Abstrakt

W artykule poruszono problematykę różnic w tłumaczeniu pojęcia ambidexterity, które utożsamiane jest w polskiej literaturze przedmiotu z takimi terminami jak: oburęczność, dwuzręczność, dwuręczność, ambiwalentność i dualność. Wybór polskojęzycznego terminu ma duże znaczenie dla intuicyjnego zrozumienia zjawiska zarówno przez badaczy, jak i niespecjalistów, w tym praktyków. Celem głównym artykułu jest uporządkowanie kwestii terminologicznych, a w rezultacie zaproponowanie polskojęzycznego tłumaczenia terminu ambidexterity w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości w subdyscyplinie zarządzania procesami. W realizacji celu głównego wykorzystano takie metody jak analiza bibliometryczna i przegląd polskiej literatury przedmiotu z wykorzystaniem bazy Publish or Perish. Wyniki badania oraz sformułowane wnioski stanowią wkład w aktualny stan wiedzy dotyczącej dyskusji nad polskim odpowiednikiem terminu ambidexterity. W opinii autorów na płaszczyźnie omawianej problematyki BPM pojęcie, które najpełniej i najdokładniej odzwierciedla kontekst sprzeczności między aktywnościami eksploatacyjnymi i eksploracyjnym w zarządzaniu procesami to dwoistość. Oryginalność artykułu związana jest z choćby częściowym wypełnieniem luki poznawczej dotyczącej niewielkiej liczby publikacji poruszających problematykę integratywnego spojrzenia na ambidexterity i BPM.

Słowa kluczowe: polska terminologia, zarządzanie procesami, ambidexterity, ambidextrous, dwoistość, oburęczność, dwuzręczność, ambiwalentność, dualność

Wprowadzenie

Waga koncepcji ambidexterity we współczesnym zarządzaniu procesami biznesowymi (ang. business process management, BPM) wymaga jej precyzyjnego zdefiniowania także w polskojęzycznej literaturze przedmiotu. W konsekwencji - przetłumaczenia na język polski terminu ambidexterity tak, aby był on jednoznacznie rozumiany przez badaczy specjalizujących się w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości, ale równocześnie aby był intuicyjnie zrozumiały w języku potocznym dla osób niebędących specjalistami, w tym dla praktyków. Dotychczasowe próby tłumaczeń na podstawie ogólnodostępnego słownika angielsko-polskiego (jako np. oburęczność/obunożność, dwubiegunowość, bipolarność), spolszczenia terminu (ambidekstria) czy próby swobodnego słowotwórstwa (np. obuzręczność) nie tylko nie oddają oryginalnego znaczenia terminu, ale mogą wręcz prowadzić do błędnego rozumienia koncepcji ambidexterity zarządzania procesami biznesowymi (ang. BPM ambidexterity). Celem niniejszego opracowania jest zidentyfikowanie polskojęzycznych terminów obecnie stosowanych jako odpowiedniki pojęcia ambidexterity w subdyscyplinie zarządzania procesami, ich ocena na podstawie przyjętych kryteriów, a w rezultacie - zaproponowanie polskojęzycznego tłumaczenia terminu ambidexterity jednoznacznie zrozumiałego dla specjalistów, ale także intuicyjnie zrozumiałego dla osób niespecjalizujących się w zarządzaniu procesami biznesowymi.

Metodyka

W realizacji sformułowanego celu pracy wykorzystano analizę bibliometryczną oraz przegląd literatury przedmiotu, ze szczególnym uwzględnieniem polskojęzycznego piśmiennictwa. Spośród sześciu etapów w procesie naukowo-badawczym zadaniem pierwszego było, na podstawie studiów literaturowych, nakreślenie luki poznawczej, problemu i celu badawczego. Na etapie drugim przeprowadzono przegląd anglojęzycznej literatury w celu ustalenia kluczowych cech koncepcji ambidexterity, a na etapie trzecim zidentyfikowano w polskojęzycznym piśmiennictwie odpowiedniki terminów ambidexterity oraz ambidextrous w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości oraz wybrano bazę wiedzy. Na podstawie zasobów baz Publish or Perish (PorP) oraz Web of Science (WoS) zrealizowano ilościową część badania teoretycznego.

