Abstrakt

Jedną z najważniejszych aktywności każdego człowieka jest aktywność zawodowa. Dla osób z niepełnosprawnościami możliwość wykonywania pracy ma dodatkowo wymiar rehabilitacji społecznej. Pomimo istnienia wielu form pomocy i prowadzenia działań mających na celu zmniejszenie zjawiska wykluczenia ich ze społeczeństwa, wciąż borykają się one z problemem podjęcia odpowiedniej aktywności zawodowej. Dodatkowym utrudnieniem stała się pandemia COVID-19. Jak więc aktualnie przedstawia się aktywność zawodowa i sytuacja ekonomiczna osób z niepełnosprawnościami? W kontekście luki badawczej starano się odpowiedzieć na pytanie badawcze: Czy pandemia COVID-19 doprowadziła do spadku aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami i pogorszenia się ich sytuacji ekonomicznej? Głównym celem badania była ocena sytuacji ekonomicznej osób z niepełnosprawnościami i ich aktywności zawodowej w dwóch obszarach czasowych – przed i w trakcie pandemii COVID-19. Sformułowana została hipoteza badawcza zakładająca, że pandemia COVID-19 wpłynęła negatywnie na aktywność zawodową i sytuację ekonomiczną osób z niepełnosprawnościami. Artykuł obejmuje analizę krajowej literatury przedmiotu oraz część empiryczną opartą na wtórnej analizie danych zastanych. Wykonane zostały statystyki opisowe wskaźników zmiennych testowanych wraz z analizą normalności rozkładów przy pomocy testu Shapiro–Wilka. Przeprowadzono również analizę testami t-Studenta i dwuczynnikową analizę wariancji w modelu 2x2. W wyniku badania statystycznego nie potwierdzono hipotezy badawczej.

Słowa kluczowe: aktywność zawodowa, bezrobocie, pandemia COVID-19, sytuacja ekonomiczna osób z niepełnosprawnością, wykluczenie

Wprowadzenie

Aktywność zawodowa osób z niepełnosprawnością ma ogromne znaczenie nie tylko w wymiarze społecznym, ale również ekonomicznym - podejmujący zatrudnienie zmniejszają koszty ich utrzymania przez państwo. Pomaga również wrócić do społeczeństwa, podnieść poczucie własnej wartości, jak również stanowi formę rehabilitacji społecznej. Problematyka dotycząca zatrudnienia i potrzeb osób z niepełnosprawnościami jest coraz częściej rozważana przez naukowców i praktyków. Zapewne wynika to z faktu, że jedna na sześć osób w Unii Europejskiej to osoba z niepełnosprawnością (Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, 2010). Niestety trudno określić precyzyjnie wymiar zjawiska z uwagi na odmienne definiowanie niepełnosprawności w poszczególnych krajach. W praktyce informacje te oznaczają, że ponad 80 mln mieszkańców Europy może zostać wykluczonych z życia społecznego i gospodarczego między innymi przez bariery w ich otoczeniu. Biorąc pod uwagę rozmiar problemu, bardzo ważne jest, aby podejmować inicjatywy na rzecz zatrudniania osób z niepełnosprawnościami. Tym samym zagadnienie to wpisuje się w nurt nauk ekonomicznych oraz nauk o zarządzaniu i jakości.

Pomimo istnienia wielu form pomocy skierowanych do osób z niepełnosprawnościami i prowadzenia działań mających na celu zmniejszenie zjawiska wykluczenia ich ze społeczeństwa, wciąż borykają się one z problemem podjęcia odpowiedniej pracy. Szczególnie w okresie pandemii COVID-19 mogły one być zagrożone wykluczeniem. Jak więc przedstawia się aktywność zawodowa i sytuacja ekonomiczna osób z niepełnosprawnościami? Artykuł obejmuje analizę krajowej literatury przedmiotu oraz część empiryczną opartą na wtórnej analizie danych zastanych i badaniach jakościowych w postaci studium przypadku. W kontekście luki badawczej starano się odpowiedzieć na następujące pytanie badawcze: Czy pandemia COVID-19 doprowadziła do spadku aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami i pogorszenia się ich sytuacji ekonomicznej?

Głównym celem badania była ocena sytuacji ekonomicznej osób z niepełnosprawnościami i ich aktywności zawodowej w dwóch obszarach czasowych - przed i w trakcie pandemii COVID-19. Na potrzeby badania sformułowano następującą hipotezę badawczą (H1): Pandemia COVID-19 wpłynęła negatywnie na aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami i na ich sytuację ekonomiczną.

Aspekt ekonomiczny i społeczny aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami

W literaturze aktywność zawodowa definiowana jest jako uczestnictwo jednostki w procesie produkcji społecznej, czyli wykonywanie pracy przynoszącej dochód dla całego społeczeństwa (Gawron i in., 2021, s. 49). Zaspokaja ona nie tylko podstawowe potrzeby człowieka, ale chroni również od nierównowag ekonomicznych i społecznych takich jak ubóstwo, bezrobocie czy wykluczenie.

