemnika do recyclingu i obecnością informacji o tym, dlaczego i jak spłukać materiały nadające się do recyclingu. Gdy pojemnik do recyclingu znajdował się bliżej niż kosz na śmieci i gdy monit informacyjny wskazywał, jak czyste muszą być materiały nadające się do recyclingu (a nie dlaczego płukanie jest ważne) poziom jego wykorzystania był trzykrotnie wyższy niż kosza na śmieci, a poziom zanieczyszczenia elementów poddanych recyclingowi - niższy,
• dawanie przykładu poprzez wprowadzanie rozwiązań cyrkularnych w gminie (np. zamówienia cyrkularne),
• śledzenie postępów cyrkularności.

Przykłady obszarów, w których miasta realizują gospodarkę o obiegu zamkniętym przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2
Wybrane obszary gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach szwedzkich i holenderskich

Źródło: opracowanie własne.

Gospodarka o obiegu zamkniętym jest widoczna w różnych obszarach. W Amsterdamie (Initiative Circular 2020-2025) są to np. gospodarowanie odpadami, budowa i rozbiórka, użytkowanie gruntów i planowanie przestrzenne, jedzenie i napoje, przemysł wytwórczy, tekstylia, woda i sanitaria, energia, biomasa, rolnictwo, mobilność, sektor ICT. W Rotterdamie (Rotterdam Circularity Programme 2019-2023) są to m.in.: gospodarka odpadami, budowa i rozbiórka, użytkowanie gruntów i planowanie przestrzenne, jedzenie i napoje, przemysł wytwórczy, tekstylia, biomasa (OECD, 2020, s. 86). Obszar z licznymi inicjatywami zarówno w Szwecji, jak i Holandii stanowi budownictwo. Jest to o tyle istotne, że obecne budownictwo wykorzystuje około 40-50% wszystkich surowców pierwotnych i jest najbardziej chłonnym zasobowo sektorem przemysłu (Blok i in., 2019, s. 860). Jak wskazuje Feleki (2020) "około czterech na dziesięć domów w Europie zostało zbudowanych przed 1960 rokiem". Materiały w nich wykorzystane często są niezdrowe. W przypadku rozbiórek czy remontów należałoby więc w pierwszej kolejności przeanalizować skład tych materiałów i możliwość wykorzystania ich w innych budynkach. Dlatego pomysły i inicjatywy z zakresu budownictwa są ważne. Miasta szwedzkie i holenderskie podejmują także liczne działania z zakresu gospodarki odpadami (m.in. inteligentne kosze, segregacja odpadów, optymalizacja tras zbiórki).

Obszarem zainteresowań w zakresie cyrkularnych rozwiązań jest również zarządzanie pożywieniem. Jest to istotne, ponieważ, jak wskazuje de Amorim i in. (2019, s. 1), bezpieczeństwo żywnościowe będzie w przyszłości dla miast poważnym problemem. Istotne jest też racjonalne zarządzanie wodą. Koop i van Leeuwen (2017, s. 403), badając wskaźniki (BCI BLUEPRINT) wskazali, że miasta Holandii to miasta oszczędzające wodę (Nieuwegein, Eindhoven, Venlo), zasobooszczędne i adaptacyjne (Rotterdam, Amsterdam), a miasta Szwecji są zasobooszczędne i adaptacyjne (Eslöv, Sztokholm, Kristianstad, Malmö, Helsinborg).

W miastach szwedzkich i holenderskich (np. w Appeldoorn) nie organizuje się przetargów, lecz szuka pomysłowych wykonawców stymulujących innowacje w gospodarce o obiegu zamkniętym (Lindner i in., 2017, s. 15). Natomiast Malmö podpisało umowę z siedmioma spółkami publicznymi. Kiedy któraś ze współpracujących stron potrzebuje mebli biurowych lub konferencyjnych, w pierwszej kolejności zwraca się do pozostałych z zapytaniem, czy nie mają niepotrzebnych używanych sprzętów (stawianie na ponowne użycie i renowację a nie kupowanie) (Ellen MacArthur Foundation, b.d.). Meble są ponownie wykorzystywane również w administracjach gmin takich jak Ystad, Halmstad, Göteborg, Flen, Vallentuna (Jansson, 2019). Miasta szwedzkie i holenderskie wprowadziły zmiany w wielu różnych dziedzinach i wciąż realizowane są tam liczne projekty ukierunkowane na cyrkularny sposób gospodarowania.