W realizacji celu głównego badania wykorzystano zasoby bazy PorP, w których zaindeksowano publikacje w języku polskim. Na etapie czwartym na podstawie zidentyfikowanych wcześniej kluczowych cech koncepcji ambidexterity określono kryteria merytoryczne zgodności analizowanych propozycji polskich odpowiedników pojęcia BPM ambidexterity. Na etapach piątym i szóstym odpowiednio dokonano analizy uzyskanych rezultatów, na ich podstawie przeprowadzono dyskusję oraz sformułowano wnioski z badania teoretycznego.

Przegląd literatury

Znaczenie terminu BPM ambidexterity

Koncepcja równoważenia aktywności eksploatacyjnej i eksploracyjnej mieści się w przestrzeni zainteresowania środowiska naukowego od lat 70. XX wieku (Argyris i Schon, 1978). Pojęcie ambidexterity zostało zaproponowane po raz pierwszy przez Marcha (1991) na początku lat 90. XX wieku. Problematyka ambidexterity w kontekście zarządzania organizacją stanowi obiekt coraz większego zainteresowania zarówno badaczy, jak i przedstawicieli praktyki biznesowej (Krzewska, 2022; Vrontis i in., 2017). Na rysunku 1 na podstawie zasobów bazy wiedzy WoS przedstawiono zestawienie liczby publikacji, w których problematyka ambidexterity była poruszana w kolejnych latach.

Rysunek 1
Zestawienie liczby anglojęzycznych publikacji dotyczących problematyki ambidexterity w bazie WoS

Uwaga. *Kolorem szarym oznaczono publikacje, w których wykorzystano pojęcie ambidexterity, natomiast czarnym wskazano liczbę publikacji, w których stosowano jednocześnie anglojęzyczne odpowiedniki terminów eksploatacja i eksploracja (exploitation, exploitative, exploration, explorative).
** Kwerenda 1: Dwoistość - badanie zrealizowano z wykorzystaniem kwerendy (ambidexterity OR ambidextrous).
***Kwerenda 2: Eksploatacja i eksploracja - badanie zrealizowano z wykorzystaniem kwerendy (exploitation AND exploration) OR (exploitative AND explorative).
Zidentyfikowane dla obu kwerend publikacje zostały zindeksowane w kategorii Management dla wszystkich rodzajów opracowań (articles, proceedings papers, book chapters, early access oraz review articles) w bazie wiedzy Web of Science Core Collection.
Źródło: opracowanie własne na podstawie zasobów bazy Web of Science Core Collection. Stan na 31.12.2021 r.

Angielski termin organizational ambidexterity oznacza zdolność organizacji do równoważenia aktywności eksploatacyjnych (exploit, refinement-related activities) i eksploracyjnych (explore, innovation-related activities) (Helbin i Van Looy 2021; Van den Bergh i in., 2014). Eksploatacja dotyczy działań organizacji polegających na utrzymywaniu i zwiększaniu ich efektywności. Jest więc wyraźnie związana z wykorzystaniem koncepcji Business Process Redesign (Davenport i Short, 1990) zakładającej ciągłe usprawnianie działalności. Z kolei eksploracja skoncentrowana jest na działalności dotyczącej rozwoju i generowania przełomowych innowacji, zarówno produktowych, jak i w obszarze modeli biznesowych (Andriopoulos i Lewis, 2009; Gupta i in., 2006). Jest więc związana z wykorzystaniem koncepcji Business Process Reengineering (Hammer, 1990) zakładającej ciągłą gotowość do wprowadzania zmian oraz szukanie możliwości przełomowych usprawnień i radykalnych zmian wykraczających poza aktualny model biznesowy czy dostarczane produkty i usługi.