Podjęcie aktywności zawodowej przez osoby z niepełnosprawnościami ma ogromne znaczenie z perspektywy aspektów ekonomicznych. Bezrobocie długookresowe rodzi bowiem negatywne skutki makroekonomiczne takie jak spadek PKB, nierówności w poziomie rozwoju poszczególnych obszarów kraju, spadek dochodów budżetowych i zwiększenie wydatków publicznych (Moreira, 2022). Natomiast likwidacja zjawiska bezrobocia wśród osób z niepełnosprawnościami wpływa na strukturę rozwoju gospodarczego kraju, wpisując się w ekonomiczne koncepcje pracy analizowanej z punktu widzenia towaru sprzedawanego na rynku pracy (Świtała, 2016).

Procesy globalizacji i niż demograficzny powodują, że powinno się aktywizować zawodowo grupy pasywne na rynku pracy, takie jak osoby z niepełnosprawnościami (Rymaniak i in., 2018). Negatywne zmiany stopy bezrobocia mogą doprowadzić do utraty dobrobytu gospodarstw domowych, co nie ogranicza się jedynie do wzrostu ubóstwa dochodowego, ale obejmuje również dobrobyt materialny i warunki życia (Ayala i in., 2022). Osoby z niepełnosprawnościami podejmujące zatrudnienie zmniejszają więc nie tylko koszty ich utrzymania przez państwo, ale również minimalizują ryzyko deprywacji materialnej w swoich gospodarstwach domowych.

Według Mikusińskiej (2008, s. 190-195) praca pozwala na uzyskanie pozycji w hierarchii społecznej i zdobycie uznania. Można więc wnioskować, że podejmowanie aktywności zawodowej przez osoby z niepełnosprawnościami redukuje koszty społeczne i ma charakter swoistej rehabilitacji społecznej. Dzięki pracy osoby z niepełnosprawnościami budują poczucie własnej wartości, zaczynają wierzyć w możliwość pokonywania barier, nawiązują kontakty z innymi ludźmi - zaspokajają szereg potrzeb psychicznych.

Uczestnictwo w społeczności i funkcjonowanie na rynku pracy przez osoby z niepełnosprawnościami jest niezbędne dla dobrej jakości życia. Korzyści związane są z polepszeniem się zdrowia i jakości życia, samostanowienia oraz ekspansji sieci społecznych (Millner i in., 2019). Badania wykazały również, że słabe więzi społeczne, które są efektem niekorzystnej sytuacji społecznej, nierówności i dyskryminacji, wpływają negatywnie na stan zdrowia człowieka (Kienzler i in., 2022).

Pracownicy z niepełnosprawnościami, jak wszyscy inni, mogą aspirować do rozwoju zawodowego, zdobywania kolejnych umiejętności, podejmowania nowych obowiązków. Jednak pojawia się wiele przeszkód, które utrudniają rozwój ich kariery w porównaniu z pracownikami pełnosprawnymi (Mithout, 2021).

Osoba z niepełnosprawnością, która podejmuje zatrudnienie, ma szansę zostać włączona w układ funkcjonalny organizacji, tak samo jak osoba pełnosprawna, jak również uczestniczyć w jej środowisku wewnętrznym, wchodzić w interakcje z każdym elementem środowiska pracy, zadaniami i procesami (Bąk-Grabowska, 2017). Tym samym problematyka aktywizacji osób z niepełnosprawnościami wpisuje się nie tylko w nurt nauk ekonomicznych, ale również nauk o zarządzaniu i jakości. Nauki o zarządzaniu i jakości zajmują się bowiem wszystkim, co wiąże się z kierowaniem potrzebami życia gospodarczego i społecznego (Sudoł, 2019).

Według Kobus-Ostrowskiej (2013) osobie z niepełnosprawnością praca pozwala na realizację działań w wymiarze społecznym, który ukazuje się w poczuciu zaistnienia w społeczeństwie oraz spełnienia i misji. Daje szansę na rehabilitację społeczną oraz na usprawnienie tych obszarów życia, z których być może została ona wykluczona. Osoby z niepełnosprawnością niepodejmujące aktywności zawodowej mogą borykać się z poczuciem niedowartościowania i wykluczenia ze społeczeństwa. Tymczasem mają one takie samo prawo do pracy, jak każdy pełnosprawny obywatel. Niestety występuje wiele czynników, które powodują wycofanie się osób z niepełnosprawnością z aktywności zawodowej. Mają one zarówno podłoże psychologiczne, takie jak stres związany z akceptacją czy zmianą, jak i fizyczne, jak np. niemożność wykonywania określonych zawodów z uwagi na fizyczne mankamenty (Hampel i Gadzinowska, 2017). Część z tych przeszkód jest możliwa do pokonania dzięki takim działaniom jak:

• przystosowanie stanowiska pracy do wymagań osoby z niepełnosprawnością,
• prowadzenie akcji społecznych mających na celu zmianę stereotypowego myślenia o osobach z niepełnosprawnościami przez społeczeństwo - w tym przez pracodawców,
• umożliwienie osobom z niepełnosprawnościami kontaktu z doradcami zawodowymi już na etapie szkoły podstawowej, tak aby mogły odpowiednio dobrać ścieżkę kształcenia zawodowego pod kątem niepełnosprawności,
• wprowadzenie darmowej terapii psychologicznej, tak aby zminimalizować ich strach przed pracą i odrzuceniem.