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym w miastach szwedzkich i holenderskich

Modele biznesowe gospodarki o obiegu zamkniętym dotyczą nie tylko przedsiębiorstw, ale także innych podmiotów takich jak stowarzyszenia, spółdzielnie, organizacje pozarządowe czy miasta, przy czym istotne jest ich współdziałanie (Sosnowski, 2019, s. 18).

Zidentyfikowano modele gospodarki o obiegu zamkniętym funkcjonujące w miastach Szwecji i Holandii. Zasadniczo można wskazać trzy typy:

• model łańcucha dostaw o obiegu zamkniętym - charakteryzuje się tym, że tradycyjne komponenty zastępuje się materiałami biologicznymi, odnawialnymi lub odzyskanymi, a odzysk materiałów rozważa się na znacznie wcześniejszym etapie cyklu życia produktu (OECD, 2018, s. 15). Przykładem może być koncepcja "od kołyski do kołyski". Została ona stworzona przez McDonough Braungart Design Chemistry (MBDC), a jej istotą jest tworzenie produktów bezpiecznych dla środowiska i zdrowia ludzi, łatwe odzyskiwanie i ponowne użycie materiałów w produktach, analiza materiałów składowych aż do poziomu molekularnego (Nahikian, 2007, s. 143). W koncepcji "od kołyski do kołyski" Braungart i McDonough zdefiniowali trzy kluczowe założenia (van Dijk i in., 2014, s. 23): odpady jako żywność, użycie energii odnawialnej, różnorodność gatunkowa, kulturowa i innowacyjna;
• wspólna konsumpcja - polega na dostępie do produktu, a nie na jego posiadaniu. "Są to systemy obiegu zasobów, które umożliwiają konsumentom zarówno uzyskanie, jak i dostarczanie, czasowo lub na stałe cennych zasobów lub usług poprzez bezpośrednie reakcje z innymi konsumentami lub za pośrednictwem strony trzeciej" (Ertz i in., 2016, s. 1);
• model systemu usług - charakteryzuje się tym, że nie sprzedaje się fizycznego produktu tylko jego funkcjonalność. Dzięki takiemu podejściu zasoby są dłużej w użyciu.

Tabela 3
Przykłady cyrkularnych modeli biznesowych w miastach szwedzkich i holenderskich

Źródło: opracowanie własne.

W miastach szwedzkich i holenderskich dominuje konsumpcja współdzielona. W modelach z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym miasta szwedzkie i holenderskie jako władza są odbiorcami usług czy dóbr cyrkularnych. W modelu konsumpcji współdzielonej są inicjatorami działań cyrkularnych. Natomiast w modelu systemu usług - inicjatorami i/lub odbiorcami usług cyrkularnych. W miastach szwedzkich i holenderskich większość działań prowadzonych jest z zakresu umiarkowanego i niskiego poziomu cyrkularności. Modele w nich stosowane funkcjonują głównie w cyklach technicznych i istnieją już od dawna. Wartość modeli tu wykorzystywanych tkwi w zmniejszaniu ilości odpadów, kosztów pozyskania materiałów oraz zapotrzebowania na nowe produkty, więc jest to wartość ekonomiczna, czyli wartość w sensie materialnym, ilościowym dla miasta jako władzy. Natomiast w literaturze nie ma potwierdzonego jednoznacznego pozytywnego wpływu cyrkularnych modeli biznesowych na środowisko (np. European Commission, 2018; van Loon i in., 2021; Whalen i Whalen, 2020). Brakuje także danych dotyczących wpływu samej gospodarki cyrkularnej na wartość społeczną w miastach (Vanhuyse i in., 2021). Być może gdyby gospodarka cyrkularna w mieście istniała jako system powiązanych ze sobą cyrkularnych modeli biznesowych (np. modelu dostaw o obiegu zamkniętym z modelem systemu usług lub modelu dostaw o obiegu zamkniętym z modelem współdzielenia) łatwiej byłoby miastu kontrolować posiadane zasoby, a w konsekwencji mierzyć wartości środowiskowe i społeczne.