Koncepcja ambidexterity zakłada ciągłe i równoczesne utrzymywanie w organizacji zdolności do coraz bardziej efektywnego działania oraz poszukiwania możliwości rozwoju i podejmowania działań zmierzających do radykalnej reorientacji strategicznej, nawet jeśli wiazałoby się to z porzuceniem aktualnych produktów czy modeli biznesowych (Helbin i Van Looy, 2021; Stelzl i in., 2020). Według Argyrisa i Schona (1978) wymaga to od organizacji stałego wykorzystania dwóch pętli uczenia się. W tabeli 1 przedstawiono wybrane definicje pojęcia ambidexterity w publikacjach w WoS z ostatnich 10 lat oraz jego główne cechy.

Tabela 1
Wybrane definicje pojęcia ambidexterity

Źródło: opracowanie własne.

Termin ambidexterity w polskiej literaturze przedmiotu

W celu ustalenia, jakie są polskie odpowiedniki pojęcia ambidexterity przeprowadzono przegląd polskojęzycznej literatury przedmiotu z lat 1969-2022 w bazie Publish or Perish. W identyfikacji publikacji zastosowano kryterium wyszukiwania na podstawie słów kluczowych. Najczęściej stosowanymi odpowiednikami pojęcia ambidexterity, występującymi równocześnie z terminem zarządzanie są:

• ambiwalentność (m.in. Osbert-Pociecha, 2009) - hasło wystąpiło 536 razy w słowach kluczowych,
• dualność (m.in. Czarnecki, 2013; Osbert-Pociecha, 2009; Zakrzewska-Bielawska, 2016b; Zakrzewska-Bielawska, 2018) - hasło wystąpiło 208 razy,
• dwoistość (m.in. Krzewska, 2022; Zakrzewska-Bielawska, 2016a) - hasło wystąpiło 57 razy,
• dwuzręczność (Trocki i in., 2020) - hasło wystąpiło raz,
• oburęczność (Bitkowska, 2019; Gadomska-Lila, 2015; Kordel, 2016; Leja, 2013; Leja i Nagucka, 2013; Osbert-Pociecha, 2009; Polowczyk, 2014; Sońta-Drączkowska, 2018; Zakrzewska-Bielawska, 2015; Zakrzewska-Bielawska i Flaszewska, 2022) - hasło wystąpiło 19 razy.

W pracach polskich badaczy termin ambidexterity najczęściej tłumaczony jest jako oburęczność w subdyscyplinie zarządzania strategicznego i zarządzania procesami (m.in. Bitkowska, 2019; Zakrzewska-Bielawska, 2018), natomiast jako dwuzręczność - w zarządzaniu projektami (Bukłaha i Juchniewicz, 2019; Trocki i in., 2020).

Propozycja polskiego odpowiednika terminu ambidexterity w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości

Zgodnie z definicjami przedstawionymi w tabeli 1 autorzy przyjęli następujące kryteria merytoryczne zgodności analizowanych propozycji polskich odpowiedników pojęcia BPM ambidexterity:

• odnoszenie się do dwóch odmiennych (często przeciwstawnych) elementów (aktywności eksploatacyjnej i eksploracyjnej),
• ciągłe, jednoczesne występowanie obu elementów,
• zdolność do koncentracji na wykorzystaniu jednego z elementów (np. aktywności eksploatacyjnej), bez utraty możliwości równoczesnego działania w tle drugiego elementu (np. aktywności eksploracyjnej).