Należy również pamiętać, że każda z niepełnoprawności cechuje się innym modelem, uwzględniającym różnorodność i charakteryzującym ją. Model medyczny niepełnosprawność ujmuje jako chorobę i deficyt jednostki. Model społeczny rozróżnia niepełnosprawność od uszkodzenia. Pozwala na zrozumienie, że niepełnosprawność to często stan izolacji i wykluczenia ze społeczeństwa oraz aktywności zawodowej. Według niego osoba z niepełnoprawnością nie staje się nią przez swoją niedyspozycję, a przez reakcję społeczeństwa na nią. To społeczeństwo powoduje niepełnosprawność danej jednostki poprzez brak akceptacji lub odrzucenie jej. W modelu funkcjonalnym oddziałują na siebie czynniki społeczne, biologiczne i osobowościowe, a osoba z niepełnosprawnością nie może być wydajna i aktywna (Tikhonov, 2020).

Powinno się wymagać od pracodawców zrozumienia i pełnej akceptacji każdej z niepełnosprawności, podobnie jak na przykład pracowników pełnosprawnych obcych kulturowo. Niepełnosprawnością wymagającą zrozumienia zachowań i interakcji, posiadającą swego rodzaju savoir-vivre, jest Kultura Głuchych. Dla tych osób poczucie tożsamości i wspólnota w obrębie innych Głuchych stanowi bardzo istotny element życia. Poza językiem migowym istnieje wiele sposobów komunikacji z nimi, takich jak czytanie z ruchu warg, pisanie wiadomości tekstowych w formie elektronicznej, pisanie na kartce czy też kontakt za pomocą mimiki, mowy ciała i gestów. Osoby z wadą słuchu chętnie pozyskują wiedzę teoretyczną i praktyczną. Tak jak słyszący, mogą być specjalistami w określonych zawodach. Potrafią czytać i pisać, chociaż często posługują się zmienionym szykiem zdania, co wynika z faktu, że w języku migowym jest on inny niż w języku polskim (Iwanicka i Iwanicki, 2018). Dlaczego więc pojawiają się problemy z zatrudnieniem osób Głuchych lub niedosłyszących? Wynikają one przede wszystkim z uprzedzeń pracodawców, którzy boją się braku komunikacji i zrozumienia, a w konsekwencji obcowania z nimi.

Kolejną grupą dyskryminowaną przez pracodawców z uwagi na złożoność choroby, są osoby z niepełnosprawnością psychiczną. Jak podaje World Health Organization w 2019 roku prawie miliard osób na całym świecie miało problem z zaburzeniami psychicznymi. W pierwszym roku pandemii COVID-19 liczba zmagających się z depresją wzrosła o ponad 25% (WHO, 2022). Globalna pandemia dotknęła osoby z niepełnosprawnościami nie tylko pod względem dostępu do opieki zdrowotnej, ale także usług, sieci wsparcia, zdolności do zachowania aktywności fizycznej i zawodowej (Czeisler i in., 2021; Jesus i in., 2021). Problemy pogłębia sytuacja geopolityczna, m.in. konflikt zbrojny w Ukrainie, zmiany klimatyczne i szerzące się nierównowagi ekonomiczne. Podczas wojny więzi społeczne są często osłabiane, ponieważ przemoc i trudności społeczno-ekonomiczne zakłócają życie ludzi i relacje społeczne. Można więc zadać pytanie, ile aktualnie jest osób wymagających pomocy psychologa bądź psychiatry, a nieudających się po nią. Następstwa globalizacji, jak i sposób oraz tempo życia będą prowadziły do szerzenia się chorób psychicznych. W związku z tym instytucje państwowe powinny jak najszybciej tworzyć plany aktywizacji zawodowej dla osób z tym rodzajem niepełnosprawności.

Metodyka i opis badania

Z powodu narastającej skali problemu, jakim jest przyrost liczby osób z niepełnosprawnościami, analiza ich sytuacji zawodowej i ekonomicznej jest niezwykle ważnym i aktualnym problemem dotyczącym nauk o zarządzaniu i jakości oraz ekonomicznych. Co prawda powstało już wiele opracowań, w których dokonano analizy sytuacji ekonomicznej i zbadano współczynnik aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami oraz jej wpływ na rehabilitację społeczną, brakuje natomiast opracowań pokazujących te kwestie w świetle pandemii COVID-19.

Głównym celem badania była ocena sytuacji ekonomicznej osób z niepełnosprawnościami i ich aktywności zawodowej w dwóch obszarach czasowych - przed i w trakcie pandemii COVID-19. Postawione zostało pytanie badawcze: Czy pandemia COVID-19 doprowadziła do spadku aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami i pogorszenia się ich sytuacji ekonomicznej?

Na potrzeby badania sformułowano hipotezę badawczą (H1): Pandemia COVID-19 wpłynęła negatywnie na aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami i na ich sytuację ekonomiczną.

W badaniu wykorzystana została metoda analizy wtórnej danych zastanych. W naukach społecznych wtórna analiza danych zastanych pozwala na wnioskowanie i porównywanie na podstawie ponownej analizy danych pierwotnych. Dane pierwotne zawarte w opracowaniu dotyczące sytuacji osób z niepełnosprawnościami pochodzą z raportu Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).