Podsumowanie

Gospodarka o obiegu zamkniętym jako odpowiedź na liczne wyzwania związane ze zmianą klimatu, wyczerpywaniem zasobów itp. staje się powoli rzeczywistością. Również miasta wprowadzają szereg zmian w tym zakresie. W analizie miast szwedzkich i holenderskich zidentyfikowano trzy rodzaje modeli biznesowych o potencjale cyrkularnym. Są to modele z łańcuchem dostaw o obiegu zamkniętym, konsumpcja współdzielona i model systemu usług. Najczęściej wykorzystywanym cyrkularnym modelem biznesowym w miastach szwedzkich i holenderskich jest model konsumpcji współdzielonej, czyli taki, w którym miasto jako władza jest wdrożeniowcem. Dlatego ma ono do odegrania w tym modelu szczególną rolę. Przede wszystkim powinno uświadamiać mieszkańców, że takie rozwiązania istnieją i podpowiadać, jak z nich korzystać, a także sugerować, że wpłyną one pozytywnie na jakość życia mieszkańców. Zwłaszcza że dotychczasowe badania wskazują, że dobrostan środowiska nie jest głównym powodem korzystania np. z carsharingu przez użytkowników (Münzel i in., 2019).

Wartość modeli stosowanych przez miasta szwedzkie i holenderskie tkwi w oszczędności ekonomicznej. Natomiast czy jest to wartość środowiskowa/społeczna w sensie niematerialnym, jakościowym dla mieszkańców czy całości społeczeństwa - to kwestia trudna do oszacowania i wymaga dalszych badań, zwłaszcza że modele cyrkularne mają jednocześnie proponować wartość ekonomiczną, społeczną i środowiskową. Dlatego należy uznać, że miasta szwedzkie i holenderskie (mimo że gospodarka o obiegu zamkniętym nie jest tam tematem nowym i uczestniczą one w licznych projektach z nią związanych) są na początkowym etapie prac nad wprowadzaniem modeli biznesowych o obiegu zamkniętym.

Inspirację w zakresie cyrkularnych modeli biznesowych mogłyby czerpać miasta polskie. Na przykład Gdańsk, Kraków i Lublin brały udział w programie Circular Cities Program i analizowały swoje przepływy surowców. Gdańsk ma potrzebę ponownego wykorzystania wysokiej jakości materiałów w nowych budynkach, chce zwiększyć wskaźnik recyclingu (70%) dla odpadów z budowy i rozbiórki, Kraków również chce w głównej mierze zająć się sektorem budownictwa, posiada punkty do zbierania odpadów rozbiórkowych (beton, cegła, płytki, ceramika), natomiast Lublin planuje zaangażować się w sektor odpadów, np. zbiórkę odpadów z restauracji, produkcję kompostu (Metabolic, 2021).

W dalszych badaniach różnych miast należałoby zadać pytanie: Czy i jakie nowe/innowacyjne cyrkularne modele biznesowe tworzyć i/lub jak powiązać w odpowiedni sposób istniejące modele, by rzeczywiście proponowały wartość dla środowiska naturalnego i społeczną?