Ze względu na konieczność zapewnienia poprawnego intuicyjnego, powszechnego zrozumienia polskiego odpowiednika pojęcia BPM ambidexterity autorzy przyjęli dodatkowe kryteria:

• brak dotychczasowego wykorzystania terminu proponowanego jako odpowiednik BPM ambidexterity w innym znaczeniowo kontekście w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości,
• intuicyjne, powszechne rozumienie terminu jako odnoszącego się do działań koncepcyjnych czy zarządczych, a nie do działań manualnych.

Analizę znaczenia poszczególnych terminów stosowanych jako polski odpowiednik pojęcia ambidexterity przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2
Analiza zgodności z kryteriami dla polskiego odpowiednika pojęcia ambidexterity

Źródło: opracowanie własne.

Termin ambidekstria (czasami ambidextria) stosowany jest przede wszystkim w naukach medycznych. Stanowi polskojęzyczne tłumaczenie, które może być wynikiem automatyzmu w przekładzie z języka angielskiego. Mimo iż utożsamiane jest z pojęciem anglojęzycznym, nawiązuje do oburęczności i obunożności, czyli odnosi się przede wszystkim do aspektów związanych z realizacją działań o charakterze manualnym (ręcznym, nożnym). Oznacza to, że może nie w pełni odzwierciedlać założenia koncepcji ambidexterity utożsamianego z działaniami związanymi z funkcjami zarządczymi, a zatem o charakterze konceptualnym. Źródłem historycznym pojęcia ambidekstria jest język angielski, natomiast etymologicznym - język łaciński. Postać tego słowa może być wynikiem asymilacji zapożyczeń właściwych, efektem przystosowania do polskich reguł zarówno ortograficznych, fonologicznych, jak i morfologicznych (zob. Witalisz, 2016). W opinii autorów to pojęcie stanowi zapożyczenie leksykalne niezasymilowane, a zatem należy je traktować zarówno w literaturze przedmiotu, jak i języku potocznym jako termin obcy (sztuczny).

Podobny wydźwięk mają tłumaczenia ambidexterity jako oburęczność, obunożność, dwuzręczność lub dwuręczność, które także uwypuklają aspekt manualny. Mimo że pojęcia ambidexterity, oburęczność, dwuzręczność i dwuręczność mają podobne pola semantyczne, to w kontekście recypowania tego tłumaczenia do dyscypliny nauk o zarządzaniu i jakości zawężają jego rozumienie, podobnie jak termin ambidekstria, do działań o charakterze ręcznym, w kontekście poruszania z jednakową sprawnością obiema rękami (zob. Polskie Wydawnictwo Naukowe, b.d.). Występuje zatem częściowe zazębianie się pól semantycznych - mają one inne konotacje, które wymagają doprecyzowania. Dwuręczność jest bowiem terminem o wiele szerszym niż angielskie twohandedness lub double-handedness. Odnosi się i do osoby, która równie sprawnie posługuje się obiema rękoma, ale i modyfikuje przymiotnikowo przedmioty, które wymagają obsługi obiema rękoma. W języku angielskim o osobie powiemy, że jest ambidextrous (dwuręczna), a o przedmiocie - że jest two-handed (two-handed sword, two-handed axe). W języku polskim słowo dwuręczność odnosi się zarówno do osób, jak i do przedmiotów (miecz dwuręczny, oburęczny), jego pole semantyczne jest zatem szersze, mimo że jedno słowo (dwuręczność) teoretycznie odpowiada drugiemu słownikowo (twohandedness) - stąd zatem zagrożenia związane z automatycznym przekładem czysto słownikowym w obrębie danej dziedziny nauki, szczególnie jeśli zapożyczamy utarte terminy z akademickiego angielskiego.