Wybór metody uwarunkowany był możliwością stworzenia opracowania mającego na celu uzyskanie zwiększonego nasycenia danych i wykonania dodatkowej analizy wpływu pandemii COVID-19 na sytuację ekonomiczną osób z niepełnosprawnościami, co daje opracowaniu dodatkowy atut i zwiększa jego aktualność. Dzięki analizie wtórnej można generować i syntetyzować wiele różnorodnych badań w jednym, tak aby dostęp do analizy był pełniejszy i czytelniejszy (Borowska-Beszta i in., 2017). Próba kwartalna BAEL w latach 2016-2021 liczyła średnio 55 380 gospodarstw domowych łącznie i była dzielona losowo na 13 równych próbek tygodniowych (średnio 4260). Kwartalnie badano ponad 30 tysięcy gospodarstw domowych oraz około 70 000 osób w wieku 15 lat i więcej.

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzane jest kwartalnie metodą reprezentacyjną, polegającą na zastąpieniu badania pełnego badaniem częściowym realizowanym na próbie losowej umożliwiającej uogólnianie wyników na populację generalną. W BAEL stosowana jest metoda obserwacji ciągłej (ruchomy tydzień badania), która polega na tym, że w każdym z 13 tygodni kwartału badana jest 1/13 kwartalnej próby gospodarstw domowych. Przy zastosowaniu takiej metody obserwacji wyniki ilustrują sytuację na rynku pracy w okresie całego kwartału (a tym samym i sytuację w całym roku). Okresem referencyjnym przyjętym w BAEL jest tydzień badany (tydzień obserwacji), czyli kolejne 7 dni od poniedziałku do niedzieli. Badanie ankietowe przeprowadza się w ciągu 7 dni następujących po tygodniu wyznaczonym do obserwacji. Tygodniowy okres referencyjny dotyczy większości zmiennych pozyskiwanych w ramach BAEL, natomiast niektóre zmienne odnoszą się do innych okresów obserwacji, ale wówczas jest to wyraźnie zaznaczone w treści pytania sformułowanego dla takiej zmiennej.

Do grupy osób z niepełnosprawnościami zaliczono osoby, które ukończyły 16 rok życia i stosownie do Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 2046, z późn. zm.) (2016) posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie równoważne.

Do badań zastosowane zostały wyniki BAEL dotyczące w szczególności takich kategorii jak:

1. liczba osób aktywnych zawodowo (obejmująca wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej uznane za pracujące lub bezrobotne, zgodnie z definicjami podanymi poniżej);
2. liczba osób pracujących (wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które w okresie badanego tygodnia wykonywały przez co najmniej 1 godzinę pracę przynoszącą zarobek lub dochód, pomagały (bez wynagrodzenia) w prowadzeniu rodzinnego gospodarstwa rolnego lub rodzinnej działalności gospodarczej poza rolnictwem, miały pracę, ale jej nie wykonywały z powodu choroby, urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub wypoczynkowego lub z innych powodów, a także zgodnie z międzynarodowymi standardami zaliczani są tu również uczniowie, z którymi zakłady pracy lub osoby fizyczne zawarły umowę o naukę zawodu lub przyuczenie do określonej pracy, jeżeli otrzymywali wynagrodzenie;
3. liczba osób bezrobotnych (osoby w wieku 15-74 lata, które spełniły jednocześnie trzy warunki:
   
   • w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi,
   • aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni - tydzień badany), aby znaleźć pracę,
   • były gotowe (zdolne) podjąć pracę w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym.
   Do bezrobotnych zostały zaliczone także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpoczęcie przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące oraz były gotowe tę pracę podjąć.
4. liczba osób biernych zawodowo (wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej, które nie zostały zaklasyfikowane jako pracujące lub bezrobotne).

Na podstawie danych BAEL dotyczących powyższych wielkości obliczono wskaźniki wykorzystywane w dalszych analizach:

• współczynnik aktywności zawodowej - liczony jako procentowy udział aktywnych zawodowo danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii;
• wskaźnik zatrudnienia - procentowy udział pracujących danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii;
• stopa bezrobocia - procentowy udział bezrobotnych danej kategorii w liczbie aktywnych zawodowo danej kategorii (GUS, 2018, s. 21-22).

Analiza statystyczna

Celem weryfikacji hipotezy badawczej wykonano analizy statystyczne w programie IBM SPSS Statistics 28. W pierwszej kolejności obliczono statystyki opisowe wskaźników zmiennych testowanych wraz z przeprowadzeniem analizy normalności rozkładów za pomocą testu Shapiro-Wilka. W drugim kroku za pomocą testów t-Studenta porównano współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnienia oraz stopę bezrobocia występujące wśród osób z niepełnosprawnościami, z podziałem na okres przed występowaniem pandemii (lata 2016-2018) oraz w jej trakcie (2019-2021).

Następnie wykonano dwuczynnikową analizę wariancji w modelu 2x2, w którym porównano zmienne zależne od okresu występowania pandemii COVID-19 (2016-2018 vs. 2019-2021) a także posiadania orzeczenia o niepełnosprawności (osoby pełnosprawne vs. z niepełnosprawnościami). W przypadku subiektywnej oceny sytuacji materialnej porównano dodatkowo częstotliwość wskazywania na poszczególne odpowiedzi. Za poziom istotności w niniejszej pracy przyjęto próg α = 0,05.