Bibliografia

• Amorim, W. S., de, Borchardt Degau, A., Livramento Gonçalves, G., do, Silva Neiva, S., da, Prasath, A. R, Salgueirinho Osorio de Andrade Guerra, J. B. (2019). Urban challenges and opportunities to promote sustainable food security through smart cities and the 4th industrial revolution. Land Use Policy, 87, 1-6. https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2019.104065
• Armstrong, G., Adam, S., Denize, S. i Kotler, P. (2015). Principles of marketing. Pearson Australia Group.
• Aronson, E., Wilson, T. D. i Akert, R. M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
• Bačová, M., Böhme, K., Guitton, M., Herwijnen, M., van, Kállay, T., Koutsomarkou, J., Magazzu, I., O'Loughlin, E. i Rok, A. (2016). Pathways to a circular economy in cities and regions. ESPON, Interact, Interreg Europe, URBACT. http://www.espon.eu/sites/default/files/attachments/Policy_brief_on_Circular_economy_FINAL_0.pdf
• Belton, P. (2020, 7 lutego). What happens to all the old wind turbines? BBC. http://bbc.com/news/business-51325101
• Blok, R., Kuit, B., Schröder, T. i Teuffel, P. (2019). Bio-based construction materials for a sustainable future. Materiały z konferencji IABSE Congress: The Evolving Metropolis (s. 860-866). https://doi.org/10.2749/newyork.2019.0859
• Board of Innovation. (b.d.) Circular Economy business models explained. https://bit.ly/3JoXnTB
• Bocken, N. M., Pauw, I., de, Bakker, C. i Grinten, B., van der. (2016). Product design and business model strategies for a circular economy. Journal of Industrial and Production Engineering, 33(5), 308-320. https://doi.org/10.1080/21681015.2016.1172124
• Bolger, K. i Doyon, A. (2019). Circular cities: exploring local government strategies to facilitate a circular economy. European Planning Studies, 27(11), 2184-2205. https://doi.org/10.1080/09654313.2019.1642854
• Boulding, K. E. (1966). The economics of the Coming Spaceship Earth. W H. Jarred (red.), Environmental quality in a growing economy (s. 3-14). Resources for the Future, John Hopkins University Press. https://bit.ly/3JpM8KJ
• Carra, G. i Magdani, N. (2017). Circular business models for the built environment. https://bit.ly/3BAlflE
• Circular Economy Club. (2020, luty). Circular cities week report. https://bit.ly/3oNLBZy
• Climate-KIC i EIT. (2018). Municipality-led circular economy case studies. https://bit.ly/3OX1QOC
• Cramer, J. (2015). Moving towards a circular economy in the Netherlands: Challenges and directions. Proceedings of The HKIE Environmental Division Annual Forum The Future Directions and Breakthroughs of Hong Kong's Environmental Industry (s. 1-9). https://bit.ly/3d011aD
• Cuomo, F., Ravazii, S., Savini, F. i Bertolini, L. (2020). Transformative Urban Living Labs: Towards a Circular Economy in Amsterdam and Turin. Sustainability, 12(18), 7651. https://doi.org/10.3390/su12187651
• Dijk, S., van, Tenpierik, M. i Dobbelsteen, A., van der. (2014). Continuing the building's cycles: A literature review and analysis of current systems theories in comparison with the theory of Cradle to Cradle. Resources Conservation and Recycling, 82, 21-34. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2013.10.007
• Ellen MacArthur Foundation. (b.d.). Making a city circular. Pobrano 22 grudnia 2021 z https://ellenmacarthurfoundation.org/articles/making-a-city-circular
• Ellen MacArthur Fundation, SUN, McKinsey Center for Business and Environment. (2015). Growth within: A circular economy vision for a competitive Europe. https://unfccc.int/sites/default/files/resource/Circular%20economy%203.pdf
• Engblad, H. (2019). Municipalities as drivers for circular economy in refurbishment and construction projects. http://nordic.climate-kic.org/wp-content/uploads/sites/15/2018/05/Municipalities-as-drivers-for-circular-economy.pdf
• Ertz, M., Durif, F. i Arcand, M. (2016). Collaborative consumption: Conceptual snapshot at a buzzword. Journal of Entrepreneurship Education, 19(2), 1-23. https://doi.org/10.2139/ssrn.2799884
• European Commission. (2018). Environmental potential of the collaborative economy. https://trinomics.eu/wp-content/uploads/2018/09/DG-ENV-Collaborative-Economy.pdf
• Falencikowski, T. (2012). Strategia a model biznesu. Podobieństwa i różnice. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 260, 80-93.