Warto w tym miejscu podkreślić, że termin oburęczność w omawianej dyscyplinie nauki jest stosowany najczęściej (największa liczba publikacji) w pracach naukowych i stanowi zapożyczenie językowe z bezpośredniego tłumaczenia pojęcia ambidexterity. Mimo że w języku potocznym pojęcie oburęczności jest stosowane, to w opinii autorów w dyskusji dotyczącej ambidexterity nie powinno się szukać najbliższego słownikowego ekwiwalentu terminu, ale tzw. najbliższego funkcjonalnego ekwiwalentu terminu. Takimi terminami w opinii autorów mogą być dualność lub dwoistość. Reasumując, większość omawianych terminów (odpowiedników pojęcia ambidexterity) stosowanych w języku polskim odnosi się do tłumaczeń, które dotychczas nie były recypowane do dyscypliny nauk o zarządzaniu i jakości.

Z kolei pojęcie dualność stosowane jest już w polskojęzycznej literaturze przedmiotu w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości, i ma w niej ugruntowane, szeroko stosowane znaczenie. W odróżnieniu od pojęcia ambidekstria, gdy oceniamy potencjał stosowania tego terminu w kontekście założeń koncepcji ambidexterity w dziedzinie zarządzania procesami biznesowymi, dokonujemy świadomej rezygnacji z zapożyczenia leksykalnego niezasymilowanego na rzecz innego zupełnie terminu niesłownikowego, niebędącego zapożyczeniem, a wynikającego z naszego rozumienia tego zjawiska za pomocą zupełnie innego słowa. W rezultacie dwoistość, ale także dualizm definiowane są jako istnienie dwóch elementów jednej rzeczy (Jarosz, 2001, s. 163), co wskazuje na "działanie dwóch niezależnych od siebie (przeciwstawnych a. uzupełniających się) zasad, czynników" (Kopaliński, 2007, s. 142).

W rezultacie zrealizowanego badania literaturowego oraz przedstawionej w tabeli 2 analizy, polskim terminem odpowiadającym anglojęzycznemu terminowi ambidexterity, który najlepiej wpisuje się w kontekst dynamicznej równowagi między eksploatacją i eksploracją, jest dwoistość. Przemawia za tym kilka przesłanek.

Po pierwsze, w piśmiennictwie zidentyfikowano publikacje, w których ambidexterity utożsamiane jest z ambiwalencją, dualnością, ale także dwoistością. Warto w tym miejscu podkreślić synonimiczny z pojęciem dwoisty charakter wskazanych terminów (Dąbrówka i in., 1993; Gajewska i Pawlus, 2009). Doprecyzowując, według Gajewskiej i Pawlus (2009) synonimy terminów dwoisty i dualistyczny to m.in. różnorodny, różnoraki, heterogeniczny, niejednolity, różny, wieloznaczny, ambiwalentny.

Przesłanką drugą jest definicja terminów dwoisty i dwoistość, które utożsamiane są z jednoczesnym złożeniem dwóch elementów względem siebie przeciwstawnych (sprzecznych). Jest to zgodne z rozumieniem koncepcji ambidexterity, w której jednocześnie trwające aktywności eksploatacyjne i eksploracyjne rozumiane są jako odmienne czy w niektórych kontekstach wykluczające się, a jednak obecne w organizacji równocześnie.

Po trzecie, nie ma sprzeczności z dotychczasowym wykorzystaniem terminu dwoistość w kontekście dwoistości zarządzania, dwoistej organizacji (ujęcie rzeczowe) oraz dwoistego organizowania (ujęcie czynnościowe). W bazie Publish or Perish zidentyfikowano jedynie 57 publikacji zawierających jednocześnie hasła dwoiste i zarządzanie, natomiast nie odnaleziono opracowań, w których występują hasła dwoista organizacja i dwoiste zarządzanie procesami. Generuje to pole, w którym za zasadne można uznać recypowanie pojęć dwoistość i dwoisty jako odpowiedników ambidexterity oraz ambidextrous. Nakreśla to przestrzeń pojęciową dla takich konstruktów jak dwoiste zarządzanie procesami biznesowymi (ambidextrous business proces management) oraz dwoista organizacja (ambidextrous organization).