Statystyki opisowe

W tabeli 1 zaprezentowano statystyki opisowe wskaźników zmiennych testowanych w latach 2016-2021, które pobrano ze strony GUS (b.d.). Dodatkowo przeprowadzono analizy rozkładów normalności poszczególnych wskaźników z wykorzystaniem testu Shapiro-Wilka (W). Jedynie w przypadku współczynnika aktywności zawodowej zaobserwowano istotne statystycznie odchylenie od rozkładu normalnego (p < 0,05), które mogło wynikać ze zbyt dużej koncentracji wyników wokół średniej. Jednakże z uwagi na cel, jakim było prześledzenie interakcji między okresem występowania pandemii oraz wnioskowaniem w zakresie zmiany sytuacji ekonomicznej i aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami i pełnosprawnych, przyjęto możliwość przeprowadzenia analiz parametrycznych. Decyzję tę podjęto również na podstawie badań, w których wykazano, że wyniki analiz wariacji są niezależne od normalności rozkładu (Schmider i in., 2010).

Tabela 1
Statystyki opisowe wskaźników zmiennych testowanych wraz z testami normalności Shapiro-Wilka

Uwaga. M - średnia z badanego okresu, Me - mediana, SD - odchylenie standardowe, Sk. - skośność, Kurt. - kurtoza, Min. - wartość minimalna w badanym okresie, M - wartość maksymalna w badanym okresie, W - test normalności Shapiro-Wilka, p - poziom istotności.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

W tabeli 2 przedstawiono wyniki analiz zróżnicowania poszczególnych wskaźników zmiennych testowanych w próbie pobranej dla osób z niepełnosprawnościami przed pandemią (lata 2016-2018) i w trakcie pandemii (lata 2019-2021). Przeprowadzone badania potwierdziły, że okres pandemii istotnie różnicował średni miesięczny dochód, a także udział wydatków w dochodzie. W wyniku analizy wykazano, że osoby z niepełnosprawnościami w okresie pandemii COVID-19 uzyskiwały średnio o 300 zł wyższy dochód w gospodarstwie domowym, a także odnotowywały średnio o 7,5% niższy udział wydatków w osiąganym dochodzie. Oznacza to, że w tym czasie sytuacja materialna osób z niepełnosprawnością uległa częściowej poprawie. Nie stwierdzono natomiast istotnych zmian w zakresie aktywności zawodowej i bezrobocia. Obserwując subiektywną ocenę sytuacji materialnej stwierdzono, że osoby z niepełnosprawnością w okresie pandemii określały swoją sytuację jako raczej dobrą, podczas gdy przed pandemią istotnie częściej określały ją jako przeciętną.

Tabela 2
Zróżnicowanie wskaźników aktywności zawodowej, ekonomicznej oraz subiektywnej oceny sytuacji materialnej przed i w trakcie pandemii wśród osób z niepełnosprawnościami

Uwaga. M - średnia z badanego okresu, SD - odchylenie standardowe, p - poziom istotności.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Analiza współczynnika aktywności zawodowej (rysunek 1) wykazała istotne statystycznie różnice jedynie w przypadku orzeczenia o niepełnosprawności, F(1,8) = 1157,07; p < 0,001. Wykazano, że był on trzykrotnie wyższy wśród osób bez orzeczenia (M = 80,17%; SD = 0,56%) w porównaniu do osób z orzeczoną niepełnosprawnością (M = 27,20%; SD = 3,49%). Oznacza to, że osoby bez orzeczenia o niepełnosprawności były bardziej aktywne zawodowo w latach 2016-2021, podczas gdy wśród osób z niepełnosprawnością jedynie 1/3 podejmowała wówczas pracę. Badanie wykazało, że zarówno u osób pełnosprawnych (p = 0,743), jak i z niepełnosprawnościami (p = 0,511) współczynnik aktywności nie był istotnie zależny od pandemii COVID-19.

Rysunek 1
Średnia zmiana współczynnika aktywności zawodowej w zależności od okresu pandemii oraz orzeczenia o niepełnosprawności

Uwaga. Słupki błędów stanowią 95% przedziały ufności dla średnich wyników.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Analizując wyniki dla zmiany stopy bezrobocia w zależności od okresu pandemii oraz orzeczenia o niepełnosprawności (rysunek 2), stwierdzono istotny statystycznie efekt główny okresu pandemii, F(1,8) = 8,31; p = 0,020 oraz posiadania orzeczenia o niepełnosprawności, F(1,8) = 21,40; p = 0,002. Nie stwierdzono natomiast istotnej interakcji między czynnikami (p = 0,372). Zauważono, że stopa bezrobocia przed pandemią była istotnie wyższa (M = 7,18%; SD = 2,86%) niż w trakcie pandemii (M = 4,93%; SD = 1,72%). Z kolei w ciągu lat 2016-2021 populacja osób pełnosprawnych wykazywała niższą stopę bezrobocia (M = 4,24%; SD = 1,13%) niż osoby z niepełnosprawnością (M = 7,87%; SD = 2,25%). Oznacza to, że w latach 2016-2021 w obu badanych grupach wystąpił spadek stopy bezrobocia, jednakże przeciętny jej poziom był blisko dwukrotnie wyższy wśród osób z niepełnosprawnościami.