• Feleki, E. (2020, 5 lutego). Transition to circular economy: the "power" of the building sector towards better cities. https://bit.ly/3vfj4zP
• Ferasso, M., Beliaeva, T., Kraus, S, Clauss, T. i Ribeiro-Soriano, D. (2020). Circular economy business models: The state of research and avenues ahead. Business Strategy and the Environment, 29(8), 3006-3024. https://doi.org/10.1002/bse.2554
• Fritidsbanken. (b.d.). Om oss [About us]. Pobrano 20 lutego 2022 z https://fritidsbanken.se/om-oss
• Gelsin, A. (2017, 31 sierpnia). Smart waste management solutions for smart cities. https://bit.ly/3Puyfx7
• Gemeente Amsterdam. (b.d.). eHUBS mobiliteitshubs voor de buurt [eHUBS mobility hubs for the neighbourhood]. Pobrano 12 lutego 2022 z https://bit.ly/3Jn8E6S
• Gray, E. (2020). Circular Cities: lessons from Malmö, Sweden. https://bit.ly/3z5q5nX
• Het Groene Brein. (b.d.). Circulaire steden en gemeenten [Circular cities and municipalities]. Pobrano 29 kwietnia 2021 z https://kenniskaarten.hetgroenebrein.nl/kenniskaart-circulaire-economie/circulaire-steden-en-gemeenten/
• Hoek, J. P., van der, Fooij, H., de, i Struker, A. (2016). Wastewater as a resource: Strategies to recover resources from Amsterdam's wastewater. Resource Conservation and Recycling, 113, 53-64. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2016.05.012
• Hofmann, F., Jokinen, T. i Marwede, M. (2017). Circular Business Models. https://sustainabilityguide.eu/methods/circular-business-models/
• Jansson, T. (2019, 3 lipca). Vad gör Sveriges kommuner för circular ekonomi? [What do Sweden's municipalities do for circular economy?]. https://circulareconomy.se/kommunlistan/
• Jonker, J., Kothman, I., Faber, N. i Navarro, N. M. (2018). Organizing for the Circular Economy. A workbook for developing Circular Business Models. https://bit.ly/3zQKtuI
• Kirchherr, J., Reike, D. i Hekkert, M. (2017). Conceptualizing the circular economy: An analysis of 114 definitions. Resources, Conservation and Recycling, 127, 221-232. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2017.09.005
• Komisja Europejska. (2015, 2 grudnia). Zamknięcie obiegu - plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52015DC0614&from=PL
• Koop, S. H. A. i Leeuwen, C. J., van. (2017). The challenges of water, waste and climate change in cities. Environment, Development and Sustainability, 19(2), 385-418. https://doi.org/10.1007/s10668-016-9760-4
• Korenik, A. (2019). Smart Cities. Inteligentne miasta w Europie i Azji. CeDeWu.
• Lacy, P., Spindler, W. i Long, J. (2020). The Circular Economy handbook. Realizing the Circular Advantage. Palgrave Macmillan.
• Lindner, P., Mooij, C. i Rogers, H. (2017). Circular economy in cities around the world. A selection of case studies. https://bit.ly/3blJIjG
• Loon, P., van, Diener, D. i Harris, S. (2021). Circular products and business models and environmental impact reductions: Current knowledge and knowledge gaps. Journal of Cleaner Production, 288. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.125627
• Malmö stad. (2021, 1 listopada). Circular economy. https://bit.ly/3BqMizo
• Markendahl, J., Hossain, M. I., Mccormick, K., Lund, T., Möller, J. i Näslund, P. (2018). Analysis of sharing economy services: Initial findings from sharing cities Sweden. Nordic and Baltic Journal of Information and Communications Technologies, 1, 239-260. https://doi.org/10.13052/nbjict1902-097X.2018.013
• MaterialDistrict. (2017, 9 lutego). Recycled Park made from plastic waste retrieved from the river. https://bit.ly/3S4nlzW
• Meadows, D. H., Meadows, D. L., Randers, J. i Behrens III, W. W. (1972). The limits to growth. A report for THE CLUB OF ROME'S project on the predicament of mankind. Universe Books.
• Meini, L., Facchini, A. i Papa, C. (2019, 22 stycznia). Cities of tomorrow: The Circular Cities. ISPI. https://bit.ly/3J6x5W8
• Metabolic. (2021, kwiecień). Circular Cities Program Poland. Executive summary. Gdansk, Lublin, Krakow. https://bit.ly/3zvvZAb
• Mooij, P. (2020, 4 lutego). Can we build bridges from paper we flush down the toilet. https://bit.ly/3PUVMrb
• Municipality of Amsterdam. (2020). Amsterdam Circular 2020-2025 Strategy. https://bit.ly/3QghF4e