Podsumowanie i wnioski

Wyniki badania teoretycznego wpisują się w główną oś artykułu dotyczącą oceny stanu wiedzy na temat stosowania pojęcia ambidexterity w polskojęzycznej literaturze przedmiotu w dyscyplinie nauk o zarządzaniu i jakości. Na podstawie uzyskanych rezultatów badania teoretycznego oraz przeprowadzonej dyskusji nakreślono kryteria umożliwiające przedstawienie polskiego tłumaczenia terminu odpowiadającego założeniom koncepcji ambidexterity na tle dziedziny wiedzy jaką jest zarządzanie procesami biznesowymi (BPM).Zdaniem Autorów terminami, które wpisują się w istotę ambidexterity na płaszczyźnie BPM są pojęcia dwoistość oraz dwoiste zarządzanie procesami biznesowymi (ambidextrous business process management; ABPM). W kontekście badanej problematyki dwoistość rozumiana jest jako dynamiczne równoważenie, na poziomach systemowym i strukturalnym, dwóch aktywności (warstw) w organizacji (eksploatacji i eksploracji). Natomiast dwoiste zarządzanie procesami biznesowymi to koncepcja systemowej formuły zarządzania organizacją, w której jednocześnie realizowane i równoważone są aktywności odpowiadające tradycyjnemu zarządzaniu procesami (eksploatacyjny BPM; exploitative BPM) i eksploracyjnemu zarządzaniu procesami (explorative BPM). W tym miejscu trzeba podkreślić, że kluczowymi elementami budowy organizacji opartej na formule zarządzania ABPM są procesy eksploatacyjne i eksploracyjne.

Jak każde tego rodzaju badanie, również i to nie jest pozbawione ograniczeń, które wynikają przede wszystkim z wyszukiwania tylko w dwóch bazach danych (Publish or Perish i Web of Science), z konstrukcji wyszukiwania w tych bazach wiedzy, a także zbioru zasobów zawężonego do artykułów, rozdziałów w monografiach i publikacji pokonferencyjnych, w tym z pominięcia prac doktorskich czy monografii. Autorzy starali się zredukować to ograniczenie chociażby częściowo, rozszerzając zakres badanych publikacji o prace polskich autorów poruszających jednocześnie problematykę ambidexterity i zarządzania procesami (zob. m.in. Bitkowska, 2019; Mielcarek, 2020).

Na bazie przyjętych założeń terminologicznych wyznaczono kierunek dalszych badań związany ze zwiększeniem stanu wiedzy w badanej dyscyplinie o sformułowanie istoty i założeń dwoistego zarządzania procesami (ambidextrous business process management) oraz realizację badania zmierzającego do oceny stopnia jednoczesnej implementacji eksploatacyjnego i eksploracyjnego zarządzania procesami biznesowymi. Nakreślony kierunek badań wpisuje się w wezwanie Rosemanna (Van den Bergh i in., 2014) do podjęcia działań badawczo-rozwojowych w kierunku procesów eksploracyjnych i eksploracyjnego zarządzania procesami biznesowymi (Kohlborn i in., 2014).

Podziękowania

Autorzy pragną podziękować Panu Krzysztofowi Kietzmanowi za sugestie, które w znaczącym stopniu zwiększyły wartość merytoryczną tego artykułu.