Rysunek 2
Średnia zmiana współczynnika stopy bezrobocia w zależności od okresu pandemii oraz orzeczenia o niepełnosprawności

Uwaga. Słupki błędów stanowią 95% przedziały ufności dla średnich wyników.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Średni miesięczny dochód (rysunek 3) okazał się być istotnie statystycznie zróżnicowany zarówno przez okres trwania COVID-19, F(1,8) = 24,64; p = 0,001, jak i przez orzeczenie o niepełnosprawności, F(1,8) = 28,08; p = 0,001. Nie wystąpił efekt interakcji między czynnikami (p = 0,568). Zauważono, że średni miesięczny dochód wzrósł w obu grupach podczas pandemii średnio o 300 zł brutto (M = 1809,33; SD = 227,44) w porównaniu do okresu przed pandemią (M = 1498,33; SD = 184,62). Ponadto osoby bez orzeczenia o niepełnosprawności zarabiały średnio 350 zł brutto więcej (M = 1819,83; SD = 215,88) w porównaniu do osób z orzeczeniem (M = 1487,83; SD = 176,36). Oznacza to, że w okresie pandemii w obu badanych grupach wzrosły dochody w sposób względnie równomierny, jednakże zarobki osób pełnosprawnych zawsze były wyższe.

Rysunek 3
Średnia zmiana miesięcznego dochodu w zależności od okresu pandemii oraz orzeczenia o niepełnosprawności

Uwaga. Słupki błędów stanowią 95% przedziały ufności dla średnich wyników.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Zweryfikowano również zmianę w zakresie udziału wydatków w dochodzie (rysunek 4), który okazał się być zależny jedynie od wystąpienia pandemii COVID-19 - F(1,8) = 19,50; p = 0,002. Nie stwierdzono natomiast istotnych różnic w zależności od orzeczenia o niepełnosprawności (p = 0,364) oraz interakcji czynników (p = 0,780).

Rysunek 4
Średnia zmiana udziału wydatków w dochodzie miesięcznym w zależności od okresu pandemii oraz orzeczenia o niepełnosprawności

Uwaga. Słupki błędów stanowią 95% przedziały ufności dla średnich wyników.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Obserwując uzyskane wyniki potwierdzono, że wydatki w dochodzie miesięcznym uległy obniżeniu w trakcie trwania pandemii COVID-19 (M = 66,02%; SD = 2,91%) w porównaniu do okresu przed nią (M = 73,90%; SD = 2,96%). Oznacza to, że zarówno osoby pełnosprawne jak i z niepełnosprawnościami wydawały około 8% mniej osiąganego dochodu w ciągu miesiąca.

Ostatnia z przeprowadzonych analiz (rysunek 5) dotyczyła porównania subiektywnej oceny sytuacji materialnej w zależności od posiadania orzeczenia o niepełnosprawności oraz od wystąpienia pandemii COVID-19.

Rysunek 5
Średnia zmiana subiektywnej oceny sytuacji materialnej w zależności od pandemii oraz posiadania orzeczenia o niepełnosprawności

Uwaga. Słupki błędów stanowią 95% przedziały ufności dla średnich wyników.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021, GUS, b.d. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl

Uzyskano istotny statystycznie efekt interakcji między oceną sytuacji materialnej a posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności F(4,24) = 34,83; p < 0,001 a także między oceną sytuacji materialnej a pandemią COVID-19, F(4,24) = 15,33; p = 0,005. Wszystkie opisane efekty były istotnie statystycznie różne na poziomie p < 0,05 z uwzględnieniem poprawki Bonferroniego na próg istotności przy wielokrotności porównań. W trakcie pandemii COVID-19 większy odsetek osób badanych określał swoją sytuację jako dobrą oraz raczej dobrą, natomiast przed pandemią istotnie częściej wskazywano na oceny typu zła, raczej zła i przeciętna. Z kolei w zakresie różnic wynikających z orzeczenia o niepełnosprawności stwierdzono, że osoby posiadające je istotnie częściej oceniały swoją sytuację jako przeciętną (8% częściej), raczej dobrą (5,7% częściej) oraz dobrą (2,5% częściej) w porównaniu do osób niemających orzeczenia. Osoby pełnosprawne istotnie częściej wskazywały na odpowiedzi typu zła (10% częściej) i raczej zła (6,5% częściej).

Wyniki badań

Analiza poziomu aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnościami z okresu przed i w trakcie pandemii COVID-19 uwzględniająca mierniki takie jak wskaźnik zatrudnienia oraz współczynnik aktywności zawodowej nie wykazała istotnych różnic pomiędzy badanymi wariantami czasowymi. Pandemia okazała się mieć natomiast pozytywny wpływ na stopę bezrobocia, która w latach 2016-2018 u osób z niepełnosprawnościami była istotnie wyższa (średnio 7,18%) niż w latach 2019-2021 (4,93%).

Dodatkowe analizy wykazały, że wskaźnik aktywności zawodowej wśród osób z niepełnosprawnościami był trzykrotnie niższy niż u osób pełnosprawnych. Oznacza to, że osoby bez orzeczenia o niepełnosprawności były bardziej aktywne zawodowo w latach 2016-2021, podczas gdy wśród osób z orzeczeniem jedynie jedna trzecia podejmowała aktywność zawodową. Osoby bez orzeczenia wykazywały również niższą stopę bezrobocia niż osoby z niepełnosprawnością. W latach 2016-2021 w obu badanych grupach wystąpił spadek stopy bezrobocia, jednakże przeciętny jej poziom był blisko dwukrotnie wyższy wśród osób z niepełnosprawnością.

Badania nie potwierdziły zatem hipotezy w kwestii dotyczącej negatywnego wpływu pandemii COVID-19 na aktywność zawodową osób z niepełnosprawnościami. Wykazano natomiast istotne różnice pomiędzy aktywnością zawodową osób z orzeczeniem o niepełnosprawności oraz osób bez takiego orzeczenia.