• Münzel, K., Piscicelli, L., Boon, W. i Frenken, K. (2019). Different business models - different users? Uncovering the motives and characteristics of business-to-consumer and peer-to-peer carsharing adopters in the Netherlands. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 73, 276-306. https://doi.org/10.1016/j.trd.2019.07.001
• Nahikian, A. (2007). Cradle to Cradle: An environmental evolution. Environmental Design + Construction, 10(7), 143-144. https://bit.ly/3Jdg24Y
• NS. (b.d.). OV-fiets. Pobrano 12 lutego 2022 z https://www.ns.nl/deur-tot-deur/ov-fiets
• Nußholz, J. L. K. (2017). Circular business models: defining a concept and framing an emerging research field. Sustainability, 9(10), 1810. https://doi.org/10.3390/su9101810
• Obarska, M. (2017, 27 maja). Obieg zasobów. Magazyn Miasta. http://magazynmiasta.pl/2017/05/27/obieg-zasobow/
• OECD. (2018, 6 czerwca). Business models for the circular economy - opportunities and challenges from a policy perspective. https://oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=ENV/EPOC/WPRPW%282017%291/FINAL&docLanguage=En
• OECD. (2020, 28 października). The Circular Economy in cities and regions. Synthesis report. https://www.oecd-ilibrary.org/sites/10ac6ae4-en/index.html?itemId=/content/publication/10ac6ae4-en
• ONZ. (2015). Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030. Rezolucja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 25 września 2015 r. http://www.unic.un.org.pl/files/164/Agenda%202030_pl_2016_ostateczna.pdf
• Osterwalder, A. i Pigneur, Y. (2012). Tworzenie modeli biznesowych. Podręcznik wizjonera. Wydawnictwo Helion.
• ReTuna. (b.d.). Världens första aterbruksgalleria finns i Eskilstuna [The world's first recycling gallery is located in Eskilstuna]. Pobrano 12 lutego 2022 z https://www.retuna.se/om-oss/historien-om-retuna/
• Ronnebyhus. (b.d.). Kilen [Kilen]. Pobrano 20 czerwca 2022 z https://www.ronneby.se/sidowebbplatser/ronnebyhus/sok-bostad/vara-omraden/ronneby-centrum/kilen.html
• Ronneby Kommun. (b.d.). Hulta förskola [Hulta preschool]. Pobrano 8 listopada 2021 z https://www.ronneby.se/forskola--skola/forskola-och-fritidshem/hitta-forskola/hulta-forskola.html
• Rosenthal, S. i Linder, N. (2021). Effects of bin proximity and informational prompts on recycling and contamination. Resources, Conservation and Recycling, 168(2), 105430. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2021.105430
• Shahrokni, H., Arman, L., Lozarevic, D., Nilsson, A. i Brandt, N. (2015). Implementing Smart Urban Metabolism in the Stockholm Royal Seaport: Smart City SRS. Journal of Industrial Ecology, 19(5), 917-929. https://doi.org/10.1111/jiec.12308
• Sosnowski, Ł. (2019). Cyrkularne modele biznesowe elementem strategicznego podejścia do GOZ. W M. Krawcewicz (red.), 15 polskich przykładów społecznej odpowiedzialności biznesu (s. 18-20). https://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2019/11/FOB_15-przykladow-CSRwPL-GOZ.pdf
• Stahel, W. R. (1982). The product-life factor. http://product-life.org/en/major-publications/the-product-life-factor
• STOKAB. (b.d.). We lease dark fibre. Pobrano 24 stycznia 2022 z https://stokab.se/en/stokab/why-stokab/business-model
• SUSTAIN EUROPE. (2020, 23 lipca). Malmö: Sustainability starts here. https://bit.ly/3zaR2GG
• Svennevik, E. M. C., Dijk, M. i Arnfalk, P. (2021). How do new mobility practices emerge? A comparative analysis of car-sharing in cities in Norway, Sweden and the Netherlands. Energy Research & Social Science, 82, 1-13. https://doi.org/10.1016/j.erss.2021.102305
• The Hague. (2021, 15 września). Car sharing. https://www.denhaag.nl/en/in-the-city/nature-and-environment/car-sharing.htm
• United Nations. (1969). Problems of the human environment. Report of the Secretary-General. https://digitallibrary.un.org/record/729455
• Whalen, Ch. J. i Whalen, K. A. (2020). Circular economy business models: A critical examination. Journal of Economic Issues, 54(3), 628-643. https://doi.org/10.1080/00213624.2020.1778404
• Vanhuyse, F., Fejzić, E., Ddiba, D. i Henrysson, M. (2021). The lack of social impact considerations in transitioning towards urban circular economies: a scoping review. Sustainable Cities and Society, 75, 103394. https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.103394
• XPAT. (b.d.). Recycling & waste management in Netherlands. https://bit.ly/3vg6Y9B