Bibliografia

• Adler, P. S., Goldoftas, B. i Levine, D. I. (1999). Flexibility versus efficiency? A case study of model changeovers in the Toyota production system. Organization Science, 10(1), 43-68. https://doi.org/10.1287/orsc.10.1.43
• Ahmad, T. i Van Looy, A. (2020). Business process management and digital innovations: A systematic literature review. Sustainability, 12(17), 6827. https://doi.org/10.3390/su12176827
• Andriopoulos, C. i Lewis, M. W. (2009). Exploitation-exploration tensions and organizational ambidexterity: Managing paradoxes of innovation. Organization Science, 20(4), 696-717. https://doi.org/10.1287/orsc.1080.0406
• Argyris, C. i Schon, D. (1978). Organizational learning: A theory of action perspective. Addison Wesley Publishing Company.
• Bitkowska, A. (2019). Od klasycznego do zintegrowanego zarządzania procesowego w organizacjach. Wydawnictwo C.H.Beck.
• Bukłaha, E. i Juchniewicz, M. (2019). Kluczowe wyzwania i bariery oraz trendy w zarządzaniu projektami z punktu widzenia projektów realizowanych w Polsce. Przegląd Organizacji, 3(950), 14-20. https://doi.org/10.33141/po.2019.03.03
• Czarnecki, M. (2013). Eksploracja i eksploatacja jako dylemat organizacyjnego uczenia się. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 310, 32-42.
• Davenport, T. H. i Short, J. H. (1990). The New Industrial Engineering: Information Technology and Business Process Redesign. Sloan Management Review, 31, 11-27.
• Dąbrówka, A., Geller, E. i Turczyn, R. (1993). Słownik synonimów. MCR.
• Gadomska-Lila, K. (2015). Kultura i przywództwo w organizacji jako potencjał procesów odnowy organizacyjnej. Management Forum, 3(1), 70-76. https://doi.org/10.15611/mf.2015.1.11
• Gajewska, B. i Pawlus, M. (2009). Słownik synonimów i antonimów (wyd. 6). Wydawnictwo ParkEdukacja.
• Gupta, A. K., Smith, K. G. i Shalley, C. E. (2006). The interplay between exploration and exploitation. Academy of Management Journal, 49(4), 693-706. https://doi.org/10.5465/amj.2006.22083026
• Hammer, M. (1990). Reengineering work: Don't automate, obliterate. Harvard Business Review, 68, 104-112.
• Helbin, T. i Van Looy, A. (2021). Is Business Process Management (BPM) ready for ambidexterity? Conceptualization, implementation guidelines and research agenda. Sustainability, 13(4), 1906. https://doi.org/10.3390/su13041906
• Jarosz, M. (2001). Dualizm. W Słownik wyrazów obcych (s. 163). Wydawnictwo Europa.
• Kohlborn, T., Mueller, O., Poeppelbuss, J. i Roeglinger, M. (2014). Interview with Michael Rosemann on ambidextrous business process management. Business Process Management Journal, 20(4), 634-638. https://doi.org/10.1108/BPMJ-02-2014-0012
• Kopaliński, W. (2007). Dualizm. W Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem (s. 142). Oficyna Wydawnicza "Rytm".
• Kordel, P. (2016). Przedsiębiorczość technologiczna a struktury organizacyjne - wyniki badań empirycznych. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, 93, 207-220.
• Krzewska, R. (2022). Ambidexterity w polskiej terminologii z zakresu zarządzania. e-mentor, 3(95), 32-42. https://doi.org/10.15219/em95.1571
• Lavie, D., Stettner, U. i Tushman, M. (2010). Exploration and exploitation within and across organizations. Academy of Management Annals, 4(1), 109-155. https://doi.org/10.5465/19416521003691287
• Lavikka, R., Smeds, R. i Jaatinen, M. (2015). A process for building inter-organizational contextual ambidexterity. Business Process Management Journal, 21(5), 1140-1161. http://dx.doi.org/10.1108/BPMJ-12-2013-0153
• Leja, K. (2013). Kilka uwag o doskonaleniu zarządzania uczelnią publiczną (artykuł dyskusyjny). Studia Ekonomiczne, 169, 102-111.