Drugi obszar badawczy - sytuacja ekonomiczna gospodarstw domowych - analizowany był pod kątem dochodów i wydatków z budżetów gospodarstw, w których zamieszkiwały osoby z niepełnosprawnością w latach 2016-2018 oraz 2019-2021. Do badań wykorzystano również dane dotyczące subiektywnej oceny tej sytuacji. Okres pandemii istotnie różnicował średni miesięczny dochód a także udział wydatków w dochodzie osób z niepełnosprawnościami. W okresie pandemii wykazywały one średnio o 300 zł wyższy dochód w gospodarstwie domowym, a także odnotowywały średnio 7,5% niższy udział wydatków w osiąganym dochodzie.

W wyniku porównania sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych, w których zamieszkiwały osoby z niepełnosprawnościami z gospodarstwami osób pełnosprawnych, okazało się, że średni miesięczny dochód wzrósł w obu grupach w czasie pandemii średnio o 300 zł brutto w stosunku do okresu przed nią. Oznacza to, że podczas pandemii COVID-19 w obu badanych grupach dochody wzrosły w sposób względnie równomierny, jednakże zarobki osób pełnosprawnych zawsze były wyższe. Dodatkowo zarówno osoby pełnosprawne jak i z niepełnosprawnościami wydawały wówczas około 8% mniej osiąganego dochodu w ciągu miesiąca.

Analiza sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych osób z niepełnosprawnościami w latach 2016-2018 oraz 2019-2021 nie potwierdziła postawionej hipotezy. Co więcej, w okresie pandemii ich sytuacja materialna uległa częściowej poprawie.

Potwierdzenia otrzymanych wyników można upatrywać w analizie subiektywnej oceny materialnej gospodarstw domowych, która została dokonana w zależności od tego czy w gospodarstwie zamieszkuje osoba z niepełnosprawnością oraz od wystąpienia pandemii COVID-19. Stwierdzono, że w trakcie pandemii większy odsetek osób badanych określał swoją sytuację jako dobrą oraz raczej dobrą, natomiast przed pandemią istotnie częściej wskazywano na oceny typu zła, raczej zła i przeciętna.

Podsumowanie

W artykule poruszono bardzo ważny i aktualny temat, jakim jest aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami. Niepełnosprawność jest zjawiskiem naturalnym, towarzyszącym ludzkości od wieków. W związku z faktem, że społeczeństwo Polski starzeje się, należy aktywizować zawodowo wszystkie grupy społeczne. Pomimo tego osoby z niepełnosprawnościami są wciąż często wykluczone. Jeżeli niepełnosprawność jest widoczna, pełnosprawni mogą czuć się skrępowani w kontaktach z osobami z niepełnosprawnościami. Jedną z szans na rehabilitację społeczną dla osób z niepełnosprawnościami jest podjęcie aktywności zawodowej, która pozwala na zapomnienie o chorobie, samorealizację i zwiększenie poczucia własnej wartości.

Osoby z niepełnosprawnościami rezygnują z aktywności zawodowej zarówno z przyczyn o podłożu psychologicznym, jak i fizycznym. Te drugie są z pozoru łatwe do wyeliminowania. Pomagają w tym jednostki oferujące dofinansowanie służące przystosowaniu miejsca pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnością a także pracodawcy, którzy decydują się na zatrudnienie takich pracowników i zrobienie wszystkiego, aby mogli oni w pełni wykorzystać posiadane kwalifikacje i pracować wydajnie. Osobom z niepełnosprawnościami należy także zapewnić możliwość konsultowania swojej ścieżki zawodowej z doradcą już od początku procesu edukacji.

Jak wykazano w artykule, w trakcie pandemii COVID-19 aktywność zawodowa i sytuacja materialna osób z niepełnosprawnościami poprawiła się, a stopa bezrobocia była istotnie wyższa przed pandemią niż w jej trakcie. Może być to spowodowane ogólnym trendem, gdyż od 2015 roku w Polsce stale zmniejsza się wysokość bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn.

Niestety analiza ukazała również niekorzystne tendencje. W dalszym ciągu mamy problem z dyskryminacją osób z niepełnosprawnościami w kwestii zarobków - zarabiają mniej niż osoby pełnosprawne, pomimo że pracodawcy otrzymują dofinansowania do kosztów ich zatrudnienia. W związku z tym zostały dostrzeżone przyszłe kierunki badań, obejmujące próbę stworzenia elementów systemu polityki społecznej, które pozwolą na ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie ekonomicznego i społecznego dyskryminowania osób z niepełnosprawnościami.