• Leja, K. i Nagucka, E. (2013). Kreatywna destrukcja uniwersytetu. Culture Management, 6(3), 148-158.
• March, J. G. (1991). Exploration and exploitation in organizational learning. Organization Science, 2(1), 71-87. https://doi.org/10.1287/orsc.2.1.71
• Mielcarek, P. (2020). Kształtowanie spójności strategicznej i dojrzałości procesowej a oburęczność przedsiębiorstwa. Wydawnictwo C.H.Beck.
• Osbert-Pociecha, G. (2009). Ambiwalencja zarządzania organizacją - zagrożenie czy szansa. Przegląd Organizacji, 6(833), 10-15. https://doi.org/10.33141/po.2009.06.03
• Polowczyk, J. (2014). Zarządzanie strategiczne jako wielowymiarowa przestrzeń paradoksów. Studia Oeconomica Posnaniensia, 2(2), 107-125.
• Polskie Wydawnictwo Naukowe. (b.d.). Oburęczność. W Słownik Języka Polskiego. Pobrano 5 grudnia 2022 z https://sjp.pwn.pl/szukaj/oburęczność.html
• Sońta-Drączkowska, E. (2018). Zarządzanie portfelem projektów w kontekście teorii zarządzania strategicznego. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, 159, 127-144. https://ssl-kolegia.sgh.waw.pl/.../117_II_08_Sonta_zarzadzanie.pdf
• Stelzl, K., Röglinger, M. i Wyrtki, K. (2020). Building an ambidextrous organization: A maturity model for organizational ambidexterity. Business Research, 13(3), 1203-1230. https://doi.org/10.1007/s40685-020-00117-x
• Trocki, M., Bukłaha, E., Juchniewicz, M. i Metelski, W. (2020). Zastosowanie podejścia matrycy logicznej w zarządzaniu strategicznym. W S. Gregorczyk i G. Urbanek (red.), Zarządzanie strategiczne w dobie cyfrowej gospodarki sieciowej (s. 385-403). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. https://doi.org/10.18778/8220-335-6.23
• Tushman, M. L. i O'Reilly, C. A. (1996). Ambidextrous organizations: Managing evolutionary and revolutionary change. California Management Review, 38(4), 8-29. https://doi.org/10.2307/41165852
• Van den Bergh, J., Thijs, S. i Viaene, S. (2014). Ambidextrous BPM: Making BPM exciting again-an interview with Prof. Michael Rosemann. W J. Van den Bergh, S. Thijs i S. Viaene, Transforming through processes (s. 53-55). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-03937-4_14
• Witalisz, A. (2016). Przewodnik po anglicyzmach w języku polskim. Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego. https://rep.up.krakow.pl/xmlui/bitstream/handle/11716/9370/Przewodnik-po-anglicyzmach--Witalisz.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Vrontis, D., Thrassou, A., Santoro, G. i Papa, A. (2017). Ambidexterity, external knowledge and performance in knowledge-intensive firms. The Journal of Technology Transfer, 42(2), 374-388. https://doi.org/10.1007/s10961-016-9502-7
• Zakrzewska-Bielawska, A. (2015). Struktury organizacyjne sprzyjające odnowie organizacyjnej przedsiębiorstw: ambidextrous approach. Management Forum, 3(1), 105-111. https://doi.org/10.15611/mf.2015.1.16
• Zakrzewska-Bielawska, A. (2016a). Ambidexterity - światowe trendy w eksploracji w naukach o zarządzaniu. Przegląd Organizacji, 1(912), 16-23. https://doi.org/10.33141/po.2016.01.03
• Zakrzewska-Bielawska, A. (2016b). Paradoks eksploracji i eksploatacji - ambidexterity w zarządzaniu strategicznym. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 420, 435-449. https://doi.org/10.15611/pn.2016.420.37
• Zakrzewska-Bielawska, A. (2018). Strategie rozwoju przedsiębiorstw: Nowe spojrzenie. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
• Zakrzewska-Bielawska, A. i Flaszewska, S. (2022). Hybrydowa struktura organizacyjna z perspektywy paradoksu eksploracji i eksploatacji. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, 183, 99-111. https://econjournals.sgh.waw.pl/SiP/article/view/2940/2606