Bibliografia

• Ayala, L., Martín-Román, J. i Navarro, C. (2022). Unemployment shocks and material deprivation in the European Union: A synthetic control approach. Economic Systems, 101053. https://doi.org/10.1016/j.ecosys.2022.101053
• Bąk-Grabowska, D. (2017). Materialne warunki pracy pracowników zatrudnionych w formach niestandardowych. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 499, 11-20.
• Borowska-Beszta, B., Bartnikowska, U. i Ćwirynkało, K. (2017). Analiza wtórna jakościowych danych zastanych: Przegląd założeń teoretycznych i aplikacji metodologicznych. Jakościowe Badania Pedagogiczne, t. 2, 1, 5-24. https://wnus.edu.pl/jbp/pl/issue/499/article/8203/
• Czeisler, M. É., Board, A., Thierry, J. M., Czeisler, C. A., Rajaratnam, S. M. W., Howard, M. E. i Clarke, K. E. N. (2021). Mental health and substance use among adults with disabilities during the COVID-19 pandemic - United States. Morbidity and Mortality Weekly Report, 70(34), 1142-1149. http://dx.doi.org/10.15585/mmwr.mm7034a3
• Gawron, G., Klimczuk, A. i Szweda-Lewandowska, Z. (2021). Starzenie się populacji. Aktywizacja, koprodukcja i integracja społeczna osób starszych. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. https://doi.org/10.31261/PN.4035
• GUS. (2018). Zeszyt metodologiczny. Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności. https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5818/3/1/1/zeszyt_metodologiczny_bael.pdf
• GUS. (b.d.). Aktywność ekonomiczna ludności Polski. Archiwum z lat 2016-2021. Pobrano 16.09.2022 z https://stat.gov.pl
• Hampel, K. i Gadzinowska, Ż. (2017). Zarządzanie ryzykiem na stanowisku pracy zajmowanym przez osobę z orzeczoną niepełnosprawnością. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pragmata tes Oikonomias, 11, 93-107. http://dx.doi.org/10.16926/pto.2017.11.07
• Iwanicka, B. i Iwanicki J. (2018). Kultura głuchych a technologie wspomagające słyszenie. Między cybergizacją a luddyzacją osób z wadami słuchu. Kultura Współczesna, 3(102), 131-145. http://doi.org/10.26112/kw.2018.102.11
• Jesus, T. S., Bhattacharjya, S., Papadimitriou, C., Bogdanova, Y., Bentley, J., Arango-Lasprilla, J. C. i Kamalakannan, S. (2021). Lockdown-related disparities experienced by people with disabilities during the first wave of the COVID-19 pandemic: scoping review with thematic analysis. International Journal of Environment Research Public Health, 18(12), 6178. https://doi.org/10.3390/ijerph18126178
• Kienzler, H, Mitwalli, S. i Cicek, M. (2022). The experience of people with psychosocial disabilities of living independently and being included in the community in war-affected settings: A review of the literature. International Journal of Law and Psychiatry, 81, 101764. https://doi.org/10.1016/j.ijlp.2021.101764
• Kobus-Ostrowska, D. (2013). Instrumenty aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce - stan i potrzeby. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pragmata Tes Oikonomias, 7, 99-112. http://www.bg.ajd.czest.pl/wydawnictwo/pragmata_7.pdf
• Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. (2010, 15 listopada). Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52010DC0636&from=en
• Mikusińska, A. (2008). Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Millner, U. C., Woods, T., Furlong-Norman, K., Rogers, E. S., Rice, D. i Russinova, Z. (2019). Socially valued roles, self-determination, and community participation among individuals living with serious mental illnesses. American Journal of Community Psychology, 63(1-2), 32-45. https://doi.org/10.1002/ajcp.12301
• Mithout, A. L. (2021). From equal access to employment to equal career opportunities? Employment practices and work experiences of qualified disabled workers in Japan. Alter, 15(4), 341-353. https://doi.org/10.1016/j.alter.2021.07.001
• Moreira, S. F. (2022). Inside the decline of the labor share: Technical change, market power, and structural change. Journal of Economic Dynamics and Control, 145, 104566. https://doi.org/10.1016/j.jedc.2022.104566
• Rymaniak, J., Lis, K. i Lech, E. (2018). Zarządzanie pozycjonowaniem osób niepełnosprawnych słuchowo w organizacji. Bezpieczeństwo Pracy: Nauka i Praktyka, 10(565), 9-11. https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/file/88816/2019112281358&BP_10_2018_9_11.pdf
• Schmider, E., Ziegler, M., Danay, E., Beyer, L. i Bühner, M. (2010). Is it really robust? Reinvestigating the robustness of ANOVA against violations of the normal distribution assumption. Methodology. European Journal of Research Methods for the Behavioral and Social Sciences, 6(4), 147-151. https://doi.org/10.1027/1614-2241/a000016
• Sudoł, S. (2019). Nauki o zarządzaniu. Pojęcie zarządzania, zakres i granice nauk o zarządzaniu, ich miejsce w klasyfikacji nauk oraz subdyscypliny. W M. Gorynia (red.), Ewolucja nauk ekonomicznych. Jedność a różnorodność, relacje do innych nauk, problemy klasyfikacyjne (s. 99-110). Polska Akademia Nauk. https://bit.ly/3P0TaZa
• Świtała, I. (2016). Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnością jako aktualny problem społeczno-etyczny. Labor et Educatio, 4, 283-299. https://doi.org/10.4467/25439561LE.16.017.6755
• Tikhonov, A. (2020). Zjawisko niepełnosprawności: od przeszłości ku przyszłości. W A. Drabarz (red.), Aksjologiczne i prawne aspekty niepełnosprawności (s. 27-39). Temida 2. https://doi.org/10.15290/aipan.2020.04
• Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 2046, z późn. zm.). (2016). https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20160002046/U/D20162046Lj.pdf
• WHO. (2022, 19 maja). World health statistics 2022: monitoring health for the SDGs, sustainable development goals. https://www.who.int/publications/i/item/9789240051157